docMielec 1995-2005
download 
Reklamacja Transkrypt
Mielec 1995-2005
Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej Mielec 1995-2005 Ten years of the first Polish special economic zone Mielec 1995-2005 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej Mielec 1995-2005 Pod redakcją Bolesława Domańskiego i Krzysztofa Gwosdza Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego Agencja Rozwoju Przemysłu S.A. Oddział w Mielcu Urząd Miejski w Mielcu 2005 Publikację przygotował zespół Zakładu Rozwoju Regionalnego Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ pod kierunkiem prof. dr. hab. Bolesława Domańskiego Skład Zespołu: mgr Wojciech Biernacki prof. dr hab. Bolesław Domański dr Robert Guzik dr Krzysztof Gwosdz mgr Maciej Huculak mgr Woyciech Jarczewski mgr Katarzyna Kwiecińska mgr Grzegorz Micek dr Agnieszka Sobala-Gwosdz mgr Krzysztof Wiedermann Recenzent: dr. hab. Tadeusz Stryjakiewicz, prof. UAM Skład tekstu: Agnieszka Sobala-Gwosdz, Grzegorz Micek Projekt okładki: Krzysztof Wiedermann Projekt wydawniczy: Małgorzata Ciemborowicz Korekta: Andrzej Jarczewski Tłumaczenie: Paweł Pilch Zdjęcia: Marek Graniczkowski, Maciej Huculak, Wiesław Madej © Copyright by Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego and Agencja Rozwoju Przemysłu S.A. Oddział w Mielcu Kraków 2005 Printed in Poland ISBN 83-88424-45-9 Nakład: 1000 egz. Publikacja finansowana przez Agencję Rozwoju Przemysłu S.A. Oddział w Mielcu i Urząd Miejski w Mielcu Druk i oprawa: Poligrafia Towarzystwa Salezjańskiego, ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków, tel. (012) 266-40-00; fax. (012) 269-02-84 Spis treści Wprowadzenie 9 (Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz) Cele i zakres badań Źródła informacji i metody analizy Układ pracy Podziękowania 1 Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka 10 10 14 15 17 (Krzysztof Gwosdz, Woyciech Jarczewski, Maciej Huculak, Krzysztof Wiedermann) Rozwój gospodarczy a idea i istota specjalnej strefy ekonomicznej Zmieniające się podejście do lokalizacji SSE w Polsce Zmieniające się uwarunkowania prawne funkcjonowania firm w SSE Efekty funkcjonowania SSE w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem SSE Euro-Park Mielec Wnioski 2 Kontekst powstania SSE w Mielcu 18 20 25 28 33 39 (Woyciech Jarczewski) Kształtowanie się lokalnej koalicji prorozwojowej w Mielcu Powstawanie ustawy i strefy w Mielcu Wnioski 39 43 46 3 Rozwój SSE Euro-Park Mielec 47 (Grzegorz Micek) Etap narodzin (1995-1996) Etap wzrostu – faza pierwsza (1997-1999) Etap wzrostu – faza druga (2000-2001) Etap dojrzałości (od 2002 roku) Wnioski 4 Wpływ SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy 48 54 57 59 65 67 (Krzysztof Gwosdz, Katarzyna Kwiecińska) Cechy mieleckiego rynku pracy na tle regionu Mielecki rynek pracy do 1990 roku Załamanie rynku pracy w Mielcu w latach 1990-1995 Wpływ SSE Euro-Park Mielec na lokalny rynek pracy Geograficzny zasięg rynku pracy SSE Firmy SSE jako pracodawcy – cechy nowych miejsc pracy Warunki pracy i poziom wynagrodzeń Lokalny rynek pracy i szkolnictwo w ocenie menedżerów Perspektywy mieleckiego rynku pracy Wnioski 5 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe 67 68 69 70 75 77 79 84 86 87 89 (Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz, Maciej Huculak, Krzysztof Wiedermann) Rodzaje efektów mnożnikowych i kształtujące je czynniki Zaopatrzeniowe efekty produkcyjne Powiązania w obrębie SSE Inne powiązania na terenie miasta i powiatu poza SSE Zaopatrzenie z Polski południowo-wschodniej i innych regionów kraju Import Zmiany skali powiązań lokalnych i regionalnych od 1999 roku Wielkość i uwarunkowania produkcyjnych efektów mnożnikowych SSE w Mielcu Zaopatrzeniowe efekty usługowe Usługi podstawowe Usługi specjalistyczne Efekty mnożnikowe powstające w wyniku pozaprodukcyjnej obsługi firm SSE Efekty dochodowe Świadczenia firm SSE na rzecz miasta i społeczności lokalnej 89 93 94 96 97 99 99 100 102 105 109 114 115 119 Aktywność ekonomiczna mieszkańców oraz jej związek ze strefą ekonomiczną Ocena wielkości lokalnych efektów mnożnikowych oraz warunkujące je czynniki 6 Rozwój Mielca na tle województwa podkarpackiego 121 128 133 (Agnieszka Sobala-Gwosdz) Położenie Mielca na tle głównych szlaków komunikacyjnych Polski Funkcje Mielca i jego pozycja w województwie podkarpackim Poziom życia i poziom rozwoju gospodarczego w powiecie mieleckim Aktywność endogeniczna w subregionie mieleckim Wnioski 7 Relacje między funkcjonowaniem strefy i gminy 134 136 139 143 145 147 (Krzysztof Gwosdz, Woyciech Jarczewski) SSE a dochody budżetowe miasta Mielec i okolicznych gmin SSE a rozwój infrastruktury miejskiej Relacje między władzami lokalnymi a Agencją Rozwoju Przemysłu Rola SSE w rozwoju przestrzennym miasta i promocji jego wizerunku Wnioski 8 Wpływ specjalnej strefy ekonomicznej w Mielcu na środowisko przyrodnicze 147 153 156 157 159 161 (Wojciech Biernacki, Robert Guzik) Zanieczyszczenie powietrza Zanieczyszczenie wód Hałas Inne problemy środowiskowe Wnioski 162 163 164 165 166 9 Czynniki zakorzenienia inwestorów w strefie mieleckiej 167 (Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz) Teoretyczne zagadnienia trwałości inwestycji Cechy i rola przedsiębiorstw i zakładów zlokalizowanych w Mielcu Koszty utopione i powiązania lokalne Czynniki wyboru lokalizacji w Mielcu i jej współczesna ocena Zakorzenienie inwestorów w SSE Euro-Park Mielec Wnioski 167 169 171 174 176 179 10 SSE Euro-Park Mielec w opinii mieszkańców 181 (Robert Guzik, Grzegorz Micek) Wpływ SSE na rozwój Mielca w opinii mieszkańców miasta Postrzeganie rynku pracy i poziomu zarobków w Mielcu na tle sąsiadujących miast powiatowych Firmy SSE w opinii mieszkańców Mielca Postrzeganie przyszłości Mielca SSE w opinii miejscowych elit Wnioski Rola specjalnej strefy ekonomicznej. Spojrzenie syntetyczne 182 185 186 190 190 192 195 (Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz) Literatura 203 Akty prawne 213 Załączniki 215 Załącznik I. Przedsiębiorstwa prowadzące działalność na terenie Mieleckiej SSE według stanu na 30 września 2004 roku 215 Załącznik II. Charakterystyka respondentów w badaniach ankietowych 223 Ten years of the first Polish special economic zone: Mielec 1995-2005 (summary) Research objectives, scope and methods Results 225 225 227 Spis tabel 231 Spis rysunków 235 Spis fotografii 239 Autorzy 241 Wprowadzenie Wprowadzenie Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz Powołanie i funkcjonowanie w Polsce obszarów uprzywilejowanych w postaci specjalnych stref ekonomicznych (SSE) wywołuje żywą dyskusję co do ich celowości i efektów. Mają strefy swoich zdeklarowanych zwolenników, ale i też zaciętych krytyków. Inaczej problem specjalnych stref ekonomicznych wygląda z perspektywy krajowej, a inaczej z punktu widzenia środowisk lokalnych, które wiążą z nimi duże nadzieje na przezwyciężenie zapaści gospodarczej. W roku bieżącym mija dziesięć lat od utworzenia w Mielcu pierwszej specjalnej strefy ekonomicznej w Polsce. Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro-Park Mielec, która powstała w wyniku działań różnych instytucji i osób na szczeblu lokalnym i krajowym, jest dziś ważnym elementem krajobrazu gospodarczego i społecznego Mielca oraz województwa podkarpackiego. Brakuje tymczasem pogłębionych analiz funkcjonowania stref ekonomicznych w Polsce i ich efektów. Nie powstała jak dotąd praca, która podjęłaby się wszechstronnej oceny wpływu specjalnej strefy ekonomicznej na jej otoczenie lokalne i regionalne w oparciu o różne źródła danych, z wykorzystaniem różnych metod i technik badawczych. W tej sytuacji, zespół Zakładu Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Jagiellońskiego przyjął zaproszenie mieleckiego oddziału Agencji Rozwoju Przemysłu do realizacji projektu badawczego, mającego na celu określenie wpływu specjalnej strefy ekonomicznej na gospodarkę Mielca i powiatu mieleckiego. Propozycja była interesująca nie tylko z racji tego, że badania miały dotyczyć pierwszej polskiej SSE. Strefa funkcjonuje w mieście, które posiada silne tradycje przemysłowe w prestiżowej branży, a równocześnie szczególnie boleśnie doświadczyło szoku transformacji. Nie bez znaczenia jest to, że Mielec jest miastem średniej wielkości, względnie izolowanym od dużych aglomeracji miejskich, co pozwala uchwycić efekty nowatorskiego w polskich warunkach eksperymentu, jakiemu poddano miasto przed dziesięciu laty. 9 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Cele i zakres badań Celem projektu było poznanie efektów funkcjonowania SSE Euro-Park Mielec, a w szczególności jej oddziaływania na rozwój gospodarczy Mielca i powiatu mieleckiego. Realizacja tak postawionego celu wymagała zbadania następujących zjawisk: 1) wpływu specjalnej strefy ekonomicznej na rynek pracy 2) lokalnych i regionalnych powiązań firm zlokalizowanych w SSE Euro-Park Mielec 3) zaopatrzeniowych i dochodowych efektów mnożnikowych tworzonych przez firmy SSE 4) wpływu strefy ekonomicznej na budżet, infrastrukturę i wizerunek Mielca 5) oddziaływania firm SSE na środowisko naturalne 6) zmian poziomu rozwoju gospodarczego i poziomu życia mieszkańców Mielca i gmin powiatu mieleckiego w porównaniu do innych miast i gmin w województwie podkarpackim 7) czynników składających się na zakorzenienie działalności inwestorów w Mielcu 8) postrzegania SSE przez mieszkańców miasta i miejscowe elity. Przedstawiono również genezę i rozwój SSE Euro-Park Mielec oraz efekty jej funkcjonowania na tle innych specjalnych stref ekonomicznych w Polsce. Jak wszystkie specjalne strefy ekonomiczne działające w Polsce, SSE Euro-Park Mielec jest obecnie strefą rozproszoną i obejmuje podstrefy w Gorlicach, Dębicy, Pustkowie, Sanoku, Jarosławiu i Leżajsku. Ze względu na krótki czas funkcjonowania i bardzo niewielką skalę aktywności w nowych podstrefach – badania skoncentrowano wyłącznie na podstrefie mieleckiej. Skupia ona 99% kapitału i 97% miejsc pracy w całej SSE Euro-Park Mielec. Źródła informacji i metody analizy Realizacja projektu obejmowała cztery podstawowe etapy. Pierwszym było zebranie materiałów źródłowych. Obejmowały one: – roczne sprawozdania finansowe firm, publikowane w Monitorze Polskim B; obejmują one głównie spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością a także niektóre inne podmioty gospodarcze.W SSE Euro-Park Mielec sprawozdania te składa 16 podmiotów (bez firm powstałych z WSK PZL-Mielec), które łącznie reprezentują 80% zatrudnionych i 95% nakładów inwestycyjnych; bilans każdej firmy obejmuje m.in. informacje o wartości środków trwałych, przychodach i zyskach (stratach) oraz strukturze kosztów – raporty Ministerstwa Gospodarki i Pracy, dotyczące efektów funkcjonowania SSE w Polsce; szczególnie cenne były dane na temat wielkości zatrudnienia oraz nakładów inwestycyjnych w poszczególnych podstrefach i obszarach przemysłowych według stanu na 30 września 2004 roku – dokumenty udostępnione przez Zarządzającego SSE Euro-Park Mielec, obejmujące m.in. materiały z okresu powstania i pierwszych lat działania SSE oraz raporty roczne systematycznie dokumentujące kolejne fazy jej rozwoju 10 Wprowadzenie – niepublikowane dokumenty mieleckich instytucji samorządowych, zwłaszcza Urzędu Miejskiego w Mielcu, Starostwa Powiatowego i Powiatowego Urzędu Pracy w Mielcu; dotyczyły one m.in. budżetu miasta, mieleckiego rynku pracy, aktywności budowlanej oraz stanu środowiska w Mielcu i powiecie mieleckim – strategie rozwoju miasta Mielec, gminy wiejskiej Mielec, powiatu mieleckiego oraz województwa podkarpackiego – dane statystyczne Banku Danych Regionalnych (BDR), udostępniane przez Główny Urząd Statystyczny oraz wyniki spisów powszechnych z 1988 i 2002 roku – informacje pozyskane z baz danych o firmach, głównie HBI Bonnier, TeleAdreson oraz biznes.mielec.pl – raporty roczne i inne dane, pochodzące od poszczególnych przedsiębiorstw, a publikowane na ich witrynach internetowych – akty prawne normujące funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych w Polsce – dane źródłowe zebrane przez Agnieszkę Sobalę-Gwosdz w ramach projektu badawczego KBN Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim (3 P04E 048 25), dotyczące m.in. pozyskanych przez gminy i przedsiębiorstwa środków pomocowych z funduszy UE oraz wielkości, struktury i rozmieszczenia inwestycji zagranicznych w województwie podkarpackim. Równolegle prowadzono przegląd prasy, publikowanych materiałów źródłowych oraz dotychczasowego dorobku badawczego. Autorzy przeprowadzili systematyczną kwerendę prasy krajowej ogólnej i branżowej (dzienniki Rzeczpospolita i Puls Biznesu), a także prasy regionalnej (Gazeta Codzienna Nowiny) i lokalnej (Korso, Echo Dnia, Nadwisłocze). Artykuły, zamieszczone w prasie lokalnej i regionalnej, traktowano nie tylko jako źródło informacji, ale również jako wyraz społecznego obrazu sytuacji w Mielcu. Strefie Euro-Park Mielec poświęcono dotychczas szereg prac naukowych podejmujących różne zagadnienia szczegółowe. Jednakże – do tej pory – brakuje całościowego opracowania na temat jej wpływu na gospodarkę i społeczeństwo Mielca oraz powiatu mieleckiego. Opracowanie takie wymaga bowiem badań na szeroką skalę, co jest trudne do zrealizowania w przypadku pojedynczych osób lub małych zespołów. Istniejący dorobek był jednak ważnym punktem wyjścia dla autorów niniejszych badań. Wykorzystaną literaturę można podzielić na cztery grupy tematyczne. 1. Prace poświęcone uprzywilejowanym obszarom ekonomicznym w Polsce i na świecie. Odwołano się tu do rozważań M. Guangwena (2003), I. Knotha (2000), a także wątków interesującej dyskusji Do the benefits of special economic zones outweigh their costs? (Czy korzyści specjalnych stref ekonomicznych przewyższają ich koszty?). W Polsce najszersze dotąd opracowanie, poświęcone specjalnym strefom ekonomicznym, zawiera praca pod redakcją E. Kryńskiej (2000) oraz artykuł J. Kiryło (2000). Najczęściej analizowano uwarunkowania ekonomiczne i prawne SSE (Olszewski 1995; A. Grabowski 1996; Budzowski, Światowiec 1997; Korenik 1998; Robotowska 2000; Ofiarska 2000), niektóre 11 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 prace poświęcone były szczegółowym zagadnieniom, jak np. wpływ SSE na przyciąganie kapitału zagranicznego (Domański 2001, Warżała 2003), budżety gmin (Cieślukowski 2001), rozwój lokalny (Kryńska 2001), krajobraz miejski (Mazur 2003). Obszernej literatury doczekało się funkcjonowanie SSE w świetle warunków przystąpienia Polski do UE (m.in. Kamińska 2001; Holik, Nowak 2004a, 2004b). O poszczególnych strefach pisali m.in. A. Kowaluk (1998), M. Bubel (1999), B. Rogoda (1999), F. Adamczuk (2000), H. Chwistecka-Dudek i M. Stolarczyk (2000), H. Sobocka-Szczapa (2001) oraz A. Sołoma (2003). 2. Opracowania dotyczące SSE Euro-Park Mielec. Szeroka jej analiza po pięciu latach funkcjonowania zawarta została w pracy W. Dziemianowicza, J. Hausnera i J. Szlachty (2000), a także w opracowaniach A. Bazydło (2000a, 2000b). Jednymi z pierwszych były prace A. Błaszkiewicz (1996) i S. Stachowicza (1998). Oddziaływanie strefy na rozwój społeczno-ekonomiczny subregionu mieleckiego badali R. Królikowski (2001), P. Białynicki-Birula i Ł. Mamica (2002) oraz A. Prusek i W. Nelec (2004). A. Prusek (2001) oraz A. Prusek i W. Nelec (2001) zajmowali się ponadto konkurencyjnością firm SSE. Strefie ekonomicznej w Mielcu poświęcono także co najmniej kilkanaście prac magisterskich i licencjackich realizowanych m.in. w WSGiZ w Mielcu, KUL w Lublinie, AE i UJ w Krakowie. 3. Publikacje związane z funkcjonowaniem i przemianami Mielca i subregionu mieleckiego. Na uwagę zasługują tutaj prace zajmujące się mieleckim rynkiem pracy autorstwa K. Leśniak-Moczuk (1997a, 1997b), M. Kujdy (1994) oraz Raportu z badań rynku pracy w powiecie mieleckim (2004). Restrukturyzację przemysłu lotniczego przedstawił B. Ostrowski (2001). Warte wymienienia jest także studium rozwoju przedsiębiorczości w regionie mieleckim pod redakcją J. Skrzypczaka (2004). Skorzystano ponadto z Encyklopedii miasta Mielca, autorstwa J. Witka (2004), oraz pracy Mielec. Studia z dziejów miasta i regionu pod redakcją F. Kiryka (1988). 4. Prace dotyczące różnych zagadnień rozwoju lokalnego i regionalnego. Odwołano się tu do autorów, zajmujących się efektami mnożnikowymi (Lloyd, Dicken 1977; Stryjakiewicz 2004), rynkiem pracy (Kryńska 2001, 2003; Jerzak 2004), zakorzenieniem firm i trwałością inwestycji (Dicken i in. 1994; Phelps 2000; Wortman i in. 2000; Zimmermann 2002; Domański 2005a, 2005b). Badania terenowe, stanowiące trzeci i podstawowy etap niniejszego projektu, przeprowadzono w miesiącach luty – kwiecień 2005 roku. Badania oparte były na technice wywiadu strukturyzowanego oraz ankietach. Objęły one cztery grupy podmiotów: firmy działające na terenie SSE Euro-Park Mielec, przedsiębiorstwa funkcjonujące w Mielcu i gminach wiejskich otaczających miasto, liderów i ekspertów lokalnych oraz mieszkańców Mielca. Firmy SSE, które zgodziły się wziąć udział w badaniach, w liczbie 33 podmiotów, reprezentują 80% nowych miejsc pracy, utworzonych w SSE Euro-Park Mielec i 94% zainwestowanego tu kapitału (bez firm wywodzących się z WSK PZL-Mielec). Tylko jedna z firm, zatrudniających powyżej 250 osób, nie zgodziła się na udostępnienie informacji. Badaniami objęto także wszystkie spółki infrastrukturalne, działające w strefie. 