Książka szkicuje portret społeczeństwa polskiego i polskiej rel

Dr hab. Mirosława Grabowska
Instytut Socjologii
Wydział Filozofii i Socjologii UW
Warszawa, 13 V 2009 r.
Recenzja książki Wartości Polaków a dziedzictwo Jana Pawła II
pod redakcją Tomasza Żukowskiego przy współpracy Pawła Gierecha
1. Książka jest pracą zbiorową sześciorga autorów. Rozpoczyna się Uwagami
metodologicznymi (autorstwa Mikołaja Jasińskiego), a kończy Podsumowaniem. Zawiera dziewięć
tekstów – rozdziałów poświęconych różnym sferom życia i wartościom. Dzielą się one – w moim
przekonaniu – na trzy części. Pierwsza dotyczy spraw najogólniejszych i zarazem najbardziej
podstawowych: Ludzkiego życia1 (autorstwa Barbary Fedyszak – Radziejowskiej), Społecznych
identyfikacji Polaków (Krzysztofa Koseły) i Tego, co najważniejsze – rodziny, dzieci, pracy i
przyjaciół (ponownie Barbary Fedyszak – Radziejowskiej). Tekst Polacy o Kościele (Pawła
Gierecha i Agnieszki Dobrzyńskiej) stanowi ogniwo dobrze łączące część pierwszą z drugą, w
której znajdują się teksty odnoszące się bardziej bezpośrednio do Jana Pawła II: Opinie o
pontyfikacie Jana Pawła II (ponownie Krzysztofa Koseły) oraz Przeżywanie śmierci Jana Pawła II
i jej rocznic (Tomasza Żukowskiego). Trzecia część dotyczy kwestii moralnych i społecznych:
Moralnych osądów (Krzysztofa Koseły), Społecznego kapitału Polaków (Barbary Fedyszak –
Radziejowskiej) i Strefy publicznej (Tomasza Żukowskiego).
Mimo że jest to praca zbiorowa, to w znacznym stopniu cechuje ją spójność. Teksty –
rozdziały zostały zaplanowane i ułożone logicznie i przejrzyście, podobny jest poziom ogólności
analiz i rozumowań. Cenne jest Podsumowanie, które – znowu – w koherentny sposób zbiera
podstawowe ustalenia Autorów.
2. Najogólniej: książka powinna zostać opublikowana. Oparta jest na oryginalnym
badaniu i stanowi cenną, wielostronną analizę wartości społeczeństwa polskiego niejako w
perspektywie religijności, a przede wszystkim „czynnika papieskiego” czyli oddziaływania
Jana Pawła II.
3. Uwagi metodologiczne stanowią bardzo dobre – krótkie i przejrzyste – wprowadzenie do
całego tomu. Zawierają informacje o badaniu, kwestionariuszu i najważniejszych wskaźnikach,
które potem używane są przez poszczególnych Autorów w ich analizach i pojawiają się w tekstach.
Docenienie w tej recenzji Uwag metodologicznych stanowi wyjątek, gdyż dalej nie
omawiam już poszczególnych tekstów. Tym bardziej zobowiązana jestem podkreślić, że wszystkie
1
Tytuły tekstów – rozdziałów podaję w wersji skróconej (przeze mnie).
2
teksty są bardzo starannie opracowane. Zawierają odniesienia nie tylko do nauczania Jana Pawła
II i rozmaitych dokumentów, tak kościelnych, jak świeckich, ale także do innych badań (danych i
raportów) oraz do koncepcji teoretycznych innych autorów. Zatem książka Wartości Polaków a
dziedzictwo Jana Pawła II to coś znacznie więcej niż tylko dobre opracowanie jednych badań –
jest to próba kompleksowej diagnozy kondycji duchowej społeczeństwa polskiego.
4. Autorzy szkicują portret społeczeństwa polskiego i polskiej religijności AD 2007, ale jest
to portret „w ruchu”: zmieniającego się społeczeństwa w procesie wielkiej zmiany.
Mimo tego „ruchu” wciąż jednak żyjemy w obszarze „polskiej triady”: w rodzinie, we
wspólnocie narodowej i w Kościele, co dobrze opisują teksty Koseły (Społeczne identyfikacje…),
Fedyszak – Radziejowskiej (To, co najważniejsze – rodzina, dzieci…) oraz Gierecha i
Dobrzyńskiej (Polacy o Kościele, którego „zawartość” jest szersza niż sugeruje to tytuł i obejmuje
także problematykę religijności społeczeństwa polskiego).
