zapisz jako pdf - Powiat wrzesiński

Aktualności
2013-07-25
Historia powiatu 1818-2011
Dzieje powiatu wrzesińskiego rozpoczynają się w roku 1818, kiedy to o jego powołaniu zadecydowały
zaborcze władze pruskie. Odtąd powiat wrzesiński istniał nieprzerwanie do roku 1975, czyli przez 157
lat, z czego 100 lat jeszcze w okresie zaborów, 21 lat niepodległej II Rzeczypospolitej, 6 lat pod
panowaniem niemieckim w okresie II wojny światowej, wreszcie 30 lat w PRL-u. W ciągu tego czasu
terytorium powiatu wrzesińskiego wielokrotnie znacznie się zmieniało i dlatego dla przedstawienia
jego historii oraz historii przynależności administracyjnej terenów przed utworzeniem powiatu
przydatne jest pojęcie ziemi wrzesińskiej, choć nie ma ono uzasadnienia historycznego.
Powiat (districtus) jako jednostka administracyjna pojawił się w Polsce w XIV wieku. Ani wtedy, ani w
ciągu następnych czterech wieków do końca I Rzeczypospolitej Września nie miała szans zostać
stolicą powiatu, ponieważ w pobliżu znajdowały się miasta większe i znaczniejsze – nie tylko Gniezno,
ale także Pyzdry czy Środa.
Przynależność administracyjną ziemi wrzesińskiej na podstawie zachowanych źródeł da się dokładnie
określić dopiero od XVI wieku. Wielkopolska była wówczas podzielona na dwa województwa –
poznańskie i kaliskie. Wśród powiatów województwa kaliskiego funkcjonowały między innymi dwa
sąsiadujące ze sobą powiaty: gnieźnieński i pyzdrski. Ziemia wrzesińska, a nawet samo miasto
Września w dzisiejszych granicach, podzielone były między te dwa powiaty. Do powiatu pyzdrskiego
należała większa część ziemi wrzesińskiej wraz należącymi dziś do miasta Zawodziem i Opieszynem,
do powiatu gnieźnieńskiego samo miasto i niewielkie tereny na północ od niego (w rejonie obecnej
Wrześni granica między powiatami biegła w przybliżeniu od Psar wzdłuż Wrześnicy do mostu
miłosławskiego, a dalej dzisiejszymi ulicami Miłosławską, Warszawską i Słowackiego). Stan taki
przetrwał do 1768 roku, kiedy z województwa kaliskiego wydzielono powiaty gnieźnieński i kcyński,
tworząc z nich nowe województwo gnieźnieńskie. Sytuacja ziemi wrzesińskiej i samej Wrześni (w
dzisiejszych granicach) zmieniła się o tyle, że odtąd znajdowały się one nie tylko w dwóch powiatach
(pyzdrskim i gnieźnieńskim), ale także w dwóch województwach (kaliskim i gnieźnieńskim). Wpływ na
korektę granic powiatów w Wielkopolsce miał I rozbiór Polski w 1772 roku, choć sama Wielkopolska
nie weszła jeszcze w skład Prus. Do powiatu i województwa gnieźnieńskiego przeszło wówczas kilka
miejscowości w pobliżu Wrześni wraz z Zawodziem i Opieszynem. W 1791 roku powiat pyzdrski uległ
kolejnemu podziałowi i z jego części utworzono nowy powiat średzki, w którego granicach znalazł się
między innymi Miłosław (wcześniej przynależący do Pyzdr). W praktyce podział ten nie wszedł w
życie z powodu konfederacji targowickiej, a w roku 1793 Wielkopolska, w wyniku II rozbioru, znalazła
się w granicach Prus.