12 Wprowadzenie Celem uzyskania jak najpełniejszych i wiarygodnych informacji opracowano dwa kwestionariusze wywiadu dla firm SSE. Pierwszy z nich, liczący 63 pytania, nastawiony był głównie na badanie opinii osób zarządzających firmami. Obejmował siedem głównych zagadnień: (i) przyczyny lokalizacji w SSE Euro-Park Mielec i ocenę tej lokalizacji ex post, (ii) powiązania z dostawcami i odbiorcami, (iii) kompetencje pozaprodukcyjne zakładu w Mielcu, (iv) pozycję rynkową firmy i jej innowacyjność, (v) kwestie pracownicze i ocenę lokalnego rynku pracy, (vi) korzystanie z usług dla firm oraz (vii) lokalne i regionalne sieci współpracy. Dwadzieścia osiem z trzydziestu trzech rozmów przeprowadzono na najwyższym szczeblu, tzn. wzięli w nich udział właściciele, prezesi oraz dyrektorzy zarządzający firmami SSE. W pozostałych przypadkach rozmówcami były inne osoby zajmujące wysokie stanowiska menedżerskie. Drugi kwestionariusz, skierowany do firm SSE (16 pytań), zawierał wyłącznie pytania o dane ilościowe, dotyczące wpływu przedsiębiorstwa na lokalny rynek pracy oraz jego powiązań produkcyjnych i usługowych. Odpowiedzi zostały przygotowane przez pracowników odpowiednich departamentów przedsiębiorstwa, np. działu kadr lub zaopatrzenia w formie pisemnej, co gwarantowało ich rzetelność i kompletność. Ważnym elementem badań było poznanie opinii miejscowych przedsiębiorców, funkcjonujących poza strefą, na temat roli, jaką w gospodarce miasta i regionu odgrywają podmioty zlokalizowane w SSE. Do ponad 200 firm, działających w Mielcu i powiecie mieleckim, zwrócono się z pisemną ankietą na temat wpływu SSE Euro-Park Mielec na ich funkcjonowanie. Kwestionariusz ankiety zawierał 21 pytań, poświęconych m.in. powiązaniom dostawczym z firmami SSE, korzyściom i niekorzyściom współpracy z tymi firmami oraz konkurencji na rynku pracy. Na ankietę odpowiedziały 54 firmy. W niektórych działalnościach, na które SSE mogła mieć szczególny wpływ, przeprowadzono dodatkowo pogłębione wywiady z właścicielami lub osobami z kadry zarządzającej. Rozmówcy pełnili w tym przypadku rolę ekspertów, oceniających wpływ SSE na branżę, którą reprezentowali. Wytypowane branże obejmowały hotele i restauracje, banki i towarzystwa ubezpieczeniowe, firmy budowlane i projektowe, biura nieruchomości, hurtownie, przedsiębiorstwa informatyczne i telekomunikacyjne, producentów wyrobów z metalu, maszyn i urządzeń itp., firmy serwisujące urządzenia, transportowe, ochroniarskie oraz świadczące usługi sprzątania. Pytania dla liderów i ekspertów lokalnych objęły w standardowym kwestionariuszu 18 zagadnień, dotyczących oceny wpływu SSE na rozwój Mielca i powiatu z punktu widzenia instytucji reprezentowanej przez respondenta, m.in. korzyści i niekorzyści funkcjonowania SSE, ocenę relacji pomiędzy firmami SSE i zarządem strefy a innymi instytucjami w mieście, ocenę trwałości inwestycji w SSE Euro-Park Mielec. Przeprowadzono łącznie ponad 30 wywiadów z respondentami, reprezentującymi wysokie stanowiska w następujących instytucjach (w kolejności alfabetycznej): Agencja Rozwoju Przemysłu Oddział w Mielcu, Mielecka Agencja Rozwoju Regionalnego i Inkubator Przedsiębiorczości, NSZZ Solidarność, organizacje pozarządowe, Powiatowy Urząd Pracy, redakcja tygodnika Korso, Starostwo Powiatowe, Urząd Miejski w Mielcu i podległe mu jednostki organizacyjne. Przeprowadzono ponadto wywiady 13 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 z osobami, które czynnie uczestniczyły w procesie tworzenia SSE Euro-Park Mielec lub zajmowały w tym czasie wysokie stanowiska we władzach lokalnych i centralnych. W celu poznania postaw społeczności Mielca wobec SSE przeprowadzono badania ankietowe wśród mieszkańców. Ankiety rozprowadzono poprzez szkoły podstawowe i gimnazja, wręczając je uczniom wybranej szkoły z prośbą o wypełnienie ich przez rodziców lub dziadków i zwrot w dostarczonej kopercie z powrotem do szkoły. Wybrano cztery szkoły, tak by reprezentowały dzielnice o różnym statusie społecznym mieszkańców, okresie powstania i odmiennej lokalizacji w stosunku do SSE. Rozdano 520 kwestionariuszy uzyskując wysoki, 65% zwrot. Kolejnym etapem badań była analiza zebranych materiałów, połączona z wizualizacją wyników. Jej rezultatem jest między innymi kilkadziesiąt tabel, map i wykresów, sporządzonych na podstawie wymienionych wyżej źródeł danych. Dodatkowo opracowano bazę lokalnych podmiotów gospodarczych. W trakcie badań zagwarantowano przedsiębiorcom nieujawnianie indywidualnych danych, co do których zastrzegli sobie poufność. W takich przypadkach podawane tu dane pochodzą ze źródeł wtórnych: publikowanych w Monitorze Polskim B rocznych sprawozdań finansowych przedsiębiorstw, informacji udostępnionych na stronach internetowych Ministerstwa Gospodarki i Pracy, źródeł prasowych lub bezpośrednio z witryn internetowych firm. Układ pracy Książka składa się z dwóch części. Pierwsza z nich obejmuje trzy początkowe rozdziały. Rozdział pierwszy stanowi wprowadzenie do problematyki specjalnych stref ekonomicznych w Polsce. Pokazuje zmieniające się podejście do tego instrumentu rozwoju regionalnego oraz skutki jego zastosowania, porównując wielkość inwestycji i zatrudnienia w poszczególnych strefach. Przedmiotem rozważań w rozdziale drugim jest kontekst powstania pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. W rozdziale trzecim, wykorzystując model cyklu życiowego strefy, pokazano poszczególne etapy rozwoju SSE Euro-Park Mielec. Znajduje się tu także podstawowa charakterystyka inwestorów obecnych na terenie strefy. Zasadniczą, składającą się z siedmiu rozdziałów, część pracy stanowi ocena efektów funkcjonowania strefy w Mielcu. Rozdział czwarty omawia wpływ SSE na lokalny rynek pracy. Rozważane są w nim m.in. zagadnienia wielkości i struktury zatrudnienia w strefie, cechy firm SSE jako pracodawców, geograficzny zasięg dojazdów do pracy oraz ocena rynku pracy przez zarządzających przedsiębiorstwami. Najobszerniejszy jest rozdział piąty, poświęcony oddziaływaniu strefy na otoczenie lokalne poprzez powiązania firm i efekty mnożnikowe. Przedmiotem szczegółowej analizy są zaopatrzeniowe efekty produkcyjne i usługowe, efekty dochodowe, świadczenia na rzecz społeczności lokalnej oraz aktywność ekonomiczna mieszkańców i jej związek z SSE. Dynamikę rozwoju gospodarczego Mielca i gmin powiatu mieleckiego oraz zmiany poziomu życia ich mieszkańców na tle innych obszarów w województwie podkarpackim pokazuje rozdział szósty. W kolejnym rozdziale rozważany jest wpływ SSE na budżet Mielca, jego infrastrukturę i przestrzeń miejską. Dalsze fragmenty 14 Wprowadzenie pracy poświęcone są wpływowi firm SSE na środowisko naturalne (rozdział ósmy). W rozdziale dziewiątym rozważane jest zakorzenienie inwestorów w Mielcu m.in. w świetle roli miejscowych zakładów w ramach całej firmy, analizy kosztów utopionych, powiązań lokalnych i oceny lokalizacji ze strony przedsiębiorców. Zwrócono ponadto uwagę na wrażliwość lokalnej gospodarki na ewentualne ograniczenie działalności przez dużych inwestorów. Analizę empiryczną kończy rozdział dziesiąty, w którym skupiono uwagę na postrzeganiu SSE przez mieszkańców i liderów lokalnych. Ostatni fragment pracy, podsumowujący dotychczasowe rozważania, w sposób syntetyczny pokazuje rolę specjalnej strefy ekonomicznej w Mielcu. W celu uzyskania większej klarowności i zwięzłości wywodu stosowane są w pracy następujące terminy: – lokalny odnosi się do przestrzeni geograficznej, zawartej w granicach administracyjnych powiatu mieleckiego – subregion mielecki używany jest jako synonim powiatu mieleckiego – region i regionalny odnoszą się do województwa podkarpackiego w jego aktualnych granicach administracyjnych – firma SSE oznacza firmę, posiadającą zezwolenie na prowadzenie działalności na terenie specjalnej strefy ekonomicznej w Mielcu, bez spółek powstałych w wyniku restrukturyzacji dawnej WSK; przez termin SSE lub strefa należy rozumieć specjalną strefę ekonomiczną – skrót WSK oznacza WSK PZL-Mielec; w odniesieniu do firm powstałych w wyniku restrukturyzacji WSK PZL-Mielec, stosowane bywa określenie firmy post-WSK. Podziękowania Książka jest wynikiem pracy licznego zespołu osób oraz wsparcia i współpracy różnych instytucji. Inicjatorem całego przedsięwzięcia był kierowany przez Dyrektora Mariusza Błędowskiego mielecki oddział Agencji Rozwoju Przemysłu S.A., który też sfinansował podstawowe badania. Agencja jest – wraz z Urzędem Miejskim w Mielcu – wydawcą niniejszej publikacji. Instytucje te oraz Starostwo Powiatowe i Powiatowy Urząd Pracy w Mielcu udostępniły liczne dane i opracowania własne. Badania terenowe przeprowadzone zostały przez pracowników i doktorantów Zakładu Rozwoju Regionalnego Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, będących również autorami książki. Autorzy chcą wyrazić wdzięczność wszystkim osobom, bez zaangażowania których praca ta nie mogłaby powstać. Na początek wymienić trzeba pracowników ARP, Danutę Borowiec i Małgorzatę Hoszowską, które od wstępnego etapu opracowywania koncepcji badań, poprzez ich realizację na terenie Mielca, po końcowe prace nad ostatecznym redagowaniem tekstu, służyły nieustanną pomocą w kwestiach praktycznych i merytorycznych. Trudne do przecenienia były wielokrotne konsultacje, jakich udzielali autorom Wiesław Magda ze Starostwa Powiatowego, Tadeusz Witek oraz Józef Witek z Urzędu Miejskiego, Grzegorz Durak z Powiatowego Urzędu Pracy w Mielcu i Bogumiła Tuczyńska z ARP Oddział w Mielcu. Podziękowania należą się 15 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 menedżerom oraz pracownikom licznych firm i instytucji, którzy poświęcili swój czas przygotowując i udostępniając informacje wykorzystane w pracy. Projekt wydawniczy książki opracowała Małgorzata Ciemborowicz z Pracowni Wydawniczej Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Agnieszka Sobala-Gwosdz i Grzegorz Micek dokonali komputerowego składu książki. Tytaniczną pracę korekty językowej całej książki wykonał w ekspresowym tempie Andrzej Jarczewski. Wiele wymienionych osób wniosło znaczący wkład w kształt niniejszego dzieła, zgłaszając liczne uwagi do pierwotnej wersji tekstu, co pozwoliło wyeliminować błędy i dokonać istotnych uzupełnień. Tym niemniej opinie wyrażone w pracy nie muszą pokrywać się z ich opiniami, a odpowiedzialność za wszelkie niedoskonałości spada wyłącznie na autorów. 16 Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka 1 Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka Krzysztof Gwosdz, Woyciech Jarczewski, Maciej Huculak, Krzysztof Wiedermann Wstęp Tereny w Polsce, objęte statusem specjalnej strefy ekonomicznej (SSE), zajmowały w końcu grudnia 2004 roku obszar 6526,3 hektarów (0,02% powierzchni kraju), rozpościerając się na terytorium 79 miast i 55 gmin wiejskich. Owe 134 lokalizacje są częściami 14 specjalnych stref ekonomicznych. Rozproszenie terenów uprzywilejowanych jest tak duże, że nazwy poszczególnych stref w niewielkim stopniu oddają obecnie miejsce ich lokalizacji, wskazując co najwyżej na położenie największej ich części. Na terenie stref działało w końcu 2004 roku ponad 420 przedsiębiorstw, posiadających zezwolenie1 na prowadzenie działalności, oraz liczna grupa firm nie korzystających z przywilejów. Firmy posiadajace zezwolenie mogą być podzielone na siedem typów, różniących się zasadami udzielania pomocy publicznej. Ta różnorodność geograficzna i prawna niewątpliwie zadziwiłaby architektów Ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych, uchwalonej 20 października 1994 roku. Celem autorów niniejszego rozdziału jest pokazanie, jak zmieniające się podejście do specjalnych stref ekonomicznych w Polsce wpływało na przekształcenia tego narzędzia wspierania rozwoju regionalnego. Na takim tle pokazano efekty funkcjonowania SSE, ze szczególnym uwzględnieniem miejsca SSE Euro-Park Mielec. 1 Zezwolenie na działalność w specjalnej strefie ekonomicznej jest podstawą do korzystania z pomocy publicznej. Wydawane jest ono przez Zarządzającego daną strefą i określa przedmiot działalności gospodarczej oraz warunki dotyczące wielkości zatrudnienia i inwestycji. Na terenie stref można prowadzić działalność gospodarczą bez zezwolenia, ale dochody z tej działalności nie podlegają zwolnieniu z podatku dochodowego. 17 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Autorzy odpowiadają na trzy główne pytania. 1. Jak zmieniały się pierwotne założenia tworzenia SSE w Polsce? 2. Jakie są podstawowe efekty działania stref ekonomicznych w Polsce pod względem wielkości inwestycji i zatrudnienia? 3. Jak zmieniające się podejście do SSE wpłynęło na atrakcyjność SSE Euro-Park Mielec? Ogólne problemy i dylematy związane z powoływaniem i funkcjonowaniem SSE w Polsce i na świecie omówiono tylko w zakresie niezbędnym dla realizacji postawionego celu. Ta sama uwaga dotyczy szczegółowych uregulowań prawnych. Problemy te są szeroko komentowane w literaturze, do której odsyłamy zainteresowanych czytelników. Rozwój gospodarczy a idea i istota specjalnej strefy ekonomicznej Idea specjalnej strefy ekonomicznej, czyli wydzielonego obszaru na terytorium państwa, gdzie na skutek przyjętych rozwiązań prawnych obowiązują korzystniejsze niż na innych obszarach warunki prowadzenia działalności gospodarczej, jest bardzo stara. Zaczątki wolnych portów, które są najstarszym typem takiej polityki, pojawiły się w czasach rzymskich (Delos w Grecji), a popularne stały się od średniowiecza wraz z rozwojem związku wolnego handlu (ligi hanzeatyckiej). Rozwiązań uprzywilejowujących dany obszar można dopatrywać się w przyznawanym miastom prawie składu, czy wolniźnie w czasie zagospodarowania terenów „na surowym korzeniu”. M. Guangwen (2003) wskazuje, że idea uprzywilejowanych obszarów ekonomicznych przeszła długą ewolucję: od stref opartych na handlu (popularne co najmniej od XVI wieku), poprzez strefy mieszane przemysłowo-usługowe (od roku 1940), parki przemysłowo-naukowe (od roku 1970) i strefy transgraniczne (od roku 1990). Za pierwszą strefę o charakterze przemysłowym uważa się bezcłową strefę w Puerto Rico założoną w 1951 roku, chociaż już pod koniec lat trzydziestych w amerykańskich strefach ekonomicznych dopuszczono działalność wytwórczą. Duży sukces odniosła założona w 1958 roku strefa w Shannon (Irlandia), która stała się wzorem dla pierwszej polskiej SSE w Mielcu. Różnego rodzaju wolne obszary celne, strefy wolnego handlu i strefy produkcji na eksport łączy wspólna cecha: mają poprzez sprzyjające inwestorom regulacje promować rozwój gospodarczy, najczęściej poprzez inwestycje kapitału z zewnątrz. Znawcy przedmiotu podkreślają różnorodność funkcjonujących obecnie obszarów uprzywilejowanych i bogactwo definicji. T. Kellegher (1993) wymienia 23 terminy używane do określenia takich obszarów. Termin strefa (zone), chociaż mieści w sobie wyraźnie zdefiniowane terytorium, jest różnie stosowany w praktyce. W niektórych państwach strefy obejmują wyraźnie wydzielone enklawy (np. Dominikana), w innych „strefą” jest cały obszar kraju (Mauritius, Sri Lanka) lub prowincje czy miasta (Chiny). W Polsce „strefa” składa się zazwyczaj z wielu enklaw oddalonych od siebie o kilkadziesiąt, a w skrajnym przypadku nawet o 340 kilometrów, jak to ma miejsce w Tarnobrzeskiej SSE2. 2 Odległość między podstrefą w Ożarowie Mazowieckim i w Jaśle. 