W ciągu ostatnich dwudziestu lat wolności nasza tożsamość narodowa i duma nie doznały
uszczerbku. Natomiast zmiany zachodzą w życiu prywatnym i rodzinnym, które wciąż cenimy
najbardziej. Nie potępiamy już mieszkania „na próbę” przed zawarciem małżeństwa, rosną odsetki
dzieci rodzących się poza małżeństwami, rosną współczynniki rozwodów. Zmienia się model
stosunków w rodzinie i to zarówno między małżonkami (w deklaracjach na bardziej partnerski, ale
w praktyce na asymetryczny: oboje małżonkowie pracują, ale większość obowiązków spada na
żonę), jak i między rodzicami a dziećmi (mniejszy nacisk na posłuszeństwo).
5. Jeśli chodzi o religijność i Kościół , to obraz, który szkicują Autorzy, jest złożony.
Wskaźniki religijności pozostają na wysokim poziomie. Pewne zmiany jednak zachodzą: powoli
spada odsetek dominicantes (choć jednocześnie rośnie odsetek communicantes); zaufanie do
Kościoła jest wysokie, ale jednocześnie nieco spada przekonanie, że Kościół odpowiada na
duchowe potrzeby i moralne problemy jednostki. Wysokie są też społeczne oczekiwania pod
adresem księży i biskupów – niełatwo je będzie spełnić.
Czy można to uznać za początek pewnego trendu, powolnego „rozkręcania się” procesu
sekularyzacji? Na to pytanie Autorzy nie odpowiadają.
6. Ważnym elementem polskiej religijności – a nawet szerzej: społecznej tożsamości
polskiego społeczeństwa – i Kościoła katolickiego był i pozostaje Jan Paweł II. Rolę Jana Pawła II
– jego życia, nauczania i śmierci – wnikliwie, wręcz przejmująco przedstawiają teksty Koseły
(Opinie o pontyfikacie Jana Pawła II) i Żukowskiego (Przeżywanie śmierci Jana Pawła II i jej
rocznic). Mimo, nierzadko, niezgodności przekonań badanych z przesłaniem, które głosił Jan
Paweł II, respondenci uznają Jego wpływ na życie i zachowanie ich samych i bliskich im osób.
Twierdzą także, że pod wpływem tego pontyfikatu zaszły ważne zmiany w świecie. I, co ważne,
tkwią w nich przeżycia roku 2005.
3
7. Trzecia część dotyczy różnorodnych kwestii moralnych i społecznych. Poruszone
zostały liczne kwestie szczegółowe: od moralności seksualnej po działania na rzecz innych
(religijność i oddziaływanie Jana Pawła II sprzyjają akceptacji postawy służenia innym), od
zaufania społecznego po stosunek do demokracji i Unii Europejskiej (pośród dwudziestu siedmiu
krajów Unii Europejskiej społeczeństwo polskie najsilniej popiera rozszerzenie Unii o kraje
wschodniej i południowo-wschodniej części kontynentu).
8. Autorzy konkludują, że w procesie przejścia od totalitaryzmu do demokratycznego
społeczeństwa o liberalnej gospodarce rynkowej religia i Kościół katolicki odegrały w Polsce
znaczącą rolę. Pozostaje pytanie o rolę religijności i Kościoła w wolnej już Polsce, pod koniec
pierwszej dekady XXI stulecia. Społeczeństwo się zmieniło i zmienia, ale nie porzuca swoich
tradycyjnych tożsamości: rodzinnej, narodowej i religijnej; ma problemy ze współdziałaniem i
zaufaniem społecznym, nie entuzjazmuje się demokracją, ale rozgościło się już w Unii
Europejskiej; pozostaje silnie związane z Kościołem katolickim i z Janem Pawłem II.
To diagnoza ważna i poważna. Autorzy jej nie lukrują: dostrzegają problemy, niespójności,
słabości i bariery. Zgadzam się, gdy piszą w Podsumowaniu, że historycznych konieczności nie
ma, a „To, kim będą mieszkańcy naszego kraju, zależy również od ich woli. Kontynuacja mimo
zmieniających się cywilizacyjnych uwarunkowań albo też modyfikacja zbiorowych tożsamości i
podstawowych wartości kulturowych – to wybór i wyzwanie stojące przed Polską i Polakami.” (s.
286)
Jednak trochę żal, że Autorzy – dostrzegając pytania – powstrzymali się od spekulacji (w
pozytywnym tego słowa znaczeniu). Co zwiastują zmiany religijności? Czy jednak jej moc
formowania sfery moralnej i życia społecznego nie słabnie? Jakie mogą być konsekwencje
przemian w sferze życia rodzinnego i etyki seksualnej? Czy i w jakim stopniu podważa to model
tradycyjnej rodziny? A jeśli tak, to czy zmiany te niejako rozleją się na inne sfery życia
społecznego? Im dalej od wiary religijnej i życia rodzinnego tym pytań więcej, bo i zależności
coraz bardziej złożone. Pozostaje mieć nadzieję, że książka zostanie przyjęta jako ważny głos w
debacie o kondycji polskiej religijności i polskiego społeczeństwa.