Pruskie władze zaborcze wprowadziły w Wielkopolsce, nazywanej wówczas Prusami Południowymi,
nowy podział administracyjny. Większa część ziemi wrzesińskiej oraz Września weszły znów w skład
powiatu pyzdrskiego, mniejsze części pozostały w powiatach gnieźnieńskim i średzkim, a część
znalazła się w nowo utworzonym powiecie powidzkim. Tak więc terytorium obecnego powiatu
wrzesińskiego należało wówczas do czterech powiatów. Taki stan przetrwał także czasy Księstwa
Warszawskiego (1807-1815), do którego wraz z Wielkopolską należała ziemia wrzesińska.
Wielką szansę zostania stolicą powiatu Września otrzymała po 1815 roku, kiedy wraz z całą
Wielkopolską wróciła pod panowanie pruskie. Prusacy po raz kolejny przesunęli Wrześnię i położone
na północ od niej terytoria do powiatu gnieźnieńskiego, utrzymali też istnienie powiatów średzkiego i
powidzkiego, ale poza tym podziałem pozostały położone na południe od Wrześni ziemie dawnego
powiatu pyzdrskiego. Początkowo utworzono tzw. powiat nowopyzdrski, ale pozostawał on bez stolicy
– Pyzdr, które znalazły się poza granicą Prus – w Królestwie Polskim (Kongresowym), pod
panowaniem rosyjskim. Taka sytuacja wymagała zmiany. Władze zaborcze rozważały różne
możliwości, między innymi stworzenie nowego powiatu z siedzibą w Miłosławiu, ale w końcu wybór
padł na Wrześnię, za którą przemawiało kilka argumentów. Posiadała ona dostatecznej wielkości
budynki, które można by przeznaczyć na urzędy (nie miał ich Miłosław), była czwartym co do
wielkości miastem (2.341 mieszkańców) w rejencji bydgoskiej (jednej z dwóch, obok poznańskiej, na
które Prusacy podzielili Wielkopolskę) i wreszcie miała korzystniejsze, bo w pewnym oddaleniu od
granicy państwa, położenie.
12 marca 1818 roku, decyzją pruskich władz zaborczych, utworzono nowy powiat, a ostatecznego
wyboru jego stolicy we Wrześni dokonano 10 sierpnia 1819 roku. W granicach tego „pierwszego”
powiatu wrzesińskiego znalazły się trzy miasta – oprócz Wrześni także Miłosław i Żerków oraz 143
wsie. Jego obszar liczył około 730 km. Pierwszym landratem wrzesińskim (niemieckim
odpowiednikiem starosty) został Polak – Adam Moszczeński, później jednak urząd ten obejmowali
tylko Niemcy.
Poważnym zmianom granice powiatu wrzesińskiego uległy w roku 1886, ponieważ w Wielkopolsce
utworzono wówczas kilka nowych powiatów. Po odłączeniu ziem położonych na południe od Warty,
czyli rejonu Żerkowa, obszar powiatu wrzesińskiego zmniejszył się do 562 km. Pozostały w nim dwa
miasta (Września i Miłosław) oraz 84 gminy wiejskie i 74 obszary dworskie. Kształt terytorialny
nadany wówczas powiatowi wrzesińskiemu przetrwał ponad 30 lat, aż do czasu odrodzenia się
niepodległego państwa polskiego.
W całym omawianym okresie (1818-1918) powiat wrzesiński był powiatem przygranicznym – leżał
przy granicy prusko-rosyjskiej, dlatego Września, oprócz instytucji typowych dla siedziby każdego
powiatu, jak landratura, sąd powiatowy czy żandarmeria powiatowa, posiadała także okręgowy urząd
celny w samym mieście oraz terenowe urzędy celne w granicznych wsiach – Strzałkowie, Borzykowie
i Nowej Wsi Podgórnej. Od 1902 roku, zapewne w związku z rosnącym napięciem w stosunkach
europejskich, we Wrześni znajdował się także garnizon III batalionu 46. pułku piechoty pruskiej.