18 Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka Nie wchodząc w fascynujące bogactwo typów specjalnych stref ekonomicznych (por. Budzowski, Światowiec 1997; Guangwen 2003) należy wskazać, że głównymi oczekiwanymi efektami ich tworzenia są: – tworzenie nowych miejsc pracy, w szczególności w obszarach depresji gospodarczej – zwiększenie powiązań gospodarki krajowej z zagranicą (promocja eksportu) – poprawa konkurencyjności gospodarki poprzez transfer technologii i wzrost kwalifikacji pracowników. Dość zgodne jest przekonanie, że SSE powinny stanowić jeden z elementów polityki regionalnej, mającej na celu przyciągnięcie kapitału dla aktywizacji gospodarczej wybranych obszarów i przyspieszenie tą drogą ich rozwoju gospodarczego (Kiryło 2000; Kryńska 2000b). Odwołując się do klasycznego modelu lokalizacji działalności gospodarczej D. Smitha (1966), zauważmy, że jest to forma subsydiowania inwestorów, która ma na celu skierowanie ich do miejsc, które w innym przypadku nie byłyby przedmiotem zainteresowania. Obszary takie położone są albo poza przestrzennymi granicami opłacalności produkcji, albo są postrzegane przez inwestorów jako mało atrakcyjne w porównaniu z lokalizacjami konkurencyjnymi (rys. 1). Polityka tworzenia obszarów uprzywilejowanych jest przedmiotem krytyki ekonomistów, hołdujących ideom szkoły klasycznej i neoklasycznej. Ich zdaniem wpływ stref polega nie tyle na kreowaniu nowych miejsc pracy, ile na ich tworzeniu w jednych obszarach kosztem innych, Rys. 1. Przestrzenne granice zyskowności co określa się jako efekt substytucji (Kryńa istota subsydiów ska 2000a). Polityka wspierania niektórych Źródło: D. Smith (1966). obszarów pojmowana jest jako ingerencja w gospodarkę, mająca prowadzić do osiągnięcia celów równości terytorialnej i społecznej kosztem mniejszej efektywności gospodarki jako całości. Jak jednak celnie podkreślają J. Crittle i G. Akinci (2004) to, czy korzyści SSE przewyższą ich koszty, zależy od sposobu wdrożenia idei specjalnej strefy w gospodarce. Dobrze zaprojektowana, wprowadzona i konsekwentnie realizowana polityka SSE przynosi wiele pożądanych skutków dla państwa: zwiększenie zatrudnienia, 19 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 przyciągnięcie zagranicznych inwestycji, wzrost eksportu i ogólny rozwój gospodarczy. Z drugiej strony – źle zrealizowana – może zaowocować negatywnymi skutkami, takimi jak obniżenie bazy podatkowej, niska „jakość” inwestycji, ich nietrwałość i słabe powiązanie z otoczeniem gospodarczym i społecznym strefy. M. Ahmad (2004) zauważa, że SSE ma sens tylko w takim państwie, które zdolne jest stworzyć właściwe regulacje i ich przestrzegać. Tym tłumaczy się niepowodzenie stref w niektórych krajach rozwijających się. Co zatem czyni przedsięwzięcie udanym? W sensie ogólnym jest to właściwa strategia, idące za nią regulacje prawne i spójny sposób ich wdrażania. Powodzenie specjalnej strefy ekonomicznej to zazwyczaj wypadkowa konsekwentnych działań politycznych, trafnej lokalizacji, odpowiedniej infrastruktury, siły powiązań z gospodarką krajową i międzynarodową, a także odpowiedniego kapitału ludzkiego (Djumena 2004). Zmieniające się podejście do lokalizacji SSE w Polsce Ustawa z dnia 20 października 1994 roku o specjalnych strefach ekonomicznych (Dz.U. nr 123, poz. 600) przewiduje tworzenie specjalnych stref ekonomicznych w celu przyspieszenia rozwoju gospodarczego części terytorium kraju, stanowiących regionalne otoczenie stref poprzez: – rozwój określonych dziedzin działalności gospodarczej – rozwój nowych rozwiązań technicznych i technologicznych – rozwój eksportu – zwiększenie konkurencyjności wytwarzanych wyrobów i świadczonych usług – zagospodarowanie istniejącego majątku przemysłowego i infrastruktury społecznej – tworzenie nowych miejsc pracy – zagospodarowanie niewykorzystanych zasobów naturalnych z zachowaniem zasad równowagi ekologicznej. Tak zakreślone przez ustawodawcę cele odpowiadają generalnie celom tworzenia stref ekonomicznych w innych krajach. Nacisk, położony na zagospodarowanie istniejącego majątku przemysłowego, jeszcze silniej podkreślony w Założeniach ustanowienia SSE w Polsce, jest rysem polskim. Wynika on z faktu, że zespół przygotowujący założenia ustawy związany był z przeżywającym szok transformacji ośrodkiem przemysłowym, gdzie problem ten miał szczególne znaczenie. Ma także związek z problemem zagospodarowania terenu po zaniechanej budowie elektrowni atomowej w Żarnowcu. W każdym razie głównym celem ustanowienia SSE w Polsce miało być tworzenie nowych miejsc pracy (Założenia 1993). Podobnie uważają autorzy najnowszego raportu Specjalne strefy ekonomiczne (2005), podkreślając, że „główną ideą tworzenia specjalnych stref ekonomicznych było dążenie do złagodzenia strukturalnego bezrobocia w wybranych regionach kraju poprzez skierowanie tam nowych inwestycji dzięki zastosowaniu pakietu zachęt finansowych”. Obszary szczególnie kwalifikujące się do objęcia taką pomocą obejmowały stare okręgi przemysłowe, wymagające głębokiej restrukturyzacji (Górnośląski Okręg Przemysłowy, Łódzki, Sudecki, Staropolski), miasta o monokulturze przemysłowej, zagrożone recesją i degradacją społeczną regiony rolnicze zdo20 Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka minowane przez PGR (d. województwa elbląskie, koszalińskie, olsztyńskie, słupskie i suwalskie) oraz opóźnione w rozwoju rolnicze regiony wschodniej części kraju. W tekście ustawy nie znalazły się ostatecznie warunki ustanawiania SSE, proponowane przez biuro pełnomocnika Ministerstwa Przemysłu i Handlu (MPiH) do spraw SSE przy współpracy z Agencją Rozwoju Przemysłu (ARP) i IDI Shannon. Ponieważ wskazują one wyraźnie intencje autorów ustawy, warto je tu przytoczyć (Założenia 1993). „SSE mogły być ustanawiane przy spełnieniu jednego z poniższych warunków: 1. SSE jest ustanawiana w miejscach o wysokim strukturalnym bezrobociu lub w miejscach, gdzie zostanie udokumentowane powstanie takiej sytuacji, głównie w wyniku podjętych działań restrukturyzacyjnych. 2. SSE jest ustanawiana w miejscach, gdzie zgromadzony jest znaczny majątek postindustrialny, rozwinięta infrastruktura techniczna, znaczne niewykorzystane zasoby i rezerwy. 3. SSE jest ustanawiana także w innych miejscach z powodów ważnych dla państwa.” Z kolei w sporządzonym niespełna dwa lata później projekcie MPiH, dotyczącym tworzenia specjalnych stref ekonomicznych na lata 1996-1997, wskazano kryteria pilności powoływania SSE. 1. Potrzeby restrukturyzacyjne regionu, gdzie podejmowanie i rozwój nowych rodzajów działalności gospodarczej otwiera możliwości przepływu zatrudnienia z sektorów wymagających restrukturyzacji. 2. Perspektywy tworzenia SSE jako ośrodka dyfuzji wysokiej techniki (wysokie kwalifikacje kadr, doświadczenie i potencjał do produkcji komponentów i urządzeń technologicznych, zaplecze naukowo-badawcze i rozwojowe, itp.). 3. Perspektywy ukształtowania bazy (przyczółków) dla ekspansji gospodarczej w kierunku wschodnim. 4. Szczególne natężenie zainteresowania i inicjatyw inwestorów zagranicznych (np. rejony środkowego Nadodrza z powodu względnie niskich kosztów a jednocześnie bliskości Berlina). W stosunku do pierwszego projektu wyraźne jest rozszerzenie szczegółowych celów SSE z podkreśleniem, że nowo powstające strefy mają się przyczynić do rozwiązania problemów, występujących w skali ogólnogospodarczej, a nie tylko skutków łagodzenia lokalnego bezrobocia (Założenia 1995). W dokumencie tym wskazano, że „ustanowienie większej liczby SSE przy nieznanym poziomie zainteresowania inwestorów może powodować niepożądaną konkurencję wśród inwestorów i o inwestorów”. Konieczność niewielkiej liczby stref podkreślali także eksperci z Shannon. Założono, że warunkiem niezbędnym do przyciągnięcia dużych inwestorów do Mielca będzie, oprócz zapewnienia odpowiedniej atrakcyjności finansowej, utrzymanie odpowiednio długiego okresu ochronnego (proponowano 2 lata) i przyjęcia, że w Polsce może istnieć bardzo ograniczona liczba stref. W projekcie MPiH z 1995 roku zaproponowano, że w latach 1996-1997 będzie możliwe uruchomienie od 5 do 7 specjalnych stref ekonomicznych. 21 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 We wrześniu 1995 roku uroczyście otwarto w Mielcu pierwszą SSE w Polsce. W zamierzeniu miała ona być strefą pilotażową, jednak jak zauważają K. Budzowski i J. Światowiec (1997) mimo, że mielecka SSE nie rozpoczęła jeszcze faktycznej działalności gospodarczej, zapowiedziano powołanie kolejnych czterech stref uprzywilejowanych. W 1996 roku ustanowiono strefę katowicką (18 czerwca) i suwalską (25 czerwca). W pierwszej połowie 1997 roku utworzono następne trzy strefy: legnicką, łódzką i wałbrzyską. Ustępujący rząd Włodzimierza Cimoszewicza powołał kolejne 11 SSE w końcu 1997 roku. W 2000 roku liczba stref sięgnęła 17. Zaledwie jednak sześć z nich stanowiły strefy zwarte, obejmujące swymi granicami jeden kompleks terenów. Słusznie zauważył S. Kuliś (2001), że w 2000 roku funkcjonowało de facto nie 17, a co najmniej 41 oddzielnych obszarów o specjalnym statusie ekonomicznym, a gdyby liczyć wszystkie wydzielone w strefach i podstrefach kompleksy produkcyjne, to liczba ich wzrosła do 68. To „pączkowanie“ stref przebiegało w postępie niemal geometrycznym (rys. 2). Wśród 17 powołanych stref charakterem działalności i przyjętymi rozwiązaniami prawnymi wyróżniały się dwa technoparki: krakowski i modliński. Idea połączenia koncepcji SSE i parku technologicznego była interesująca, ale model ten nie przyniósł spodziewanych rezultatów. Poza spektakularnym przypadkiem Motoroli w Krakowie nie udało się przyciągnąć centrów badawczo-rozwojowych, ani związać idei technoparków z uczelniami polskimi. Po niespełna czterech latach formalnego funkcjonowania Technopark Modlin został rozwiązany w 2001 roku. Podobnie stało się z częstochowską SSE, a SSE w Żarnowcu i Tczewie połączono, tworząc Pomorską SSE. Panuje generalna opinia że przyjęty w ustawie model SSE należy ocenić jako dobry (Ocipka 1999). Koncepcja specjalnych stref ekonomicznych stała się jednak bardzo szybko instrumentem przetargów politycznych i nacisków różnych grup interesu w skali lokalnej, regionalnej i krajowej. Wprowadzone ulgi spotkały się z nieprzychylnym odbiorem w krajach UE. Obserwacja zmian, jakim podlegała w Polsce idea SSE, jest dobrym przykładem tego, jak dobrze skonstruowany mechanizm, pod wpływem różnorakich nacisków, zmienia zasadniczo sens swojego działania. Od 1995 roku ma miejsce „gra o strefę” na różnych szczeblach. Istnieje kilka grup, które miały interes i możliwość wpływania na te zmiany. 1. Komisja Europejska, która nalegała na ograniczenie udzielanej pomocy do wysokości nie większej niż obowiązujące limity w krajach UE. 2. Rząd, dla którego SSE były m.in. sposobem na zwiększenie popularności, zapewnienie spokoju społecznego w miejscach konfliktów oraz wygodnym środkiem pomocy publicznej dla przedsiębiorstw. 3. Samorządy szczebla wojewódzkiego, powiatowego i gminnego, dla których obszar uprzywilejowany ekonomicznie jawił się jako szybki sposób rozwiązania problemów lokalnego rozwoju gospodarczego. 4. Duzi przedsiębiorcy, mający na celu zminimalizowanie ryzyka inwestycyjnego i uzyskanie większych dochodów. 5. Związki zawodowe, które chciały zwiększyć możliwości rozwoju swojego przedsiębiorstwa lub też zapewnić nowe miejsca pracy dla kadry upadającego zakładu. 22 Rys. 2. Rozmieszczenie podstref i obszarów przemysłowych SSE w Polsce w latach 1996-2005 Źródło: opracowanie własne. Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka Szybko, bo już w rok po powołaniu pierwszej strefy, pojawiły się sygnały, że pierwotna idea nie utrzyma się długo. Pierwszym objawem było odejście od zasady zwartości terytorialnej. Utworzona w 1996 roku katowicka SSE składała się z kompleksów wydzielonych na terenie Dąbrowy Górniczej, Sosnowca, Jastrzębia-Zdroju, Żor, Pawłowic, Tych i Gliwic. Na skutek m.in. nacisku wielkich firm zaczęto powoływać SSE w miejscach, gdzie nie występowała wysoka stopa bezrobocia. Przykładem są Gliwice, gdzie ustanowiono specjalną strefę ekonomiczną pod wyraźną presją General Motors, który od tego uzależnił lokalizację fabryki Opla w Polsce. Jeszcze wyraźniejszy casus gry o strefę stanowią Kwidzyn i Bielsko-Biała. Obszary należące do istniejących zakładów odpowiednio Philipsa i Fiata zostały objęte przywilejami strefowymi jako rezultat skutecznego lobbowania przez koalicję zarządów firm, związków zawodowych i lokalnych polityków. Zarówno Fiat, jak i Philips, od otrzymania przywilejów uzależniały kontynuację inwestycji w danym miejscu. W roku 2000 Sejm znowelizował Ustawę o specjalnych strefach ekonomicznych, m.in. dodając bardzo znamienny w skutkach Art. 5a, który mówi, że „Rada Ministrów (...) w drodze rozporządzenia, może (...) zmienić obszar [strefy] (...) z tym że łączny obszar wszystkich stref nie może przekroczyć dotychczas ustalonego łącznego obszaru stref”. Możliwe stało się wyłączenie części działek (np. bagna, lasy, drogi) niewykorzystanych przez inwestorów w którejś strefie i objęcie preferencjami SSE działek w zupełnie innej gminie. W ten sposób ostatecznie odstąpiono od pierwotnej koncepcji, zgodnie z którą SSE miały być narzędziem polityki regionalnej. Od 2000 roku, przy odpowiedniej argumentacji, można utworzyć podstrefę na terenie praktycznie każdej gminy w Polsce. Tak skonstruowana ustawa dała ogromne możliwości różnego rodzaju grupom nacisku. Klasycznym przykładem wykorzystania idei SSE do potrzeb sytuacji chwili rozwiązywania lokalnych konfliktów stał się Ożarów Mazowiecki, miasto położone w strefie metropolitalnej Warszawy, w obrębie wielkiego rynku pracy o najmniejszej w skali kraju stopie bezrobocia. Podjęta w marcu 2002 roku przez spółkę Tele-Fonika decyzja o zamknięciu miejscowej fabryki kabli (ok. 600 zatrudnionych) stała się zarzewiem głośnego, wielomiesięcznego konfliktu. Jednym ze sposobów zapewnienia spokoju społecznego w mieście okazało się powołanie w styczniu 2003 roku na terenie części zlikwidowanej fabryki podstrefy Tarnobrzeskiej SSE. Dwa lata po powołaniu pierwszej polskiej SSE J. Grabowski (1997) zwracał uwagę na zbyt dużą liczbę stref w niektórych regionach Polski oraz zbyt bliskie ich sąsiedztwo, które może prowadzić (lub już doprowadziło) do konkurencji między strefami, a w rezultacie do rozproszenia i zminimalizowania efektów ich funkcjonowania. Świetnym przykładem jest tu katowicka SSE. Spośród 6,4 mld zł nakładów inwestycyjnych, zrealizowanych do 30 września 2004 roku, aż 83% przypada na podstrefy w Bielsku-Białej, Tychach i Gliwicach, a zaledwie 7,5% na dotknięte strukturalnym bezrobociem Żory i monokulturową gminę górniczą Jastrzębie-Zdrój. Postępująca erozja pierwotnych założeń ustanowienia w Polsce specjalnych stref ekonomicznych zmieniła w sposób znaczący istotę instrumentu, pomyślanego jako jeden z elementów polityki regionalnej. Sytuacja, w której duży inwestor może mieć 23 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 strefę niemal w dowolnie wybranej lokalizacji, likwiduje stworzony przez subsydia handicap dla regionów słabiej rozwiniętych i restrukturyzowanych. Wracając do modelu D. Smitha (1966), zauważmy, że w ten sposób zmniejsza się atrakcyjność inwestycyjna obszaru subsydiowanego, który pierwotnie znajdował się poza przestrzennymi granicami zyskowności. W przeciwieństwie jednak do sytuacji początkowej znacznie większe korzyści osiągają inwestorzy z racji obniżonych kosztów funkcjonowania w obszarze wewnątrz granic zyskowności (rys. 3), a traci budżet na skutek mniejszych wpływów podatkowych. W takim wypadku teoretycznie znacznie korzystniejsze i prostsze jest obniżenie bazowej stawki podatkowej na terytorium całego kraju i wprowadzenie innych narzędzi, które wspierają rozwój regionów o słabszym poziomie rozwoju. Rozproszenie stref obniża ich efektywność jako instrumentu rozwoju regionalnego na kilka innych sposobów. Aby wystąpiły pozytywne efekty aglomeracji3 i różnorodności, skupienie firm musi posiadać odpowiednią wielkość. Dopiero wtedy ma szanse na samopodtrzymywalny rozwój w dłuższym czasie. Ponadto niezbędne jest umiejscowienie stref w takich miejscach, gdzie siła oddziaływania na otoczenie regionalne poprzez efekty rozprzestrzeniania się rozwoju będzie odpowiednio duża4. Z natury rzeczy eliminuje to ośrodki, które nie mają znaczenia co najmniej subregionalnego (zob. Sobala-Gwosdz 2005a), gdyż i tak większość korzyści „wycieknie” do innych miejsc. Warto w tym miejscu za J. Ocipką (1999, 20) przytoczyć swoisty paradoks, dotyczący sukcesu specjalnych stref Rys. 3. Wpływ subsydiów na przestrzenne ekonomicznych. Jego zdaniem o rozwoju granice zyskowności poszczególnych stref zadecyduje dostępność komunikacyjna, zasoby energetyczne, Źródło: opracowanie własne. dobra infrastruktura techniczna, poziom wykształcenia zasobów ludzkich i dostęp 3 Są to korzyści, które firma odnosi z funkcjonowania innych firm w jej pobliżu np. ze wspólnego użytkowania infrastruktury, kooperacji. 4 Pozytywne oddziaływanie wzrostu gospodarczego ośrodka (rdzenia) na otaczające tereny słabo rozwinięte (peryferie) zachodzi poprzez zaspokajanie popytu na dobra i usługi przez firmy z peryferii, dyfuzję innowacji technicznych i kulturowych oraz inwestycje firm z rdzenia w peryferiach, spowodowane szukaniem nowych rynków i chęcią obniżenia kosztów. 24 Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka do infrastruktury socjalnej. Największe szanse rozwojowe mieć będą strefy położone obok lub bezpośrednio w dużych aglomeracjach miejsko-przemysłowych, co w pewnym sensie przeczy idei powoływania stref jako instrumentu stymulującego rozwój regionów upośledzonych. Łatwo zauważyć, że paradoks ten jest pozorny, gdyż istnieje co najmniej jeden typ obszarów je godzący. Stare regiony przemysłowe, pogrążone w depresji gospodarczej, spełniają zarówno niezbędne warunki do ustanowienia SSE, jak i mają duże szanse, aby strefa odniosła sukces. Warunkiem jest brak zbyt dużej konkurencji innych SSE. Czy istnienie ponad 130 miast i gmin wiejskich, objętych przywilejami na terenie 15 województw, ma jakieś pozytywne aspekty? Wykrawanie kawałków jednych podstref, aby przydzielić je innym, w ramach zachowania tej samej całkowitej powierzchni objętej preferencjami5, niewątpliwie zwiększa odsetek zainwestowanych terenów w SSE. Nagroda w postaci lokalizacji SSE na terytorium danej gminy zwiększa jej pozycję przetargową w negocjacjach z inwestorami. Wysokie wymagania, stawiane przez niektóre zarządy SSE co do przygotowania terenu pod inwestycje podnoszą profesjonalizm lokalnych władz w zakresie polityki proinwestycyjnej. Istnieje więcej możliwości dla inwestorów i środowisk lokalnych, które wiedzą, jak pozyskać inwestora i przeprowadzić proces inwestycyjny począwszy od etapu poszukania potencjalnych inwestorów. Zmieniające się uwarunkowania prawne funkcjonowania firm w SSE Ustawa o specjalnych strefach ekonomicznych (Dz.U. nr 123 z 1994 roku, poz. 600) w pierwotnym brzmieniu była hojna dla inwestorów. Przedsiębiorcom, którzy ponieśli koszty, kwalifikujące się do objęcia pełnymi przywilejami, zaoferowano całkowite zwolnienie od podatku z działalności gospodarczej, określonej w zezwoleniu na okres 10 lat6 od dnia rozpoczęcia działalności gospodarczej na terenie strefy. Po upływie tego okresu kwota zwolnień nie mogła przekroczyć połowy dochodu w danym roku budżetowym, aż do końca funkcjonowania danej strefy. Inwestorom przysługiwało ponadto całkowite zwolnienie z podatku od nieruchomości w zakresie budynków, budowli i gruntów. Podmiotom, które poniosły mniej nakładów albo zatrudniły mniejszą liczbę osób niż przyjęte odrębnie dla każdej strefy kwoty progowe, przysługiwało alternatywne zwolnienie od podatku dochodowego proporcjonalnie do liczby zatrudnionych pracowników. Ponadto przedsiębiorstwa, działające na terenie strefy, a nie posiadające prawa 5 Do 30 maja 2004 roku łączny obszar stref nie mógł przekroczyć powierzchni, określonej na dzień 31 grudnia 2000 roku tj. 6325 ha. Ograniczenie sumarycznego obszaru stref zostało wprowadzone do Ustawy o SSE nowelizacją z 16 listopada 2000 roku, jako realizacja stanowiska negocjacyjnego strony polskiej z lutego 1999 roku, w którym zobowiązano się dostosować zasady udzielania pomocy publicznej do prawa UE i nie powiększać łącznego terytorium stref w zamian za możliwość zachowania „praw nabytych”. Mimo, że ostatecznie praw nabytych przedsiębiorców nie udało się wynegocjować, narzucony limit powierzchni stref został utrzymany, co powoduje, że każda zmiana granic wymaga zbilansowania obszarów włączanych z wyłączanymi (cyt. za Ministerstwo Gospodarki i Pracy. Specjalne strefy ekonomiczne stan na dzień 31 grudnia 2004 roku) 6 W technoparkach (Technopark Modlin i Krakowski Park Technologiczny) - 6 lat. 25 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 do zwolnień od podatku dochodowego, mogły podwyższać stawki amortyzacji maszyn i urządzeń, a także zaliczać wydatki na zakup wartości niematerialnych i prawnych, związanych bezpośrednio z działalnością gospodarczą, prowadzoną na terenie strefy. Tak duże zachęty (warto przypomnieć, że bazowa stawka CIT wynosiła w 1996 roku 40% i mimo ciągłych obniżek w 2003 roku wciąż była wysoka - 27%) były ceną przyciągnięcia inwestorów na teren SSE. Była to cena wysoka. Przyznanie inwestorom dużych przywilejów było jednak zrozumiałe zważywszy, że strefy zamierzano tworzyć na obszarach potencjalnie mało atrakcyjnych. Pakiet zachęt i udogodnień przyznanych dla firm działających w SSE ma niejednokrotnie znaczenie kluczowe dla sukcesu koncepcji SSE, stąd na pewno bezpieczniej jest zaoferować przedsiębiorcom więcej. Projektodawcy mieli ponadto w pamięci fiasko programu Wolnych Obszarów Celnych, które nie oferowały praktycznie żadnych przywilejów i w efekcie nie spełniły swojej roli. Intencją twórców ustawy było przyciągnięcie inwestorów średnich i dużych. Wyraziło się to w limitach minimalnych wydatków inwestycyjnych i zatrudnienia, które kwalifikowały do całkowitego zwolnienia z podatku dochodowego w poszczególnych strefach. Wymagane kwoty inwestycji wahały się od 350 tys. ECU (Suwalska i Warmińsko-Mazurska SSE) do 2 mln ECU (strefy mielecka, katowicka, łódzka, tarnobrzeska, mazowiecka i krakowska), a minimalna liczba zatrudnionych osób miała być nie mniejsza niż 40 osób (strefa kamiennogórska), 50 (warmińsko-mazurska, słupska, kostrzyńsko-słubicka, wałbrzyska, słupska) i 100 w przypadku pozostałych stref. Dość wysokie progi należy ocenić pozytywnie. Preferowały one inwestycje, które mogły przynieść szybką poprawę na lokalnym rynku pracy. Utrudniały ponadto masowe przenosiny małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP), działających już w otoczeniu strefy (efekt substytucji). Zmniejszały także ryzyko powstawania w strefach MŚP, które byłyby zagrożeniem dla działających poza strefą miejscowych firm (efekt wypierania). Oferowane ulgi stały się kością niezgody między rządem polskim a Komisją Europejską, która wskazywała, że są one sprzeczne z zasadami pomocy państwa określonymi w układzie stowarzyszeniowym. Zapowiedzią spodziewanych zmian było umieszczenie w rozporządzeniach Rady Ministrów z 9 i 14 września 1997 roku, powołujących 11 nowych specjalnych stref ekonomicznych, zapisu, który przewidywał, że „przyznane zwolnienia i preferencje mogą ulec zmianie w celu ich dostosowania do zobowiązań RP jako członka UE”. Nie obowiązywał on w przypadku wcześniejszych rozporządzeń, powołujących strefy mielecką, katowicką, suwalską, wałbrzyską, legnicką i łódzką. Niewykluczone, że chociaż przepis ten naruszał postanowienia ustawy o SSE, to miał wpływ na zwiększoną motywację do inwestowania w sześciu pierwszych SSE. Nowelizacje ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych w Polsce, harmonizujące zasady udzielania pomocy publicznej (z dnia 16 listopada 2000, 2 października 2003 oraz 30 kwietnia 2004) obniżyły atrakcyjność podatkową specjalnych stref ekonomicznych7. Szczególnie negatywnie zostało przyjęte przez inwestorów i zarządzających strefami zniesienie obligatoryjnego zwolnienia z podatku od nieruchomości. 7 Innym elementem zmniejszającym znaczenie stref było obniżenie w 2004 roku stawki CIT do 19%. 26 Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka Nie udało się także zachować praw nabytych dla dużych przedsiębiorców8, a dla małych i średnich tylko w ograniczonym stopniu. Zmniejszono zwłaszcza prawa inwestorów z sektora motoryzacji, dla których intensywność pomocy może obejmować co najwyżej 30% poniesionych nakładów inwestycyjnych (dla dużych firm z pozostałych branż 75% i 50% w zależności od tego czy uzyskały zezwolenie odpowiednio przed końcem 1999 i 2000 roku). Większe preferencje przyznano nowym inwestorom z sektora MŚP, m.in. poprzez obniżenie minimalnych progów inwestycji objętych ulgami. W miejsce dawniej obowiązujących wartości minimalnych osobno dla każdej ze stref przyjęto uniwersalny próg minimalny 100 tys. euro (w przypadku SSE Euro-Park Mielec było to wcześniej 2 mln euro lub 100 zatrudnionych). Odsyłając czytelników szczególnie zainteresowanych obecnymi uregulowaniami prawnymi do raportu Specjalne strefy ekonomiczne stan na dzień 31 grudnia 2004 roku zauważmy, że w efekcie licznych nowelizacji do ustawy obecnie na terenie SSE w Polsce funkcjonuje 7 grup podmiotów o różnym stopniu uprzywilejowania: – duzi przedsiębiorcy, posiadający zezwolenia wydane do końca 1999 roku – duzi przedsiębiorcy, posiadający zezwolenia wydane w 2000 roku – duzi przedsiębiorcy z sektora motoryzacji, posiadający zezwolenia, wydane do końca 2000 roku – małe i średnie firmy, posiadające zezwolenia wydane do końca 2000 roku – przedsiębiorcy, posiadający zezwolenia wydane po 31 grudnia 2000 roku – centra usługowe, tzw. Bussines Process Offshoring (BPO)9, które uzyskały możliwość zwolnień po wejściu w życie w marcu 2005 roku znowelizowanego rozporządzenia o prowadzeniu działalności w specjalnych strefach ekonomicznych – pozostali przedsiębiorcy nie korzystający z pomocy publicznej przewidzianej ustawą o SSE. Nowością w ustawodawstwie uwzględniającą różnice w poziomie rozwoju gospodarczego regionów Polski są różne współczynniki nasilenia pomocy publicznej w zależności od miejsca prowadzenia działalności. Maksymalna intensywność pomocy na większości terytorium kraju wynosi 50%, z wyjątkiem powiatów grodzkich: Wrocław, Kraków, Gdańsk, Gdynia i Sopot, dla których intensywność wynosi 40%, oraz miasta stołecznego Warszawa i Poznania, dla których intensywność wynosi 30%. Oznacza to, że wielkość zwolnienia podatkowego wyniesie w przypadku dużych przedsiębiorców do 50% wartości inwestycji, np. w SSE Euro-Park Mielec, ale tylko 40% w SSE Krakowski Park Technologiczny. 8 Częściową rekompensatą utraty praw nabytych były rozwiązania, przyjęte w ustawie z dnia 2 października 2003 roku O zmianie ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych i niektórych ustaw (Dz.U. z dnia 5 listopada 2003 roku). Umożliwiały one zmianę warunków zezwolenia na korzystniejsze bez uzasadniania przyczyn, wykorzystanie środków zgromadzonych na rachunku Funduszu Strefowego na dofinansowanie nowych inwestycji, w przypadku dużych przedsiębiorców ustawowe zwolnienie z podatku od nieruchomości według stanu oraz stawek obowiązujących w 2000 roku. Warunkiem skorzystania z nich jest akceptacja zmian, wprowadzonych Traktatem Akcesyjnym, wyrażona złożeniem wniosku o zmianę zezwolenia. 9 Obejmują one takie działalności jak: finanse, księgowość, zarządzanie kadrami, administracja, badania i rozwój, technologie teleinformatyczne oraz działania związane bezpośrednio z obsługą klientów zewnętrznych. 27 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Wymienione progi podniesiono o 15 punktów procentowych dla małych i średnich przedsiębiorstw10. W maju 2004 roku zmieniono ponadto przepis z lutego 1999 roku, który blokował powiększanie łącznego obszaru zajmowanego przez SSE w Polsce. Obecnie istnieje możliwość zwiększenia obszaru stref z zastrzeżeniem, że powierzchnia ta może być przeznaczona wyłącznie pod projekty inwestycyjne o nakładach nie mniejszych niż 40 mln euro albo zatrudnienie co najmniej 500 osób. Zasadniczą zmianą charakteru polskich SSE, dotąd wyłącznie przemysłowych, było wprowadzenie w marcu 2005 roku zmian, dopuszczających zwolnienia dla przedsiębiorców w sektorze usług, działających w ramach tzw. centrów usługowych. Dotyczy to usług informatycznych, prac badawczo-rozwojowych, rachunkowości, kontroli i prowadzenia ksiąg rachunkowych, badań i analiz technicznych oraz centrów telefonicznych. Warto zwrócić uwagę, że objęcie preferencjami takich działalności będzie korzystne dla obecnych i przyszłych stref i podstref przede wszystkim w dużych ośrodkach miejskich. Ośrodki call centre oraz centra księgowości czy finansów powstają bowiem w atrakcyjnych dla firm zagranicznych wielkich skupiskach ludzkich, gdyż warunkiem koniecznym rozwoju centrów obsługi procesów biznesowych jest duży potencjał pracowników o wysokich umiejętnościach komunikacji, perfekcyjnej znajomości języków obcych oraz wykształceniu z zakresu międzynarodowych standardów rachunkowości i księgowości czy też wysokiej klasy inżynierów. Wpłynie to znacząco na efekty funkcjonowania stref w dużych ośrodkach, np. Krakowskiej, Katowickiej i Łódzkiej SSE, w przeciwieństwie do stref zlokalizowanych w średnich i małych ośrodkach miejskich. Efekty funkcjonowania SSE w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem SSE Euro-Park Mielec Od kwietnia 1996 roku, kiedy to zezwolenie nr 1 na prowadzenie działalności gospodarczej na terenie SSE Euro-Park Mielec otrzymała firma Agmar-Telecom, do końca 2004 roku wydano łącznie we wszystkich strefach 679 zezwoleń, a 429 inwestorów rozpoczęło działalność. Poniesione przez przedsiębiorców nakłady inwestycyjne wyniosły prawie 20 mld zł (tab. 1). Pod względem wartości nakładów zdecydowanie wyróżnia się Katowicka SSE (6,6 mld zł), po niej Wałbrzyska SSE (3,3 mld zł), Legnicka SSE (2,3 mld zł) i SSE Euro-Park Mielec (2,2 mld zł). Wymienione cztery strefy skupiły łącznie 73% zainwestowanego kapitału, przy czym ich udział w ogólnej powierzchni SSE wynosi 43%. Najmniej kapitału przyciągnęły strefy słupska (0,11 mld zł) i warmińsko-mazurska (0,12 mld zł). Na sześć stref o najmniejszych nakładach przypadało łącznie 8% całości inwestycji, przy 25% udziale w powierzchni. 10 Przez „małe przedsiębiorstwo” rozumie się takie, które zatrudnia mniej niż 50 osób oraz spełnia jeden z następujących warunków: jego obroty nie przekraczają 7 mln euro lub roczna suma bilansowa nie przekracza 5 mln euro. Średnie przedsiębiorstwo to takie, które zatrudnia pomiędzy 50 a 250 pracowników oraz spełnia jeden z następujących warunków: roczne obroty nie przekraczają 40 mln euro lub roczna suma bilansowa nie przekracza 27 mln euro. 28 Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka Tab. 1. Charakterystyka specjalnych stref ekonomicznych na dzień 31 grudnia 2004 roku Specjalna strefa ekonomiczna Liczba podstref Powierzchnia strefy Katowicka Wałbrzyska Legnicka Mielecka Łódzka Pomorska* Kostrzyńsko-Słubicka Tarnobrzeska Suwalska Krakowska Kamiennogórska Starachowicka Warmińsko-Mazurska Słupska Razem 4 10 7 7 13 9 9 6 3 4 7 6 12 4 101 1 118,8 579,1 416,7 707,1 343,6 387,8 542,7 810,8 288,1 121,9 241,2 351,4 524,1 167,9 6 601,2 Liczba ważnych zezwoleń 106 41 39 71 47 47 50 70 67 18 24 39 39 21 679 Nakłady inwestycyjne w mln zł 6 631,9 3 263,3 2 346,5 2 240,5 1 191,7 1 126,5 784,3 708,3 399,9 395,4 318,8 292,0 120,0 108,1 19 927,2 Miejsca pracy ogółem 17 374 10 786 5 688 11 588 3 061 8 210 1 753 7 769 3 235 1 307 1 932 4 189 1 604 973 77 570 Odsetek nowych miejsc pracy 90,5 80,1 96,2 78,5 100,0 54,4 100,0 65,8 100,0 100,0 95,4 52,5 100,0 100,0 80,9 * SSE Żarnowiec + SSE Tczew Źródło: opracowanie własne na podstawie Specjalne strefy ekonomiczne, stan na dzień 31 grudnia 2004 roku. Firmy zagraniczne poniosły 79% wszystkich nakładów inwestycyjnych, w tym najwięcej przedsiębiorstwa amerykańskie. Nakłady poniesione przez inwestorów zagranicznych w SSE stanowiły około 8% całości inwestycji zagranicznych w przemyśle polskim. Niestety z powodu braku bazy porównawczej nie można obecnie określić, jaki jest ich udział w całkowitej wartości inwestycji w nowe fabryki (greenfield). Do końca 1998 roku udział ten wynosił 21% (Domański 2001), wszystko wskazuje na to, że od tego czasu się zwiększył. Zdecydowanie najwięcej kapitału zaangażowali w polskich strefach ekonomicznych producenci samochodów i ich części (około 40%). Im właśnie zawdzięczają największe inwestycje strefy katowicka, wałbrzyska i legnicka. Pozostałymi branżami, w których nakłady przekroczyły 1 mld zł czyli 5% całości inwestycji w SSE w Polsce są produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, wytwarzanie wyrobów z drewna, z metalu, z pozostałych surowców niemetalicznych oraz poligrafia. Z ponad 62,8 tys. nowych miejsc pracy11, utworzonych w firmach SSE do końca 2004 roku, najwięcej, bo aż 15,7 tys. (25%) przypada na strefę katowicką (tab.1). 11 Oprócz firm, które rozpoczęły działalność w SSE jako nowi inwestorzy, w niektórych strefach działają przedsiębiorstwa, które działały już od jakiegoś czasu na tym terenie, a zostały objęte przywilejami podatkowymi. Są to np. Polskie Zakłady Lotnicze w Mielcu, Philips w Kwidzynie, Polar we Wrocławiu. W tym przypadku można mówić co najwyżej o „utrzymanych” miejscach pracy. Ten używany oficjalnie termin nie do końca jednak oddaje charakter zjawiska. 29 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Blisko 9,1 tys. osób zatrudniają firmy w SSE Euro-Park Mielec, a 8,7 tys. w strefie wałbrzyskiej. W trzech innych strefach utworzono ponad 4 tys. miejsc pracy, a w dalszych dwóch pomiędzy 3,0 a 4,0 tys. Zważywszy na dużą liczbę podstref, liczba miejsc pracy w podziale na 14 stref daje obraz silnie zgeneralizowany. Znacznie klarowniejszy obraz otrzymamy po rozbiciu danych na poszczególne podstrefy (rys. 4). Widać wtedy wyraźnie, że najwięcej nowych miejsc pracy istnieje w Mielcu (8,8 tys.). W Wałbrzychu powstało 6,4 tys. nowych miejsc pracy, w Tychach 5,7 tys., a w Gliwicach 4,2 tys. Ponad 2 tys. nowych miejsc pracy stworzono w Polkowicach (2,8 tys.), Sosnowcu (2,7 tys.) i Tczewie (2,6 tys.), a ponadto w Starachowicach, niewiele mniej w Legnicy i Stalowej Woli. W Suwałkach, Krakowie, Kamiennej Górze, Ełku, Kwidzynie i Słupsku powstało ponad 1 tys. miejsc pracy. O znaczeniu SSE dla lokalnego rynku pracy decyduje nie tylko liczba zatrudnionych w firmach strefowych, ale i udział tej liczby w ogólnej ilości miejsc pracy. Przyjmijmy założenie, że lokalny rynek pracy jest tożsamy z obszarem powiatu. Rolę SSE na lokalnym rynku pracy oddawać może prosty iloraz liczby nowych miejsc pracy w firmach, działających na terenie danej podstrefy, i liczby ludności czynnej zawodowo w powiecie, w którym jest ona położona. Okazuje się, że firmy SSE mają największe znaczenie w Mielcu, skupiając 15,8% czynnych zawodowo w powiecie. Udział ten jest także duży w Polkowicach (8,7%) i Wałbrzychu (8,5%). W Tychach, Kamiennej Górze, Tczewie i Strachowicach wynosi od 5,0% do 7,0% (rys. 5). W sumie największy wpływ na rynek pracy mają SSE w miastach przemysłowych średniej wielkości, pomiędzy 50-150 tys. mieszkańców. Należy pamiętać, że rzeczywisty wpływ SSE na rynek pracy jest jednak znacząco wyższy na skutek zaopatrzeniowych i konsumpcyjnych efektów mnożnikowych. Z rozważaniami nad wpływem funkcjonowania SSE na lokalny rynek pracy wiąże się nierozerwalnie zagadnienie pracochłonności inwestycji w nich zlokalizowanych. Wskaźniki pracochłonności dla poszczególnych SSE wynoszą od ponad 13 nowych miejsc pracy, przypadających na 1 mln zł nakładów inwestycyjnych w warmińsko-mazurskiej SSE, do około 2 miejsc pracy w strefie kostrzyńsko-słubickiej. Oprócz tej ostatniej strefy niską pracochłonnością charakteryzują się strefy: legnicka (2,4) oraz łódzka i katowicka (2,6). Świadczy to o przewadze w ww. strefach branż i przedsiębiorstw kapitałochłonnych. Pracochłonność jest jednym z czynników, branych pod uwagę przy ocenie trwałości inwestycji. Strefa mielecka reprezentuje tu średnie wartości tego wskaźnika: 5,2. Do stref o najwyższej pracochłonności należą: warmińsko-mazurska (13,4), tarnobrzeska (11) i słupska (9). W przypadku pierwszej i ostatniej wynika to z braku wielkich przedsiębiorstw, które zainwestowałyby odpowiednio duży kapitał, natomiast o wysokiej pracochłonności Tarnobrzeskiej SSE decyduje jeden zakład o bardzo dużym zatrudnieniu: huta szkła użytkowego w Grzybowie12. Zróżnicowanie atrakcyjności stref widoczne jest zwłaszcza w preferencjach lokalizacyjnych dużych inwestorów. Na terenie wszystkich SSE w Polsce działały 12 Firma ta swoja wysoką pracochłonność zawdzięcza profilowi produkcji, jakim jest ręcznie wytwarzane szkło użytkowe. 