Po klęsce Niemiec w I wojnie światowej, do czasu wybuchu powstania wielkopolskiego, polskim
doradcą ostatniego niemieckiego landrata Egona von Habera był Kazimierz Grudzielski. Pierwszym
polskim starostą wrzesińskim w II Rzeczypospolitej został Franciszek Czapski. U progu odrodzonego,
niepodległego państwa polskiego granice powiatu wrzesińskiego pozostały bez zmian. Graniczył on
od północy z powiatami gnieźnieńskim i witkowskim, który powołano w miejsce powidzkiego, od
wschodu z powiatem słupeckim, a po jego likwidacji (1932) z konińskim, od południa z powiatem
jarocińskim i od zachodu z powiatem średzkim.
W okresie II Rzeczypospolitej granice powiatu zmieniały się trzykrotnie. Największa zmiana nastąpiła
w roku 1927 i była związana z likwidacją powiatu witkowskiego, z terytorium którego 46 km
przyłączono do powiatu wrzesińskiego, dzięki czemu jego obszar wzrósł do 608 km. Druga, znacznie
mniejsza zmiana, nastąpiła w roku 1934, kiedy z powiatu średzkiego wyłączono rejon Zberek,
przyłączając go do powiatu wrzesińskiego. Do trzeciej, jeszcze mniejszej korekty, doszło w roku
1939, gdy, po wymianie terytoriów z powiatem gnieźnieńskim w rejonie Barczyzny, powiat wrzesiński
stracił niecałe 5 km powierzchni. Organem powiatowego samorządu był początkowo sejmik
powiatowy, a od 1934 roku rada powiatowa. Organ ten początkowo składał się z 30, a potem z 14
osób. W 1935 roku w Polsce wprowadzono nowy ustrój administracyjny. Leżący we wschodniej części
województwa poznańskiego powiat wrzesiński został podzielony na pięć gmin i 68 gromad i liczył
ogółem 224 miejscowości. Od 1935 roku (po reformie ustroju) radę powiatową wybierało stuosobowe
kolegium wójtów, ławników, podwójtów i radnych gminnych oraz 21-osobowe kolegium radnych
miejskich i zarządu miejskiego (magistratu). Organem wykonawczym samorządu powiatowego był
wydział powiatowy wybierany przez radę. Na jego czele stał starosta, ale nie był wybierany ani przez
radę, ani przez Wydział – działał jako urzędnik administracji państwowej, a nie organ samorządowy.
Spośród starostów wrzesińskich z okresu II Rzeczypospolitej tylko pierwszy – Franciszek Czapski
(1918-1921) – był związany z ziemią wrzesińską (właściciel majątku w Bardzie), pozostali pochodzili
często z odległych stron. W czasie sprawowania swej funkcji otrzymywali mieszkanie służbowe – tzw.
willę starosty, dziś stanowiącą część starostwa. W sierpniu 1921 roku starostą wrzesińskim został
pochodzący z Galicji Adam Charkiewicz (1921-1929). Swój urząd sprawował najdłużej ze wszystkich
starostów II RP. Pod koniec 1929 roku przeszedł w stan spoczynku, a zastąpił go dotychczasowy
starosta z Kowla w województwie wołyńskim – Bronisław Chodakowski (1930-1932). W 1932 roku
starosta Chodakowski odszedł na stanowisko inspektora starostw do Lwowa, a kolejnym starostą
wrzesińskim został Leon Gallas (1932-1934), który nie pozostał na tym stanowisku zbyt długo – w
kwietniu 1934 roku na własną prośbę przeszedł na stanowisko starosty do Żydaczowa w
województwie stanisławowskim. Nowym starostą wrzesińskim został Zygmunt Kowalewski
(1934-1939). Ostatnia zmiana nastąpiła na kilka miesięcy przed wybuchem II wojny światowej. 1
marca 1939 roku Zygmunt Kowalewski został przeniesiony na stanowisko starosty do Obornik
Wielkopolskich, a zastąpił go dotychczasowy starosta obornicki – Kazimierz Rościszewski (1939).
W czasie okupacji hitlerowskiej (1939-1945) powiat wrzesiński w przedwojennych granicach i
podziale na miasta, gminy i wsie ze zgermanizowanymi nazwami wszedł w struktury administracyjne
III Rzeszy.