30 Rys. 5. Udział pracujących w firmach na terenie SSE wśród ludności aktywnej zawodowo według powiatów Uwaga: powiaty grodzkie połączono z ich ziemskimi odpowiednikami. Rys. 4. Miejsca pracy według podstref i obszarów przemysłowych SSE Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MGiP. Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka 31 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 w końcu września 2004 roku 72 takie firmy, z czego najwięcej, bo aż 22 w Katowickiej SSE (rys. 6). Dziesięciu dużych inwestorów zlokalizowało się w wałbrzyskiej SSE, ośmiu w Mielcu, a pięciu-sześciu w strefach legnickiej i łódzkiej. W pozostałych strefach liczba dużych inwestorów nie przekraczała trzech (z wyjątkiem tarnobrzeskiej) Takie rozmieszczenie dużych inwestycji wynika z kilku przyczyn. W pierwszym okresie duzi inwestorzy mieli do wyboru bardzo ograniczoną liczbę specjalnych stref ekonomicznych, co sprzyjało ich napływowi do stref utworzonych na początku, w tym do SSE Euro-Park Mielec. Dla Mielca graniczną datą, po której nie pojawił się nowy duży inwestor, jest rok 2000 (rys. 6). Wiąże się to z gwałtownym wzrostem liczby obszarów objętych preferencjami w Polsce. Kolejnym czynnikiem był różny stopień Rys. 6. Preferencje lokalizacyjne nowych przygotowania terenów pod inwestycje, dużych inwestorów w SSE według lat co w wielu przypadkach opóźniło rozwój Uwaga: zaznaczono rok rozpoczęcia działalności stref. W ostatnim okresie najwięcej noprzez firmy SSE, które do dnia 30 września 2004 wych dużych przedsiębiorstw inwestowało roku zrealizowały łączne nakłady inwestycyjne w w wałbrzyskiej, legnickiej i łódzkiej SSE, wysokości co najmniej 50 mln zł lub zatrudniały ponad 250 osób. które cechują się szczególnie atrakcyjnym położeniem komunikacyjnym. PoszczeŹródło: opracowanie własne. gólne obszary Łódzkiej SSE znajdują się w centralnej części Polski, w bezpośrednim sąsiedztwie głównych dróg krajowych i międzynarodowych. Strefy legnicka i wałbrzyska położone są natomiast w południowo-zachodniej Polsce, co daje możliwość szybkiego transportu w kierunku Niemiec i Czech, gdzie znajdują się odbiorcy dominujących tu producentów z branży samochodowej (rys. 7). Biorąc pod uwagę udział w nakładach inwestycyjnych przedsiębiorstw dużych (250 i więcej zatrudnionych), średnich (50-249 zatrudnionych) i małych (poniżej 50 zatrudnionych) można wyróżnić trzy typy stref. W SSE legnickiej, krakowskiej, katowickiej, wałbrzyskiej, mieleckiej i pomorskiej co najmniej 70% nakładów zrealizowały przedsiębiorstwa, które zatrudniają co najmniej 250 osób. Drugi typ reprezentują strefy gdzie duże firmy mają udział w nakładach inwestycyjnych na poziomie 40-55%. Są to Kamiennogórska SSE i Tarnobrzeska SSE. W pozostałych strefach dominują inwestorzy średni i mali (tab. 2). 32 Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka Rys. 7. Nakłady inwestycyjne w SSE według gmin poniesione do końca września 2004 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Gospodarki i Pracy. Wnioski Meandry, jakimi podążała idea specjalnych stref ekonomicznych w ostatnich dziesięciu latach, doprowadziły do jej istotnych przemian. Stref jest wielokrotnie więcej, niż pierwotnie przewidywano. Zlokalizowane są często w miejscach, które nie spełniają pierwotnych warunków ich tworzenia. Ogólnie rzecz biorąc - doszło do rozmienienia idei na drobne. Sam program specjalnych stref ekonomicznych, mimo kontrowersji związanych z ich dostosowaniem do prawa unijnego, był niewątpliwie udany. W trudnym czasie transformacji SSE były jedynym instrumentem wspierania rozwoju regionalnego w kraju, jeśli nie liczyć pomocy gminom zagrożonym szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym (rozporządzenie RM z 25 stycznia 1994 roku). Państwo nie może rezygnować z pewnej dozy interwencjonizmu, zwłaszcza w okresie skokowych przemian społecznych i gospodarczych. W przypadku wyraźnie niezrównoważonych układów przestrzennych, 33 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Tab. 2. Struktura nakładów inwestycyjnych w SSE w Polsce do 30 września 2004 roku według wielkości firm Specjalna strefa ekonomiczna Legnicka Krakowska Katowicka Wałbrzyska Mielecka Pomorska Kamiennogórska Tarnobrzeska Łódzka Warmińsko-mazurska Kostrzyńsko-słubicka Starachowicka Słupska Suwalska Razem Firmy duże Udział Liczba w nakładach firm inwestycyjnych 5 83,1 3 81,1 15 77,8 10 76,6 8 71,0 4 69,8 2 54,9 6 54,9 4 38,8 2 29,3 1 29,2 4 24,8 1 20,7 2 14,8 66 69,0 Firmy średnie Udział Liczba w nakładach firm inwestycyjnych 7 11,9 0 0,0 36 21,0 11 18,5 25 26,4 9 27,1 5 22,2 20 36,5 16 49,8 7 42,9 11 65,6 10 35,7 3 45,5 18 46,5 170 25,4 Firmy małe Udział Liczba w nakładach firm inwestycyjnych 8 5,0 5 18,9 15 1,2 13 4,9 21 2,6 8 3,0 17 22,9 24 8,6 8 11,4 11 27,8 4 5,2 15 39,5 10 33,9 33 38,8 148 5,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Gospodarki i Pracy. m.in. obszarów monokultury przemysłowej, nie dojdzie do, postulowanej przez zwolenników teorii neoklasycznych, konwergencji regionalnej bez wysokich kosztów społecznych. Zgodzić się trzeba tu z R. Hudsonem (1994), że nie ma czasami lokalnych rozwiązań dla lokalnych problemów, stąd konieczność odgórnej regulacji. Analiza podejścia do specjalnych stref ekonomicznych w Polsce prowadzi do wniosku, że strefy, które w oryginalnej koncepcji były trafnym pomysłem na ratowanie niektórych obszarów z zapaści gospodarczej, stały się szybko przedmiotem przetargów różnych grup interesów. W efekcie w wyniku czysto politycznych działań miały miejsce ciągłe zmiany tego instrumentu. Ewolucja idei SSE miała w uproszczeniu następujący przebieg. 1. Opracowany został przez zespół fachowców plan pierwszej strefy ekonomicznej w Polsce wraz z nowymi w polskich warunkach uregulowaniami prawnymi (1992-1994). Zarówno plan, jak i ustawa, zasługują na wysoką ocenę. 2. Utworzone zostały pierwsze polskie strefy ekonomiczne (1995-1996). 3. Powoływanie następnych stref szybko doprowadziło do pojawienia się zbyt dużej liczby obszarów uprzywilejowanych (1996-1997). 4. Uleganie naciskom różnych grup prowadziło do powstania podstref w miejscach, gdzie zbędny był taki sposób wspierania rozwoju gospodarczego (1996-2005). 5. Naciski Komisji Europejskiej wymusiły modyfikację przepisów, co odbiło się na efektach działania stref (2000-2003). 34 Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka 6. Podjęte zostały prawne i organizacyjne próby zwiększenia efektywności stref, m.in. poprzez przywrócenie ustawowych ulg w podatku od nieruchomości oraz geograficzne różnicowanie wielkości pomocy. Dopuszczono ponadto do przywilejów niektóre rodzaje usług. Jednocześnie nastąpiło dalsze rozpraszanie stref (2003-2005). Narzędzie wspierania rozwoju regionalnego przekształciło się w efekcie w narzędzie pomocy publicznej dla przedsiębiorstw, co całkowicie zmieniło pierwotną ideę tworzenia stref w Polsce. Prowadzi to do wniosku o braku konsekwentnej i przemyślanej polityki państwa wobec specjalnych stref ekonomicznych po 1996 roku. Poszczególne strefy przyniosły różne efekty, mierzone liczbą inwestorów, wielkością zatrudnienia i inwestycji. Z czterech typów obszarów, które miały być objęte przywilejami, tj. regionów zapóźnionych, starych okręgów przemysłowych, parków technologicznych i obszarów przygranicznych, największy sukces odniosły strefy, położone w starych okręgach lub ośrodkach przemysłowych. Przyczyną tego były zarówno cechy tych obszarów (infrastruktura, tradycje przemysłowe, pracownicy), jak i fakt, że to właśnie dla tego typu regionów i ośrodków projektowano pierwsze specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Nie bez znaczenia był tu czas powołania strefy (SSE Euro-Park Mielec) oraz jej położenie geograficzne (Wałbrzyska SSE, Katowicka SSE). Niepowodzeniem zakończyła się idea technoparków, podobnie można powiedzieć o tworzeniu stref w regionach przygranicznych. Małym zainteresowaniem dużych inwestorów cieszyły się też strefy zlokalizowane w peryferyjnych regionach rolniczych północnej Polski. Na podstawie dotychczasowych efektów funkcjonowania SSE można zauważyć, że na atrakcyjność SSE dla dużych i średnich inwestorów wpływ mają następujące czynniki. 1. Położenie geograficzne strefy. Dotyczy to zarówno położenia w skali krajowej, jak i regionalnej. Strefy położone w południowo-zachodniej części Polski, korzystnie zlokalizowane względem głównych dróg oraz na terenie lub w pobliżu dużych ośrodków miejskich są szczególnie atrakcyjne dla dużych i średnich inwestorów. 2. Profesjonalnie przygotowana oferta inwestycyjna. Dla wielu inwestorów ważniejsze od ulg w podatkach są dostępność gotowych terenów pod inwestycje oraz sprawna obsługa administracyjna w czasie realizacji inwestycji. 3. Rynek pracy, zarówno w aspekcie ilości dostępnych pracowników, jak i lokalnych kwalifikacji i tradycji przemysłowych. Jest to czynnik powszechnie podkreślany w wywiadach przeprowadzonych w różnych SSE, np. mieleckiej, katowickiej czy wałbrzyskiej. Trzeba się tu odnieść do podnoszonej w literaturze krytyki polskich specjalnych stref ekonomicznych (np. Gorzelak 2000, Kryńska 2000a, Sopocka-Szczapa 2001). Najpowszechniej wysuwane przeciw strefom zarzuty dotyczą: – efektu biegu jałowego, tzn. inwestycje miałyby miejsce niezależnie od istnienia strefy, a tym samym jej powołanie było zbędne – efektu substytucji, kiedy w rezultacie podjęcia przez pewien podmiot działalności w strefie, następuje likwidacja lub znaczne ograniczenie jego działalności w innym obszarze 35 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 – efektu wypierania, gdy pomoc udzielana podmiotom w strefach daje im przewagę konkurencyjną, pozwalającą na wyparcie z rynku firm zajmujących się działalnością o podobnym charakterze, – efektu enklawy, gdy zlokalizowane w strefie firmy nie są powiązane z otoczeniem regionalnym; korzystają one z dostarczanych spoza regionu materiałów i części do wytwarzania produktów, które następnie sprzedają poza regionem. Intensywność wymienionych negatywnych skutków funkcjonowania SSE zależy od przyjętego w danym kraju modelu funkcjonowania SSE. Jeśli obszar uprzywilejowany ma być narzędziem pomocy regionom problemowym i peryferyjnym o małej atrakcyjności lokalizacyjnej i konsekwentnie się taki program wdraża, to wystąpienie biegu jałowego jest mało prawdopodobne, a efektu substytucji - mało szkodliwe. Spójrzmy na sytuację województwa podkarpackiego (Sobala-Gwosdz 2005a, 2005b). Inwestycje w nowe zakłady przemysłowe (greenfield) kumulują się prawie wyłącznie na terenie specjalnych stref ekonomicznych w Mielcu i Stalowej Woli, które łącznie obejmują ponad 80% kapitału zagranicznego, zaangażowanego w nowe zakłady przemysłowe w województwie. Poza SSE do końca 2003 roku istniały raptem dwie duże nowe inwestycje: elektrownia Nowa Sarzyna i browar w Rakszawie. Można założyć, że gdyby nie obszary uprzywilejowane wielu największych inwestorów po prostu by w tym województwie nie było. Podobnie twierdzi E. Kryńska (2000b), zauważając, że gdyby nie zachęty w SSE wiele przedsiębiorstw najprawdopodobniej wybrałoby lokalizację w innym regionie lub w ogóle poza Polską. Jeśli jednak zaczyna się mnożyć strefy i podstrefy, jak to się dzieje od drugiej połowy 1997 roku, to nie dość, że traci sens idea SSE jako narzędzia polityki regionalnej, to jeszcze negatywny efekt biegu jałowego wyraźnie się nasila. Nie może być inaczej skoro w kraju istnieje ponad 130 podstref, a cały czas trwa proces tworzenia kolejnych. Inwestorzy zdają sobie sprawę, że mogą wybrać niemal dowolną, dogodną dla siebie lokalizację i władze lokalne postarają się objąć ten teren ulgami którejś z SSE, np. Krotoszyn w województwie wielkopolskim dąży do znalezienia się w obrębie Wałbrzyskiej SSE. Podobnie jest z pozostałymi niekorzystnymi efektami. Ich intensywność zależy od liczby stref i regulacji, umożliwiających wchodzenie określonego typu inwestorów. Pierwsze regulacje dla poszczególnych stref stawiały wysokie progi zatrudnienia i zainwestowanego kapitału. Ograniczało to możliwość wejścia do strefy firm miejscowych, a inwestorzy przychodzący z daleka rzadko stawali się konkurencją dla lokalnych przedsiębiorców. Zauważmy przy tym, że nawet gdy lokalne firmy „zza płotu” przenoszą się do strefy, nie musi oznaczać to dla gospodarki lokalnej negatywnych skutków. Uzyskane przywileje umożliwiają bowiem szybszy rozwój firmy, a jej inwestycje i nowe miejsca pracy z powodzeniem mogą zrekompensować straty, poniesione przez budżet na skutek mniejszych wpływów z podatku CIT. Środowiska lokalne i regionalne mogą ponadto zmobilizować się przeciwko udzieleniu zezwoleń dla inwestorów, będących konkurencją dla miejscowych producentów. Pokazuje to przykład Łodzi, gdzie protesty krajowych producentów zaowocowały odmową udzielenia zezwoleń dla firm Unifi (produkcja włókien) i Merloni (sprzęt AGD). 36 Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Założenia a praktyka Niewątpliwie realne jest zagrożenie efektem wypierania i substytucji w skali krajowej. Tu jednak znów dużo zależy od właściwych regulacji, lokalizacji stref i sposobu wyłaniania inwestorów. O ile zarządzający strefami mają pewien margines swobody w kształtowaniu struktury branżowej i typu firm i mogą być skłonni do ustępstw pod presją lokalnych i regionalnych przedsiębiorców, o tyle ani oni, ani nikt inny nie prowadzi polityki selekcji inwestorów w skali całego kraju. Jak dotychczas brak jest kompleksowych badań na temat oddziaływania SSE na otoczenie społeczne i gospodarcze. Z dużym zdziwieniem czytać można więc prace, które referując wyniki badań obejmujących niewielką liczbę inwestorów - donoszą o braku wpływu strefy na aktywizację podmiotów gospodarczych poza strefą, gdyż nie stwierdzono rozbudowanych lokalnych więzi kooperacyjnych. Domknięcie lokalne, a nawet regionalne, w zakresie zaopatrzenia w surowce i półprodukty jest w działalności produkcyjnej zjawiskiem rzadkim. Korzystanie z lokalnych usług dla biznesu jest zależne m.in. od podaży tych usług na miejscu, co wynika głównie z cech samego miejsca. Trudno się dziwić, że duże firmy zlokalizowane np. Suwałkach, Dzierżoniowie czy Starachowicach nie korzystają na miejscu z wyspecjalizowanych usług dla biznesu, które skupiają się głównie w dużych ośrodkach miejskich. Należy ponadto pamiętać, że zakorzenienie inwestorów jest często funkcją czasu. Wnioski płynące z badań strategii wielkich korporacji w Polsce wskazują, że strategie firm są bardziej ewolucyjne niż przyjęte z góry na dłuższy okres czasu (Domański 2005a), a ewolucja postępuje zwykle w kierunku większego zakorzenienia firmy. Jest to dość oczywisty kierunek, jeśli zważy się na strategie uczenia się zarówno inwestorów, jak i miejscowych firm. W sumie więc warto mieć na uwadze, że o skali pozytywnych i negatywnych efektów decydują nie ogólne warunki stref uprzywilejowanych ekonomicznie, ale sposób, w jaki to narzędzie wspierania rozwoju gospodarczego jest wykorzystywane w konkretnych miejscach. 37 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 38 Kontekst powstania SSE w Mielcu 2 Kontekst powstania SSE w Mielcu Woyciech Jarczewski W Mielcu negatywne skutki przemian gospodarczych, wynikających z przejścia od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej, ujawniły się już na początku roku 1990. Ten monokulturowy ośrodek przemysłowy był uzależniony od jednego dużego zakładu – WSK PZL-Mielec, który nagle znalazł się w bardzo trudnej sytuacji rynkowej. Nastąpiło zerwanie więzi kooperacyjnych z odbiorcami na terenie ZSRR. Załamanie sprzedaży, a co za tym idzie – produkcji, wymusiło konieczność dużych redukcji zatrudnienia. Na koniec 1993 roku bezrobocie w Mielcu wzrosło do 22%, przy średniej krajowej wynoszącej 16%. W obliczu załamania gospodarczego uformowała się w Mielcu koalicja, złożona z prawie wszystkich ważniejszych podmiotów lokalnych, której celem było utworzenie w mieście pierwszej w Polsce specjalnej strefy ekonomicznej. Cel, jakim było utworzenie obszaru o uprzywilejowanych warunkach do prowadzenia działalności gospodarczej, udało się osiągnąć przy wsparciu Ministerstwa Przemysłu i Handlu oraz dzięki poparciu miejscowych elit i lokalnej społeczności. Strefa rozpoczęła działalność w październiku 1995 roku. W rozdziale tym zarysowano przyczyny i warunki, w jakich powstawała SSE w Mielcu. Autor próbuje odpowiedzieć na następujące pytania. 1. W jaki sposób doszło do wykształcenia się w Mielcu skutecznej koalicji wokół idei SSE? 2. Jak działania, prowadzone w Mielcu, wpłynęły na powstanie ustawy o SSE? Kształtowanie się lokalnej koalicji prorozwojowej w Mielcu Z powodu ostrego lokalnego załamania gospodarczego na początku lat 1990. w trudnej sytuacji znaleźli się prawie wszyscy główni aktorzy sceny miejskiej: zarząd WSK (groźba upadku zakładu i odwołania dyrekcji), robotnicy zrzeszeni w związkach 39 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 zawodowych (zwolnienia, niskie i niepewne pensje), samorządowe władze lokalne (polityczna odpowiedzialność za klęskę głównego pracodawcy), przedsiębiorcy lokalni (zmniejszenie siły nabywczej społeczeństwa), właściciele nieruchomości i spółdzielnie mieszkaniowe (zmniejszenie wartości nieruchomości, wzrost liczby niepłacących czynszu), instytucje kulturalne i sportowe (brak mecenasa, zmniejszenie zapotrzebowania na usługi wyższego rzędu). W sytuacji tak nagłego pogorszenia się warunków funkcjonowania lokalnej gospodarki naturalne są postawy roszczeniowe. Większość ówczesnych żądań miała charakter socjalny (m.in. uznanie rejonu Mielca za rejon objęty bezrobociem strukturalnym, przekazanie WSK środków na wypłaty dla pracowników na poziomie zbliżonym do średniej krajowej). Dla głównego pracodawcy w mieście – WSK PZL-Mielec – żądano zamówień rządowych na samoloty Iryda i Bryza, gwarancji rządowych na kredyty produkcyjne, zwrotu należności za wyroby sprzedane do ZSRR oraz oddłużenia (Postulaty 1992). Wśród tych postulatów, których realizacja mogła w najlepszym przypadku polepszyć sytuację lokalnej społeczności na kilka, kilkanaście miesięcy, pojawiła się idea, której konsekwentna realizacja mogła umożliwić miastu wyjście z zapaści. Była to koncepcja utworzenia na terenie Mielca obszaru, który dzięki zachętom finansowym przyciągnąłby nowych pracodawców. Trudno dzisiaj dociec, gdzie narodził się pomysł strefy. Niewątpliwie bardzo ważne były edukacyjno-promocyjne działania Edwarda Nowaka, który od początku 1991 roku pracował w Ministerstwie Przemysłu i Handlu w randze wiceministra. W latach 1980. miał on możliwość zwiedzania różnego rodzaju parków przemysłowych (industrial parks) m.in. w Holandii, Niemczech, USA, Kanadzie. Przekonanie o pozytywnym wpływie takich przedsięwzięć sprawiło, że stał się znanym promotorem tej idei w kraju. Do końca 1992 roku nie było jednak w Polsce woli politycznej do wykorzystania tego narzędzia. W Mielcu ideę strefy stosunkowo szybko poparło wiele środowisk. Już w 1992 roku zaczęła powstawać nieformalna koalicja na rzecz zastosowania koncepcji strefy do warunków mieleckich. W pierwszej połowie 1993 roku w skład tej szybko umacniającej się w obliczu lokalnej zapaści gospodarczej grupy wchodziła większość znaczących w mieście podmiotów13. Od połowy 1992 roku koncepcja powołania w Mielcu strefy dojrzewała w kilku niezależnych od siebie środowiskach. Agencja Rozwoju Regionalnego MARR, w opracowanym w maju 1992 roku programie restrukturyzacji regionu jako jedno ze strategicznych rozwiązań zalecała powołanie „Mieleckiej Strefy Przemysłowej”. Koncepcję rozwijał kilkuosobowy zespół w skład którego wchodzili m.in. Janusz Chodorowski i Mariusz Błędowski. Grupa ta opracowała na przełomie 1992 i 1993 roku Założenia wstępne eksperymentalnej modelowej strefy przemysłowej i wolnego obszaru celnego w Mielcu 13 Powstanie koalicji wokół idei specjalnej strefy ekonomicznej można rozpatrywać także w świetle koncepcji reżimów miejskich (urban regime), która interpretuje rozwój miast i politykę miejską jako wypadkową gry sił skomplikowanego układu interesów, wykraczającą daleko poza formalnie ukonstytuowaną lokalną arenę polityczną. Koncepcja ta została szerzej omówiona w książce I. Sagan (2000) Miasto – scena konfliktów i współpracy. 40 Kontekst powstania SSE w Mielcu (Chodorowski i in. 1993). W tym samym czasie mieleccy przedsiębiorcy opracowali dokument pod nazwą Główne założenia Wolnej Strefy Przemysłowej w Mielcu, proponowane przez prywatnych przedsiębiorców miasta Mielca. Idea stała się również postulatem związków zawodowych. Od połowy 1992 roku Zarząd Regionu „Solidarność” w Rzeszowie zaczął domagać się od rządu, obok innych postulatów związanych z restrukturyzacją WSK PZL-Mielec, także „ogłoszenia [...] rejonu Mielca za strefę przedsiębiorczości, w której potencjalni inwestorzy będą płacić mniejsze podatki” (Oświadczenie 1992). Wydaje się, że to właśnie postulaty „Solidarności” pomogły ostatecznie w podjęciu decyzji o rozpoczęciu prac nad strefą w Mielcu. 20 listopada 1992 roku do strajkującej załogi zakładów lotniczych przyjechał Minister Przemysłu i Handlu Wacław Niewiarowski. Po dramatycznych negocjacjach podpisał ze strajkującymi protokół, w którym jednym z punktów było zobowiązanie do utworzenia w mieście modelowej specjalnej strefy ekonomicznej. Ta decyzja, jak się dzisiaj powszechnie uważa, była kluczowa dla rozpoczęcia formalnych działań. Od tego momentu – nie do końca jasna idea strefy stała się długofalowym celem działań głównych aktorów sceny miejskiej. Jeszcze w grudniu 1992 roku Agencja Rozwoju Przemysłu, na zlecenie ministra Niewiarowskiego, ogłosiła międzynarodowy przetarg o wartości 800 tys. ECU (ok. 1 mln USD), którego przedmiotem była konkretyzacja pomysłu na funkcjonowanie strefy w Mielcu. Przetarg w lutym 1993 roku wygrała irlandzka firma IDI, która miała doświadczenia w zarządzaniu odnoszącą duże sukcesy specjalną strefą ekonomiczną w Shannon. Projekt realizowała później związana z IDI firma Shannon Development (Mielec 1993). Równocześnie w WSK powstał kilkuosobowy Zespół ds. SSE pod przewodnictwem Janusza Chodorowskiego, którego zadaniem miała być pomoc specjalistom z Irlandii w pozyskiwaniu niezbędnych informacji. W kwietniu 1993 roku przyjechał do Mielca nowo mianowany Pełnomocnik Ministra Przemysłu i Handlu ds. Specjalnych Stref Ekonomicznych Edward Nowak, który na okres ośmiu miesięcy dołączył do powyższego Zespołu. Od tej chwili Zespół działał w dwóch kierunkach. Po pierwsze pomagał specjalistom z Shannon w uzyskiwaniu niezbędnych do napisania raportu informacji i materiałów. Drugim kierunkiem działań Zespołu była praca nad przygotowaniem podstaw prawnych do utworzenia strefy w Mielcu. W działania, związane z rozwijaniem w Mielcu idei specjalnej strefy ekonomicznej, stopniowo zaczął włączać się też Urząd Miejski. O pełnym zaangażowaniu władz lokalnych można mówić od połowy roku 1994, kiedy Janusz Chodorowski, kierownik Zespołu WSK ds. SSE, został prezydentem Mielca. Dosyć pasywną rolę odgrywał natomiast Urząd Wojewódzki w Rzeszowie. Pomimo że w ostatnim okresie starań udzielił on niezbędnej pomocy przy składaniu wniosku o utworzenie strefy, zaliczyć go raczej trzeba do partnerów neutralnych. Jednymi z najaktywniejszych podmiotów sceny lokalnej, intensywnie wspierającym działania na rzecz strefy w Mielcu, byli dziennikarze z lokalnego tygodnika Korso. Na bieżąco monitorowali postępy, opisywali pojawiające się problemy i ich przyczyny. Kiedy w pierwszej połowie 1994 roku wydawało się, że działania, prowadzące do 41 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 powstania strefy straciły swój impet, w Korso ukazał się cykl artykułów pod tytułem Kogo obchodzi strefa (Rojkowicz, Hoszowska 1994). Nowa i nieznana koncepcja rozwoju miasta poprzez utworzenie strefy wymagała pozyskania szerokiego poparcia społecznego. Zespół ds. SSE zaczął prowadzić działania mające przekonać społeczeństwo do pomysłu strefy. Powołana została nieformalna, spotykająca się co kilka tygodni grupa, złożona z przedstawicieli lokalnej społeczności. Zadaniem tej grupy, nazwanej Radą Strefy, było wpisanie idei strefy w wizję rozwoju regionu mieleckiego. Te działania, wsparte przez tygodnik Korso spowodowały, że lokalna społeczność zaczęła wiązać ze strefą duże nadzieje. Atmosferę oczekiwania dobrze oddaje opinia, opublikowana w Gazecie Wyborczej: „Na utworzenie pierwszej specjalnej strefy ekonomicznej w Mielcu załoga Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego czeka jak na zbawienie” (Sajnug 1995). Szerokie poparcie idei możliwe było dzięki świadomości, że każda grupa społeczna, dzięki powstaniu strefy, osiągnie pewne korzyści. W połowie 1993 roku można już było mówić o wykształceniu się w Mielcu, wokół idei strefy, nieformalnej koalicji osób i instytucji, posiadającej dostęp do instytucjonalnych zasobów, dających możliwość trwałego udziału i kontrolowania procesów decyzyjnych. Grupa ta nie posiadała sformalizowanej struktury zarządczej, ale starała się przyciągnąć do siebie możliwie wielu lokalnych graczy. Kluczowym zadaniem młodej koalicji było osiągnięcie zdolności do skutecznego przeforsowania swojego projektu, co wymagało uzyskania tak silnej pozycji, by przejęcie przewodnictwa społecznego było trudne dla kogokolwiek innego (Sagan 2000). Raz uformowana koalicja jest potężną siłą w polityce miejskiej, chronioną przez wszystkich jej uczestników. Oponenci mają do wyboru podjęcie współpracy lub niezwykle trudne próby budowania kontrkoalicji (Stone 1988). W Mielcu próba taka została podjęta przez kierownictwo zakładów lotniczych. Od końca lat 1970. w WSK PZL-Mielec realizowany był projekt stworzenia szkolno-bojowego odrzutowca I-22 Iryda. Przekazanie wojsku pierwszego egzemplarza w październiku 1992 roku zbiegło się w czasie z początkami prac nad utworzeniem strefy. Ewentualny sukces komercyjny tego projektu, a co za tym idzie utrzymanie i rozbudowa potencjału zakładów lotniczych w Mielcu, zależał głównie od zamówień Ministerstwa Obrony Narodowej. Wydaje się jednak, że już na początku lat 1990. zawarcie takich kontraktów mogło być tylko efektem istotnych nacisków politycznych. Z ekonomicznego punktu widzenia trudno przypuszczać, by opłacalna była produkcja wojskowego odrzutowca tylko na rynek krajowy. W tej sytuacji powstanie i ewentualny sukces strefy znacznie osłabiłby pozycję WSK jako jedynego pracodawcy w regionie mogącego, przynajmniej częściowo, rozwiązać problem bezrobocia. Firma zarządzająca strefą miała także przejąć zbędną cześć majątku zakładów lotniczych, co spowodowałoby dodatkowe osłabienie WSK. Dostrzegając te niebezpieczeństwa kierownictwo WSK podjęło próbę budowy koalicji, której symbolem miała być Iryda i inne własne samoloty (Dromader, Skytruck, Bryza). Działania prowadzone były równolegle w dwóch kierunkach – budowano koalicję w celu pozyskiwania dalszych środków na rozwój i poszukiwania nabywców samolotów oraz utrudniano prace nad stworzeniem strefy. Wskutek niechętnej postawy zarządu WSK pod koniec 1994 roku 42 Kontekst powstania SSE w Mielcu pojawiła się realna groźba, że w Mielcu strefa nie powstanie. Jednak mimo chwilowych sukcesów pozyskanie dla projektu Iryda odpowiednio dużej liczby silnych koalicjantów nie powiodło się. Próby przekształcenia WSK w przedsiębiorstwo funkcjonujące na zasadach rynkowych odbywały się w skrajnie trudnych warunkach wewnętrznych i zewnętrznych. Firma, działająca w sektorze zbrojeniowym i lotniczym (rynek w dużej mierze polityczny), musiała borykać się nie tylko z dostosowaniem do nowego ustroju, ale także radykalnym ograniczeniem wydatków na zbrojenia, zmianą sojuszy oraz rynków zaopatrzenia i zbytu (Ostrowski 2001). Towarzyszył temu brak odpowiedniego rozpoznania rynku oraz strategii marketingowej. Do niepowodzenia projektu Iryda przyczyniło się ponadto jej zapóźnienie techniczne. Działania utrudniające powstawanie strefy nie mogły być zbyt energiczne, ponieważ głównym udziałowcem WSK był Skarb Państwa, a tworzenie strefy w Mielcu było m.in. inicjatywą rządową. W ramach WSK od początku 1993 roku działał Zespół ds. SSE, który mimo bardzo szczupłego zaplecza kadrowego (4-6 osób) był jednym z głównych orędowników strefy w Mielcu. Powstawanie ustawy i strefy w Mielcu Główne założenia polskiej ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych kształtowane były w Mielcu na bazie doświadczeń Zespołu ds. SSE, kierowanego przez Edwarda Nowaka, oraz raportów Shannon Development. Wydaje się, że jednym z ważnych czynników, które wpłynęły na wysoką jakość tej ustawy było stałe odnoszenie proponowanych rozwiązań do rzeczywistych, lokalnych problemów. Fakt, że powstawanie ustawy nierozerwalnie związane było z Mielcem, spowodował, że nosi ona zauważalne piętno problemów miasta. Za początek formalnych działań, związanych z powstaniem ustawy o SSE, uważa się protokół podpisany w listopadzie 1992 roku przez Wacława Niewiarowskiego ze strajkującymi pracownikami WSK PZL-Mielec. Dalsze prace podjął, działający w ramach WSK, Zespół ds. SSE z Pełnomocnikiem Ministra Przemysłu i Handlu Edwardem Nowakiem. W czerwcu 1993 roku Zespół przy współpracy Agencji Rozwoju Przemysłu i specjalistów z Shannon Development przygotował opracowanie pt. Założenia ustanowienia specjalnych stref ekonomicznych w Polsce (1993). Dokument ten został przedłożony Komitetowi Ekonomicznemu Rady Ministrów (KERM) 29 lipca. KERM uznał wówczas specjalne strefy ekonomiczne za jeden z istotnych elementów pobudzania gospodarki, szczególnie ważny dla regionów wymagających restrukturyzacji. Jednocześnie podjęta została decyzja, by Minister Przemysłu i Handlu opracował koncepcję pilotażowej strefy w Mielcu na bazie aktualnie obowiązujących przepisów prawnych, w szczególności ustawy Prawo celne z 1989 roku (Dz. U. z 1994 r. Nr 74). Taki dokument, pt. Koncepcja Specjalnej Strefy Ekonomicznej w Mielcu został opracowany i przedstawiony na posiedzeniu KERM 10 września (Pol 1993). Jednak już podczas przygotowywania tej koncepcji, po konsultacjach z potencjalnymi inwestorami, okazało się, że rozwiązania oparte na Ustawie Prawo celne są nierealne i nie mają szans na powodzenie. 43 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Rada Ministrów zobowiązała więc Ministra Przemysłu i Handlu do przygotowania kolejnej koncepcji, także na podstawie istniejących przepisów, ale już bez konieczności łączenia idei specjalnych stref z wolnymi obszarami celnymi. Jednak i tym razem konkluzja była jednoznaczna: „nie ma takiej możliwości, a jeżeli nawet by była, to będzie to koncepcja kulawa, [...] nie gwarantująca [...] dynamicznego, ale i uporządkowanego rozwoju tego obszaru gospodarczego” (Pol 1993). Zalecenia, by tworzyć SSE w oparciu o istniejące prawo, były de facto działaniem mającym uniemożliwić powstanie tego instrumentu rozwoju regionalnego. Przeciwnikiem SSE był w tym czasie wicepremier Leszek Balcerowicz, który miał bardzo niechętny stosunek do interwencjonizmu państwa w gospodarkę. Przełom w sprawie SSE nastąpił po przejęciu władzy jesienią 1993 roku przez koalicję SLD-PSL. Nowy Minister Przemysłu i Handlu, Marek Pol, zlecił przygotowanie specjalnej ustawy o ustanowieniu SSE. Na podstawie doświadczeń i pomysłów, wypracowanych przez Zespół i Edwarda Nowaka w Mielcu, w ostatnich miesiącach roku 1993 projekt ustawy na zlecenie ministerstwa napisał Włodzimierz Radzikowski. Pierwsza połowa 1994 roku upłynęła na uzgodnieniach międzyresortowych i wnoszeniu poprawek do projektu ustawy. 26 lipca rząd przyjął projekt ustawy i skierował go do Sejmu. Projekt był rozpatrywany w tzw. trybie pilnym. Ostatecznie 20 października 1994 roku Sejm uchwalił Ustawę o specjalnych strefach ekonomicznych, która weszła w życie 24 grudnia. We październiku 1994 roku, po uchwaleniu ustawy Zespół, kierowany już przez Mariusza Błędowskiego (Janusz Chodorowski, poprzedni kierownik zespołu, został prezydentem miasta), zaczął przygotowywać dla Rady Ministrów rozporządzenie o ustanowieniu SSE w Mielcu a także założenia planu rozwoju strefy. Warto podkreślić, że rozporządzenie, które miała wydać Rada Ministrów, powstawało w Mielcu, a strona rządowa wprowadzała jedynie poprawki i uzupełnienia (w sumie powstało 19 wersji tego rozporządzenia). W styczniu 1995 roku złożony został wniosek o utworzenie SSE w Mielcu. W Ministerstwie Przemysłu i Handlu podejmowano nieustanne starania, aby to właśnie w Mielcu powstała pierwsza strefa. Wiceministrowie: Edward Nowak (odwołany ze stanowiska 10 kwietnia 1995 roku) oraz Stanisław Padykuła, mielczanin z pochodzenia, zachęcali lokalne środowisko do energicznych działań i kontrolowali sytuację po stronie rządowej. Niewątpliwie aż dwóch wiceministrów, którzy byli zainteresowani ulokowaniem pierwszej strefy w Mielcu, stanowiło bardzo znaczące wzmocnienie mieleckiej koalicji. W kwietniu 1995 roku podjęto decyzję, że podmiotem zarządzającym strefą zostanie Agencja Rozwoju Przemysłu S.A. ARP była już wtedy instytucją, która posiadała doświadczonych specjalistów, mogących wesprzeć swoją wiedzą przedsięwzięcie, oraz kapitał konieczny do rozpoczęcia działalności z odpowiednim rozmachem. ARP, z myślą o zarządzaniu przyszłą strefą, jeszcze w czerwcu 1995 roku zatrudniła 4 osoby, które wcześniej w ramach Zespołu ponad dwa lata działały na rzecz powołania strefy. Byli to: Danuta Borowiec, Andrzej Słonowski, Krzysztof Ślęzak i Mariusz Błędowski. Kiedy we wrześniu utworzono w Mielcu oddział ARP, jego dyrektorem został Mariusz Błędowski, który funkcję tę pełni nieprzerwanie do dnia dzisiejszego. Decyzja o wykorzystaniu przez ARP doświadczenia osób, które przez kilka lat rozwijały koncepcję 44 Kontekst powstania SSE w Mielcu strefy w Mielcu, wydaje się jedną z przyczyn sukcesu całego projektu. Znajomość kontekstu lokalnego już na początku pozwoliła na dobre zorganizowanie prac, szybkie i skuteczne pozyskiwanie inwestorów. Oparcie mieleckiego oddziału ARP na profesjonalnej kadrze lokalnej można odczytywać jako sukces lokalnej koalicji prowzrostowej, zabiegającej o stworzenie strefy. 