W styczniu 1945 roku, po wkroczeniu wojsk radzieckich, ukonstytuowała się Tymczasowa Rada
Narodowa na powiat wrzesiński. Była ona terenowym przedłużeniem Krajowej Rady Narodowej. Do
lata 1945 roku funkcje starosty wrzesińskiego pełnili krótko kolejno Jan Beess i Jan Ociepka.
W latach 1945-1950 struktura władz powiatowych (a także miejskich i gminnych) opierała się w
zakresie ich organów wykonawczych na ustawodawstwie przedwojennym (choć zmienionym), a w
zakresie rad samorządowych na dekrecie KRN z 1944 roku. W 1950 roku władze PRL przeprowadziły
reformę administracyjną. W jej wyniku zlikwidowano starostwo powiatowe we Wrześni, swój urząd
przestał pełnić ówczesny starosta powiatowy Władysław Kołodziejczyk (1945-1950). Organem
samorządowym stała się Powiatowa Rada Narodowa, a jej organem wykonawczym Prezydium PPRN z
przewodniczącym na czele. W okresie PRL funkcję przewodniczącego najdłużej (w latach 1960-1973)
pełnił Stefan Tuhy. Do 1954 roku rady narodowe nie pochodziły z wyborów, lecz składały się z osób
delegowanych przez partie polityczne i organizacje społeczne. Pierwsze wybory do rad narodowych
odbyły się w 1954 roku.
W okresie PRL-u dwukrotnie przeprowadzono zmianę terytorium powiatu wrzesińskiego. W
pierwszych latach powojennych, podobnie jak przed wojną, obejmował on dwa miasta (Wrześnię i
Miłosław) oraz pięć gmin: Września-Północ, Września-Południe, Miłosław, Borzykowo i Strzałkowo na
obszarze 608 km. W 1948 roku do powiatu wrzesińskiego przyłączono miasto Pyzdry oraz gminy
Ciążeń i Dłusk, przez co jego obszar wzrósł do 812 km. Kolejna zmiana nastąpiła w roku 1956, kiedy
z powiatu wrzesińskiego do powiatu słupeckiego przeszły gminy Strzałkowo i Ciążeń, a przyłączona
została gmina Nekla (wyłączona z powiatu średzkiego). W wyniku tych zmian obszar powiatu
wrzesińskiego zmniejszył się do 704 km. W takim kształcie terytorialnym i ustrojowym powiat
wrzesiński, jako jeden z powiatów województwa poznańskiego, przetrwał do roku 1975. 1 czerwca
tego roku weszła w życie reforma administracyjna likwidująca powiaty i dzieląca cały kraj na 49
nowych, znacznie mniejszych niż poprzednie, województw. Ziemie zlikwidowanego powiatu
wrzesińskiego zostały podzielone między dwa nowe województwa; większa część jego terytorium
weszła w skład nowego, mniejszego województwa poznańskiego, wschodnia, mniejsza część z
Pyzdrami, znalazła się w nowym województwie konińskim. Taki stan przetrwał do końca 1998 roku.
Powiat wrzesiński wrócił na mapę administracyjną Polski 1 stycznia 1999 roku w wyniku reformy
przeprowadzonej przez władze III Rzeczypospolitej. Jesienią 1998 roku odbyły się wybory do
30-osobowej Rady Powiatu we Wrześni, która wybrała ze swego grona starostę Krzysztofa
Wojciechowskiego. Od 2002 r. funkcję starosty pełni Dionizy Jaśniewicz.
Powiat wrzesiński leży obecnie w centrum nowego (utworzonego w wyniku wspomnianej reformy
administracyjnej) województwa wielkopolskiego, otoczony przez powiaty gnieźnieński, słupecki,
jarociński, średzki i poznański. Jego terytorium o powierzchni 704 km nawiązuje do kształtu
terytorialnego z lat 1956-1975 i dzieli się na 5 gmin – Września, Kołaczkowo, Miłosław, Nekla i
Pyzdry.
oprac. Marian Torzewski