5 września 1995 roku Rada Ministrów wydała rozporządzenie w sprawie ustanowienia pierwszej w Polsce Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec na okres 20 lat (Dz.U. z 1995 r. Nr 107). Zarządzającym strefą, zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, została Agencja Rozwoju Przemysłu S.A. 6 października rozporządzenie weszło w życie, a trzy dni później, w obecności premiera Józefa Oleksego, odbyła się uroczystość otwarcia strefy. Od strajku pracowników WSK i podpisania przez Wacława Niewiarowskiego protokołu, zapowiadającego rozpoczęcie prac nad utworzeniem strefy, minęły blisko trzy lata. Przykład tworzenia ustawy o SSE pokazuje, jak ważne jest w polityce regionalnej odnoszenie projektowanych rozwiązań bezpośrednio do konkretnych miejsc, rozumianych jako ograniczone układy przestrzenne. Wydaje się, że sukces zarówno SSE Euro-Park Mielec, jak i niektórych innych stref ma swoje źródło w dobrze zaprojektowanej ustawie, której główne założenia zostały opracowane w Mielcu przez Zespół ds. SSE i Edwarda Nowaka na podstawie doświadczeń zachodnioeuropejskich, m.in. dzięki raportom Shannon Development. Nie mniejsze znaczenie dla skutecznego funkcjonowania SSE w Mielcu miał też fakt napisania przez Zespół ds. SSE projektu rozporządzenia dla Rady Ministrów. Dzięki zrozumieniu lokalnej specyfiki umożliwiono m.in. pozyskiwanie zezwoleń firmom, działającym wcześniej na terenie objętym strefą. To spojrzenie na prawodawstwo z punktu widzenia specyfiki lokalnej stało się podstawą sukcesu rozwiązań legislacyjnych i sukcesu mieleckich podmiotów tworzących lokalną koalicję. O znaczeniu kontekstu lokalnego dla programowania polityki regionalnej przekonuje niepowodzenie wcześniejszej koncepcji Wolnych Obszarów Celnych (WOC), dla których podobne studia nie były prowadzone. W 1989 roku, na fali przemian rynkowych, utworzono decyzjami Rady Ministrów 15 takich obszarów. Okazało się jednak, że liczne i nieprzewidziane przeszkody (np. problemy z uregulowaniem stanu własności, zbyt niski kapitał, kłopoty z zapewnieniem infrastruktury, brak odgrodzenia WOC od pozostałego polskiego obszaru celnego, brak regulaminu współpracy z Urzędem Celnym) ograniczyły do minimum możliwości wykorzystania tego instrumentu, redukując WOC do roli składów celnych (Informacja 1993). Wagę konfrontowania rozwiązań legislacyjnych, dotyczących polityki regionalnej, z konkretną rzeczywistością potwierdza brak powodzenia powiązania idei SSE z technoparkami. Atrakcyjny postulat łączenia wysoko wykwalifikowanej kadry z inwestorami i w efekcie „rozwój nowych rozwiązań technicznych i technologicznych” (Ustawa o specjalnych strefach ekonomicznych z dnia 20 października 1994 roku (Dz.U. z 1995 r. Nr 123) nie został dopracowany na poziomie operacyjnym. W efekcie technopark modliński został zlikwidowany, a krakowski może poszczycić się tylko kilkoma dużymi i średnimi inwestycjami. 45 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Wnioski Powstanie specjalnej strefy ekonomicznej w Mielcu postrzegane jest jako jeden z najlepszych przykładów restrukturyzacji gospodarki miasta średniej wielkości w Polsce (Dziemianowicz i in. 2000). Warto zastanowić się nad przyczynami tego sukcesu. Na początku lat 1990. podobnych miast, w których jeden, czy kilku dużych, wąsko wyspecjalizowanych pracodawców straciło rynki zbytu i musiało dramatycznie zmniejszać zatrudnienie, było w Polsce wiele. Mielec, jeszcze w połowie lat 1990. postrzegany był jako klasyczny przykład załamania się gospodarki miasta monokulturowego ze wszystkimi tego konsekwencjami. Wydaje się, że kluczowe znaczenie miał w przypadku Mielca specyficzny kapitał ludzki – kształtowana od trzech pokoleń „arystokracja techniczna”, z której wyłonili się nowi liderzy lokalni. Wysokie wykształcenie pracującej w WSK kadry, stosunkowo duże w okresie PRL zarobki i poczucie pewnej wyjątkowości sprawiły, że po zmianach systemowych i załamaniu produkcji społeczność lokalna, jak mówi jeden z lokalnych liderów, „spadła z wysokiego konia”. Obok specyfiki miejscowej społeczności, do sukcesu koncepcji strefy przyczyniło się kilka innych, równie istotnych czynników: – zaistnienie partnerstwa na różnych szczeblach – poparcie idei strefy przez silny i liczny związek zawodowy upadającego, prestiżowego zakładu (siła przetargowa strajkujących była duża) – losowe, ale pozytywne zdarzenia (m.in. skierowanie do Mielca Edwarda Nowaka i działalność związanego z Mielcem ministra Stanisława Padykuły). Poczucie wyjątkowości dopingowało lokalną społeczność do poszukiwania niestandardowych sposobów ratowania miasta. Szybkie powstanie silnej i skutecznej koalicji wokół idei strefy było niewątpliwie sukcesem całej lokalnej społeczności. W przeszłości pojawiały się opinie, że trzyletni okres, jaki minął od rozpoczęcia prac nad koncepcją strefy do jej utworzenia, świadczył o słabości koalicji promującej to rozwiązanie. Wydaje się jednak, że zaprojektowanie tak nowatorskiej koncepcji wymagało czasu na dokładne przeanalizowanie proponowanych rozwiązań. Trzy lata oczekiwania nie wydają się wygórowaną ceną za stworzenie tak istotnego dla rozwoju Mielca instrumentu. 46 Rozwój SSE Euro-Park Mielec 3 Rozwój SSE Euro-Park Mielec Grzegorz Micek Rozwój mieleckiej SSE odznaczał się, w porównaniu do innych stref w Polsce, dużą dynamiką. Szybki wzrost inwestycji wynikał z umiejętnego wykorzystania przewagi czasowej i innych sprzyjających uwarunkowań. W niniejszym rozdziale przedstawiono charakterystykę rozwoju SSE wraz z jego periodyzacją. Podziału rozwoju SSE Euro-Park Mielec na poszczególne etapy dokonano w oparciu o niżej przedstawioną koncepcję cyklu życiowego strefy. Wydzielono następujące etapy rozwoju mieleckiej strefy. 1. Etap narodzin (1995-1996). 2. Etap wzrostu – faza I – wzrost generowany głównie czynnikami wewnętrznymi (1997-1999) – faza II – wzrost generowany głównie czynnikami zewnętrznymi (2000-2001). 3. Etap dojrzałości (od 2002 roku). Kryteriami podziału chronologicznego były w przypadku Mielca czynniki zewnętrzne (takie jak zmiany regulacji prawnych, stopień konkurencji pomiędzy strefami) oraz osiągnięcia strefy, tj. wielkość inwestycji i liczba nowo powstałych miejsc pracy oraz dynamika wydawania zezwoleń (rys. 8). Teoria cyklu życiowego (life-cycle theory) stref ekonomicznych była z początku stosowana przez chińskich ekonomistów (Fujimori, Einan 1981, za: Guangwen 2003) do analizy historii rozwoju stref przetwórstwa eksportowego (export processing zones). Z czasem za pomocą tej koncepcji zaczęto również wyjaśniać rozwój specjalnych stref ekonomicznych. Jak pisze M. Guangwen (2003), „charakter tych uprzywilejowanych obszarów zmienia się wraz z realizacją strategii rozwoju i zmianą istniejących uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych”. Etapy narodzin, rozwoju i dojrzałości oraz schyłku stref ekonomicznych wyznaczają cykl życiowy tych obszarów. Do głównych kryteriów używanych do wyznaczania powyższych okresów zaliczyć należy: 47 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Rys. 8. Cykl życiowy Mieleckiej SSE Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Guangwen (2003). – czas trwania preferencyjnej polityki podatkowo-legislacyjnej wobec specjalnych stref – czas utrzymywania się niskich kosztów pracy w danym regionie – stopień konkurencji pomiędzy strefami ekonomicznymi oraz innymi uprzywilejowanymi obszarami – czas amortyzacji parku maszynowego zakładów oraz zmiany technologii w dominujących branżach. Etap narodzin (1995-1996) Etap narodzin strefy w świetle koncepcji cyklu życiowego strefy pokrywa się z pierwszym etapem wyznaczonym w Planie Rozwoju SSE Euro-Park Mielec (Rozporządzenie 1996). Etap ten obejmuje, w świetle planu, tworzenie warunków formalnoprawnych i organizacyjnych, umożliwiających podejmowanie działalności gospodarczej. Zakłada też udzielenie pierwszych zezwoleń dla firm, które mogą korzystać z preferencyjnej polityki podatkowej. Prosta i sprawna struktura zarządzania jest odpowiedzialna za szybki rozwój strefy. Kluczową działalnością w okresie narodzin jest zakup nieruchomości oraz zagospodarowanie infrastrukturalne. Rozwój strefy odbywa się jednak na zwartym terytorialnie obszarze. Przed powstaniem mieleckiej SSE infrastruktura na terenie objętym strefą była wykorzystana w niewielkim stopniu. Funkcjonowała Elektrociepłownia PZL-Mielec (stopień wykorzystania mocy ok. 15%) wraz z wydajną siecią elektroenergetyczną i ciepłowniczą. Wykorzystywano dwa źródła zasilania w wodę: główne (stacja uzdatniania 48 Rozwój SSE Euro-Park Mielec wody Szydłowiec) i rezerwowe (ujęcie wodne miasta Mielec). SSE Euro-Park Mielec obsługiwała, odziedziczona po WSK, oczyszczalnia ścieków (z oczyszczaniem mechanicznym i biologicznym). Już od samego początku funkcjonowało składowisko odpadów przemysłowych. Około 60% chodników i dróg wewnątrzstrefowych nadawało się do naprawy. Istotnym atutem strefy było lotnisko, zajmujące powierzchnię 355 ha (z głównym pasem startowym o długości 2500 m i szerokości 60 m oraz pomocniczym o długości 650 m i szerokości 25 m). Działała konkurencyjna wobec Telekomunikacji Polskiej firma, Przedsiębiorstwo Telekomunikacyjne Centrala, powstała w wyniku restrukturyzacji WSK. Pierwszymi zadaniami mieleckiego oddziału ARP było przejęcie zbędnego majątku WSK PZL-Mielec (grunty, budynki, budowle i infrastruktura), stworzenie warunków dla inwestorów oraz rozpoczęcie szeroko zakrojonej akcji promocyjnej. Od września do grudnia 1995 roku podejmowano szereg prac związanych z organizacją strefy. Zatwierdzony został schemat organizacyjny mieleckiego oddziału ARP, skompletowano poszczególne służby: pion marketingu i rozwoju, pion eksploatacji i rozbudowy, pion finansowo-księgowy oraz biura obsługi administracyjnej strefy i gospodarki przestrzennej. Powstały pierwsze materiały informacyjno-promocyjne. Jednym z celów strefy mieleckiej, zawartym w jej biznesplanie (Cahil 1996), było dążenie do samofinansowania się oddziału ARP. Przejęcie majątku nastąpiło w kilku fazach: do końca 1995 roku ARP przejęła od WSK 54 działki o łącznej powierzchni 94 ha oraz 53 budynki. Ostatnie większe nabycia nieruchomości od WSK PZL-Mielec miały miejsce w 1997 roku, kiedy pozyskano 174 działki i 36 budynków. W tym roku zakupiono również 97 działek na rozszerzonym terenie strefy o łącznej powierzchni 27,5 ha. Do końca 1997 roku zakupiono działki, których powierzchnia stanowiła 50% rozszerzonego obszaru strefy. ARP po przejęciu części majątku WSK rozpoczęła działania, związane z sukcesywnym dozbrajaniem i zagospodarowywaniem obszaru strefy. Ponieważ ARP była właścicielem znacznej części nieruchomości i infrastruktury, chętnie inwestowała w swój majątek. Świadczą o tym, sięgające niemal 50 mln zł, nakłady inwestycyjne w latach 1998-2000 na rozbudowę i modernizację infrastruktury w strefie oraz wydatki na nabycie majątku i budowę obiektów na terenie strefy (tab. 3). Pracownicy Oddziału Agencji Rozwoju Przemysłu w Mielcu od początku istnienia strefy profesjonalnie podchodzili do pozyskiwania i obsługi inwestorów. Obok tradycyjnych form promocji strefy takich, jak np. uczestnictwo w targach i konferencjach, współpraca z PAIZ (od czerwca 2003 PAIiIZ) czy wydawanie materiałów promocyjnych bardzo duże znaczenie przywiązywano do promocji bezpośredniej. Pracownicy ARP starali się pozyskiwać informacje na temat firm, zainteresowanych ulokowaniem swoich zakładów w Polsce, i kontaktowali się bezpośrednio z osobami odpowiadającymi za decyzje lokalizacyjne danego przedsiębiorstwa. Bardzo sprawnie prowadzona była przez ARP obsługa inwestorów. Znaczną część formalności związaną z przygotowaniem i prowadzeniem inwestycji załatwiano na miejscu, w siedzibie ARP. Przez wiele lat ARP zajmowała się obsługą geodezyjną (obecnie w gestii Urzędu Miejskiego). Zarządzający strefą opracowywał miejscowe plany zagospodarowania i wydawał 49 50 7,8 24,9 7,4 1997 1998 1999 Rok Nakłady inwestycyjne ARP w SSE (w mln zł)* - modernizacja i rozbudowa infrastruktury związanej z gospodarką wodno-ściekową i ochroną środowiska - wymiana parowych sieci grzewczych na sieci wodne oraz modernizacja i rozbudowa sieci centralnego ogrzewania - rozbudowa sieci elektroenergetycznej umożliwiająca podłączenie nowych przedsiębiorców - budowa dróg i ciągów pieszych zapewniających dojazd do nowych niezagospodarowanych działek oraz modernizacje i remonty dróg istniejących - modernizacje obiektów budowlanych stanowiących własność ARP - rekultywacja zakupionych działek - organizacja monitoringu oddziaływania składowisk odpadów komunalnych i przemysłowych na grunty i wody podziemne oraz pomiaru zanieczyszczenia powietrza i hałasu (wspólnie ze Starostwem Powiatowym i Urzędem Miejskim) - budowa kanalizacji sanitarnej i burzowej na terenach wschodnich - budowa parkingu w części południowo-wschodniej - modernizacja i rozbudowa sieci ciepłowniczej na terenie strefy - budowa dróg wjazdowych do strefy od strony wschodniej - doprowadzenie głównych ciągów dostawy mediów do nowych obiektów wznoszonych przez inwestorów - modernizacja dróg i ciągów pieszych wewnątrz strefy - doprowadzenie energii elektrycznej do nowego inkubatora przedsiębiorczości i zbudowanie stacji zasilania o mocy 20 MW na terenach poszerzonej strefy - modernizacja sieci cieplnej i wodno-kanalizacyjnej - remonty budynków będących własnością ARP Ważniejsze inwestycje infrastrukturalne zrealizowane na terenie SSE w Mielcu Tab. 3. Inwestycje infrastrukturalne w SSE Euro-Park Mielec Utworzono dwa przedsiębiorstwa: Euro-Energetyka, które zajmuje się dystrybucją oraz zarządzaniem siecią przesyłu energii elektrycznej oraz Euro-Kol świadczący kompleksowe usługi transportu kolejowego Spółki infrastrukturalne Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 17,1 7,1 1,3 6,1 3,2 77,4** Rok 2000 2001 2002 2003 2004 Razem - rozbudowa sieci kanalizacyjnej, wodociągowej oraz sieci grzewczych - rozbudowa i modernizacja sieci elektroenergetycznych - modernizacja chodników - modernizacja 3 budynków stanowiących własność Zarządzającego - modernizacja sieci wodociągowej - rozbudowa i modernizacja sieci grzewczych - rozbudowa i modernizacja sieci elektroenergetycznych - przygotowanie infrastruktury na terenach wydzielonych pod małe projekty inwestycyjne - rozbudowa sieci kanalizacyjnej i wodociągowej - kontynuacja modernizacji i rozbudowa sieci grzewczych - rozbudowa i modernizacja sieci elektroenergetycznych - budowa dróg umożliwiających zagospodarowanie kolejnych działek - budowa hali magazynowo-produkcyjnej - modernizacja sieci wodociągowej - kontynuacja modernizacji i rozbudowa sieci elektroenergetycznych - budowa parkingu i dróg dojazdowych - modernizacja dróg wewnętrznych strefy - modernizacja biologicznej oczyszczalni ścieków - kontynuacja modernizacji sieci grzewczych i budowa przyłączy - rozbudowa i modernizacja sieci elektroenergetycznych - budowa nowych odcinków dróg dojazdowych Ważniejsze inwestycje infrastrukturalne zrealizowane na terenie SSE w Mielcu Utworzenie spółki Euro-Eko, która przejęła zarządzanie gospodarką wodno-ściekową na terenie strefy Spółki infrastrukturalne Źródło: opracowanie własne na podstawie Sprawozdań z przebiegu realizacji (1998-2005). ** łącznie z 2,5 mln zł nakładów w roku 1996 * nakłady na rozbudowę i modernizację infrastruktury w strefie oraz wydatki na nabycie majątku i budowę obiektów na terenie strefy Nakłady inwestycyjne ARP w SSE (w mln zł)* Rozwój SSE Euro-Park Mielec 51 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 pozwolenia na budowę. W podejmowaniu szybkich decyzji pomagał także fakt, że ARP była właścicielem większości działek oferowanych nowym inwestorom oraz części infrastruktury technicznej, co wyróżniało ofertę strefy mieleckiej. Zarządy większości polskich stref nie są właścicielami terenów objętych ulgami inwestycyjnymi. Dopracowany i bardzo sprawny system obsługi inwestora w ARP w Mielcu powoduje, że inwestor, po podjęciu decyzji lokalizacyjnej, średnio w ciągu trzech miesięcy otrzymuje wszystkie niezbędne pozwolenia i może rozpoczynać budowę swojego zakładu. Bardzo istotne znaczenie dla ARP ma także współpraca z przedsiębiorstwami, które już prowadzą działalność produkcyjną (after care policy). W miarę możliwości zarządzający stara się odpowiadać na pojawiające się potrzeby firm SSE, np. dla firmy zainteresowanej zwiększeniem produkcji ARP wybudowała halę, która jest obecnie wynajmowana. Zarządzający stara się też elastycznie reagować na problemy z płatnościami, umożliwiając niektórym firmom odroczenie spłaty zobowiązań. Organizowane są także spotkania zarządów firm SSE z najważniejszymi osobami w Mielcu. Olbrzymią szansą rozwoju, jaką otrzymała SSE Euro-Park Mielec, była przewaga czasowa nad innymi strefami, powstającymi w naszym kraju. Od 6 października 1995 roku, kiedy weszło w życie rozporządzenie Rady Ministrów o ustanowieniu pierwszej w Polsce SSE w Mielcu minęło dziewięć miesięcy do czasu ustanowienia kolejnych stref: katowickiej i suwalskiej (czerwiec 1996 roku) oraz osiemnaście w przypadku legnickiej, łódzkiej i wałbrzyskiej (pierwsza połowa 1997 roku). 15 grudnia 1995 roku podpisano zarządzenie powierzające ARP udzielanie zezwoleń na działalność gospodarczą w strefie oraz regulujące zasady prowadzenia negocjacji z zainteresowanymi inwestorami w formie rokowań, a nie przetargów. Pełne funkcjonowanie strefa rozpoczęła dopiero w styczniu 1996 roku. Do 2001 roku przepisy stawiały wysokie progi zatrudnienia i kapitału zainwestowanego w strefie, co ograniczało możliwość wejścia małych firm. Jednocześnie wchodzące do strefy firmy rzadko stawały się konkurencją dla lokalnych przedsiębiorców. Osobne ograniczenia związane były z oczekiwaną przez ARP ilością nowych miejsc pracy przypadających na 1 ha. Początkowo wielkości te wynosiły: dla firm produkcyjnych 100 osób/ha, 50 osób/ha w działalności magazynowej. Z dzisiejszych doświadczeń wynika jednak, że w przypadku nowoczesnych zakładów produkcyjnych za bardzo dobry wynik uważa się sytuację, gdy firma zatrudnia 30 osób na 1 ha. W wyniku stosowania tego ograniczenia odrzucono oferty kilku firm zagranicznych. W 1997 roku rozszerzono SSE Mielec o 52,1 ha14, co spowodowało złagodzenie powyższych kryteriów ograniczających inwestowanie15. Położenie komunikacyjne nie dawałoby Mielcowi szans na pozyskanie wielu dużych inwestorów w warunkach równej konkurencji z innymi miastami w Polsce. Takie obawy wyrażali m.in. specjaliści z Irlandii, pracujący nad koncepcją strefy w Mielcu. Bernard O’Rourke, doradca z Shannon Development obawiał się, że „Mielec nie jest 14 Rozszerzenie terytorialne mieleckiej strefy nastąpiło kosztem likwidowanych stref: mazowieckiej i częstochowskiej. 15 W 2001 roku rozszerzono strefę po raz kolejny i ostatecznie zrezygnowano z tego warunku. 52 Rozwój SSE Euro-Park Mielec miejscem, do którego inwestorzy będą pospiesznie się zjeżdżać. Leży daleko od Warszawy i w wiejskim otoczeniu” (Mikłaszewicz 1995). Obiektywna słabość lokalizacji nie wpłynęła jednak negatywnie na skalę napływu inwestorów. Do czasu powołania następnych stref zdążono w Mielcu wydać 6 zezwoleń, a następnych 13 czekało już na zatwierdzenie. Tymczasem pierwsze zezwolenie w Katowickiej SSE dotyczyło fabryki Opla w Gliwicach i zostało wydane pod koniec września 1996 roku. W 1996 roku w strefie Suwalskiej wydano 10 zezwoleń. W pozostałych strefach pierwsze zezwolenia wydawano w 1997, a nawet w 1998 roku (Łódzka i Legnicka SSE). Procedura wydawania zezwoleń dla firm już działających na terenie strefy przebiegała bardzo szybko. Już na przełomie kwietnia i maja 1996 roku pierwsze zezwolenie na korzystanie ze zwolnień od podatków otrzymał Agmar-Telecom, a następnie wyodrębniona z WSK Wytwórnia Zespołów Kooperacyjnych PZL Mielec. Tab. 4. Czynniki szybkiego rozwoju strefy ekonomicznej w Mielcu Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Czynniki rozwoju Przewaga czasowa nad kolejnymi strefami Pełna obsługa inwestora dokonywana w Mielcu (informacja o planach zagospodarowania przestrzennego, obsługa geodezyjna wykonywana przez oddział ARP) – możliwość załatwienia wszystkich pozwoleń na miejscu tzw. one-stop shop Krótki czas wydawania niezbędnych pozwoleń (średnio około 3 miesięcy) i szybka obsługa inwestorów Nieruchomości i infrastruktura są w większości własnością ARP Gruntowna weryfikacja biznesplanów potencjalnych inwestorów przez ARP Akceptacja idei strefy przez lokalne władze i mieszkańców oraz wynikający z niej brak większych konfliktów Specyficzny lokalny kapitał ludzki („arystokracja techniczna”) Stosowanie odpowiednich mechanizmów przyciągania inwestorów, zwłaszcza wykreowanie pozytywnego wizerunku strefy i skuteczny marketing bezpośredni Duże płaskie tereny przygotowane pod duże inwestycje; jest to ważne, gdyż w Polsce trudno znaleźć kilkudziesięciohektarowe odpowiednio przygotowane działki Źródło: opracowanie własne. W tabeli 4 zestawiono czynniki warunkujące szybki rozwój strefy. Współwystępowanie powyższych czynników już na etapie narodzin przyczyniło się do późniejszego sukcesu strefy. Krótki czas niezbędny na uzyskanie wszystkich pozwoleń inwestycyjnych oraz kompleksowa obsługa inwestorów stanowią istotne uwarunkowania sukcesu SSE, wielokrotnie wymieniane przez menedżerów firm (Soboń 2005). Wszystkie powyższe czynniki miały charakter lokalny bądź wynikały z miejscowych uwarunkowań, np. przewaga czasowa nad innymi strefami była rezultatem skutecznego działania lokalnej koalicji prowzrostowej. Sprawne funkcjonowanie zarządzającego strefą było podkreślane w wielu wywiadach. Opinie menedżerów firm były wyjątkowo zgodne – wszyscy ocenili działania ARP jako dobre lub bardzo dobre. „Zarządzający ma wiedzę, czego potrzeba firmom”, „jeśli mamy problem, bardzo łatwo się porozu53 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 mieć z Zarządzającym” – takie opinie firm SSE nie należą do rzadkości. Istotną rolę w sukcesie strefy odegrał również wybór Mariusza Błędowskiego na dyrektora oddziału ARP w Mielcu. Pod koniec analizowanego okresu rozporządzeniem Ministra Przemysłu i Handlu dnia 10 grudnia 1996 roku został ustanowiony Plan Rozwoju Specjalnej Strefy Ekonomicznej w Mielcu (Rozporządzenie 1996). Zakładał on utworzenie 7000 miejsc pracy w strefie oraz zagospodarowanie majątku przemysłowego i infrastruktury gospodarczej, pozostałych po restrukturyzacji WSK PZL-Mielec. Etap wzrostu – faza pierwsza (1997-1999) Wyodrębniony tu etap wzrostu (faza I) częściowo pokrywa się z wyznaczonym w Planie Rozwoju SSE Euro-Park Mielec drugim etapem rozwoju strefy (1997-2000). W cyklu życiowym strefy etap ten charakteryzuje się największym napływem kapitału, zarówno zagranicznego jak i krajowego. Inwestują wtedy duże przedsiębiorstwa i stopniowo rośnie eksport produktów wytwarzanych w strefie. Obserwuje się również krystalizację głównych branż. Obrazuje to wysoki stopień podobieństwa struktur branżowych obliczonych dla wielkości inwestycji i zatrudnienia w latach 1998 i 2004. Nadal postępuje rozruch strefy, połączony z zakupami nieruchomości oraz rozbudową i modernizacją infrastruktury. Następuje napływ innowacji w postaci nowych form zarządzania i technologii, coraz intensywniej rozwija się środowisko dla biznesu. Przewaga czasowa nad innymi strefami zaowocowała przyciągnięciem do końca 1997 roku 28 inwestorów, w tym trzech największych dziś pracodawców: United Technologies Automotive (od 1999 roku Lear Automotive), BRW i Kamax. Te trzy firmy skupiały w sumie na koniec 2004 roku 51,8% zatrudnionych w strefie16 oraz 16,8% ogółu inwestycji. Przedsiębiorstwa, które uzyskały zezwolenia do końca 1999 roku, zainwestowały aż 93,4% skumulowanych nakładów inwestycyjnych w strefie i koncentrują obecnie17 79,7% ogółu pracowników przedsiębiorstw SSE. W tym okresie ARP dokonała licznych zakupów działek (w sumie 42,7 ha), a jej nakłady inwestycyjne na rozbudowę i modernizację infrastruktury oraz nabycie majątku trwałego sięgnęły 42,6 mln zł, co odpowiadało 4,0% nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw SSE w tym czasie. Był to okres największych inwestycji (rys. 9) i rozbudowy strefy. W tym czasie w strefie powstało 15 z 26 zakładów wybudowanych od podstaw, decyzję lokalizacyjną podjęło 8 z 10 największych inwestorów, w tym wszystkie cztery przedsiębiorstwa, które zainwestowały w Mielcu powyżej 100 mln zł: Krono-Wood, Melnox, BRW, Kirchhoff. Nie licząc zakładów powstałych po restrukturyzacji WSK, w analizowanym okresie rozpoczęło działalność, aż 5 z 6 największych pracodawców, funkcjonujących dziś w mieleckiej SSE. Rok 1998 zapisał się jako czas największych inwestycji – zainwestowano wówczas w strefie 733,5 mln zł (rys. 10). W roku 1998 działały już wszystkie istniejące dziś SSE w Polsce. Pomimo konkurencji innych stref pozyskiwani byli w Mielcu kolejni znaczący inwestorzy. 16 17 54 Bez firm wywodzących się z WSK. Jeśli nie zaznaczono inaczej, dane dotyczą stanu na 31 grudnia 2004 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie Sprawozdań z przebiegu realizacji (1998-2005). Rys. 9. Liczba nowych firm, inwestycje oraz nowe miejsca pracy w kolejnych etapach rozwoju SSE Euro-Park Mielec Rozwój SSE Euro-Park Mielec 55 56 Źródło: opracowanie własne na podstawie Sprawozdań z przebiegu realizacji (1998-2005). Rys. 10. Nakłady inwestycyjne i nowe miejsca pracy w SSE Euro-Park Mielec w latach 1996-2004 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Rozwój SSE Euro-Park Mielec Byli to chronologicznie: Krono-Wood, Zielona Budka, Kirchhoff, Onduline, Frantschach. Zdecydowały o tym m.in. wcześniej wymienione czynniki (tab. 4), dostępność nowo powstałej lub zmodernizowanej infrastruktury technicznej oraz obecność w strefie działających już wcześniej znaczących inwestorów, obniżająca ryzyko inwestycyjne. Etap wzrostu – faza druga (2000-2001) Okres obejmujący lata 2000-2001 miał, podobnie jak wcześniejszy, charakter wzrostowy. Pod koniec drugiej fazy wzrostu strefa zaczyna się rozrastać terytorialnie – powstają podstrefy położone w innych miastach. W przeciwieństwie do pierwszej fazy wzrostu rozwój strefy stymulowany był przez istotny czynnik zewnętrzny. Z powodu obaw, związanych z krytyczną oceną stref przez Unię Europejską i groźbą likwidacji ulg podatkowych, znacząco wzrosło zainteresowanie strefą. W 2000 roku wydano rekordową liczbę 30 zezwoleń, podczas gdy w kolejnym roku zaledwie jedno (rys. 11). Przedsiębiorcy obawiali się, że w wyniku negocjacji z UE strefy zostaną zlikwidowane, lub znacząco zmniejszą się ich możliwości, jeśli chodzi o ulgi. Równocześnie uniemożliwiono zwiększanie sumarycznej powierzchni specjalnych stref ekonomicznych w Polsce. Zmiana ustawy o SSE z grudnia 2000 roku zezwoliła na stosunkowo swobodne kształtowanie granic stref, co z czasem zaowocowało powstaniem nowych podstref. Rys. 11. Liczba zezwoleń w SSE Euro-Park Mielec Źródło: opracowanie własne na podstawie Sprawozdań z przebiegu realizacji (1998-2005). 57 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Postulowany w planie rozwoju SSE rozwój działalności gospodarczej w strefie i regionie nie zakładał rozszerzania granic strefy poza Mielec. Zarządzający SSE Euro-Park Mielec bardzo ostrożnie występował z wnioskami do Ministra Gospodarki i Pracy o przeprowadzenie zmiany granic i włączenia do strefy terenów położonych w innych gminach. Pierwsze podstrefy, tzw. obszary przemysłowe, powołano w 2001 roku w Chełmie, Gorlicach i Dębicy, a także w południowej dzielnicy Mielca – Wojsławiu (tab. 5). Powiększono wtedy powierzchnię SSE o 122,1 ha, w tym w Mielcu – o 53,4 ha. ARP stała na stanowisku, że łatwiej zarządzać majątkiem zwartym i inwestować we własną infrastrukturę. W celu uniknięcia tworzenia licznych i źle funkcjonujących podstref stawiano wymagania wobec gmin starających się o podstrefę. Władze lokalne (najczęściej gminne, w przypadku Jarosławia powiatowe), chcąc utworzyć na swoim terenie podstrefę musiały m.in. przedstawić list intencyjny od potencjalnego inwestora, odpowiedni plan zagospodarowania przestrzennego oraz zapewnić pełną infrastrukturę techniczną. ARP nie partycypuje w kosztach rozbudowy infrastruktury technicznej w podstrefach poza terenem Mielca. Rok 2001 zapisał się wyjątkowo korzystnie jako czas bardzo wysokich inwestycji firm SSE (ponad 500 mln zł), będących głównie efektem rozbudowy fabryk BRW i Krono-Wood oraz budowy nowych zakładów m.in.: Fakro-WDF, Henryk Bury i Sanglass. W analizowanym okresie (2000-2001) znacząco (o 61,3 ha) wzrosła powierzchnia gruntów, zajmowanych przez inwestorów, posiadających zezwolenia. Jednocześnie zmniejszyła się powierzchnia, zajmowana przez przedsiębiorstwa nie posiadające zezwoleń. Lata 2000-2001 były nadal okresem dużych inwestycji ARP w rozbudowę i modernizację infrastruktury oraz nabycie majątku trwałego (24,2 mln zł). Strefa pozyskała w tym okresie tylko jednego dużego inwestora (Henryk Bury) oraz Tab. 5. Zmiany granic SSE Euro-Park Mielec Data Obszar (ha) w tym w Mielcu 575 627 październik 1995 listopad 1997 ogółem 575 627 sierpień 2001 749 680 kwiecień 2002 781 680 grudzień 2003 740 614 kwiecień 2004 707 614 Tereny przyłączone (+) lub wyłączone (-) z obszaru strefy (ha) Mielec +575 Mielec +52 Chełm +32 Gorlice +22 Dębica +15 Mielec +53 Sanok +33 Leżajsk +11 Jarosław +6 Pustków +7 Mielec +4/-70 Chełm -32* * w 2004 roku zlikwidowano podstrefę w Chełmie, gdyż przez 3 lata nie wydano tu żadnego zezwolenia Źródło: opracowanie własne na podstawie Sprawozdań z przebiegu realizacji (1998-2005). 58 Rozwój SSE Euro-Park Mielec trzy średnie firmy zatrudniające obecnie powyżej 50 osób. Zezwolenia uzyskało dwanaście, działających do dzisiaj, małych przedsiębiorstw. W sumie przedsiębiorstwa, które otrzymały zezwolenia w latach 2000-2001, zainwestowały do dzisiaj 5,7% nakładów firm SSE i zatrudniły 15,4% ogółu pracowników. W okresie 2000-2001 SSE Euro-Park Mielec przyciągała już głównie małych i średnich inwestorów, często prowadzących wcześniej działalność w województwie podkarpackim, np. Stamet, Joongpol. W kolejnych latach proces przenoszenia do strefy lokalnych i regionalnych firm stał się drugim, po rozwoju istniejących dużych przedsiębiorstw, źródłem nakładów finansowych i nowo powstałych miejsc pracy. Etap dojrzałości (od 2002 roku) Trzeci okres rozwoju przypada na lata 2002-2005. W tym czasie w mieleckiej strefie zaczęły wykształcać się niektóre cechy charakterystyczne dla okresu dojrzałości. Znacząco rośnie eksport firm SSE. W cyklu życiowym stref firmy zaczynają inwestować również poza obszarem SSE, np. Lear w Jarosławiu i Rakszawie, Kirchhoff w Gliwicach. Podejmuje się działania, żeby przyciągnąć przemysł high tech i usługi dla przedsiębiorstw. Następują zmiany preferencyjnej polityki podatkowej. Większy nacisk zaczyna się kłaść na powiązanie polityki rozwoju lokalnego i regionalnego z regulacjami prawno-podatkowymi, dotyczącymi poszczególnych branż przemysłu. Struktura przestrzenna strefy ulega dalszemu rozproszeniu – powstają kolejne podstrefy, nie tylko w regionie, ale też poza jego granicami. Krystalizuje się struktura branżowa, wzmacniają się kontakty firm SSE z kooperantami z kraju i zagranicy. Stopniowy rozwój firm, które już wcześniej działały w strefie, a zwłaszcza wzrost największych inwestorów, takich jak Krono-Wood, BRW, Lear i Kirchhoff, jest charakterystycznym zjawiskiem w analizowanym okresie. Towarzyszy mu wzrost liczby zezwoleń dla małych i średnich przedsiębiorstw, m.in. Retech, C+N Polska, ZAM Gładysek, Zakłady Odzieżowe AG. Do grudnia 2004 roku sześć z nich rozpoczęło rekrutację pracowników. W latach 2002-2004 brakuje dużych, nowych inwestycji, a sumaryczne nakłady inwestycyjne (400,8 mln zł) są znacząco niższe od tych z rekordowych lat 1998 (733,5 mln zł) i 2001 (511,4 mln zł). W firmy, które weszły do strefy w okresie 2002-2004, zainwestowano zaledwie 0,9% ogółu wartości nakładów, powstały w nich jednak 533 nowe miejsca pracy (5,9% ogółu). Pomiędzy 2002 a 2004 rokiem zainwestowano w Mielcu tylko 10,2% ogółu kapitału i utworzono aż 30,4% ogółu nowych miejsc pracy. Świadczy to o znaczącej pracochłonności i niskiej kapitałochłonności inwestycji w trzecim etapie. Z drugiej strony, już w końcu 2002 roku wielkość zainwestowanego kapitału prawie 4-krotnie przekraczała poziom przewidywany w Planie Rozwoju Strefy w Mielcu (500 mln zł), przekroczono też liczbę 7000 nowych miejsc pracy, zakładaną do osiągnięcia na lata 2006-2010. Sukces mieleckiej strefy dokumentuje najwyższy w kraju odsetek przedsiębiorstw (82%), które po otrzymaniu zezwolenia rozpoczęły działalność. Jest to rezultat gruntownej weryfikacji inwestorów przez ARP. W latach 2002 i 2003 utworzono podstrefy w Sanoku, Leżajsku, Jarosławiu, Pustkowie, Dębicy, wyłączając ze strefy obszary położone w Mielcu o powierzchni 70 ha. 59 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 W sumie od roku 2001 włączono do strefy tereny, należące do 7 gmin południowej Polski położonych, poza Chełmem i Gorlicami, na obszarze województwa podkarpackiego. Znaczenie owych podstref jest jednak niewielkie. Firmy, inwestujące w obszarach przemysłowych poza Mielcem, zrealizowały do końca 2004 roku nakłady o wartości zaledwie 7,3 mln zł i zatrudniały 368 osób. Do głównych pracodawców należą tu: Severt Polska z Gorlic i Centurion-R z Sanoka. W sumie wydano 10 zezwoleń dla firm, które zamierzają podjąć działalność poza Mielcem. Do końca 2004 roku cztery z tych przedsiębiorstw rozpoczęły funkcjonowanie. Ponadto firma Lear uruchomiła na terenie obszaru przemysłowego SSE Euro-Park Mielec w Jarosławiu produkcję tapicerki samochodowej, zatrudniając około 400 osób. Firma nie wystąpiła o zezwolenie uprawniające do korzystania z ulg podatkowych. Lata 2002-2005 to okres pierwszych widocznych na zewnątrz niepowodzeń inwestycyjnych: nieuruchomienie produkcji w Laboratorium Frakcjonowania Osocza, bankructwo Atlantis Mielec i zaprzestanie działalności przez kilku inwestorów (J.W. Industries, Lobo Mielec, Crane Plastics, Cyltec, VIG). Kilka firm zrezygnowało z korzystania z przywilejów „strefowych”, kontynuując nadal działalność w Mielcu, np. Kirkham Motorsports. Najwięksi inwestorzy i pracodawcy zostali przedstawieni w Załączniku I. Do najbardziej kapitałochłonnych inwestycji należy zaliczyć18 w Mielcu zakłady produkujące Rys. 12. Kapitałochłonność inwestycji w wybranych firmach SSE Euro-Park Mielec Źródło: opracowanie własne na podstawie Efekty (2005). 60 Rozwój SSE Euro-Park Mielec Rys. 13. Struktura branżowa inwestycji i zatrudnienia w SSE Euro-Park Mielec na koniec 1998 i 2004 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie Efekty (2005) oraz danych uzyskanych w SSE Euro-Park Mielec. 61 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 panele podłogowe i płyty drewnopochodne (Melnox, Krono-Wood), worki papierowe (Mondi Bags) oraz pokrycia dachowe (Onduline) (rys. 12). Struktura branżowa nakładów inwestycyjnych na terenie SSE Euro-Park Mielec zdominowana jest przez dwie branże: produkcję drewna i wyrobów z drewna oraz produkcję mebli (rys. 13). W roku 1998 aż 69% wartości ogółu inwestycji na terenie Mieleckiej SSE przypadało na zakłady produkujące wyroby z drewna (Melnox, Krono-Wood). W kolejnych latach, pomimo dalszych inwestycji w tę branżę (np. Fakro-WDF), jej udział zmalał na rzecz producentów podzespołów samochodowych (np. Kirchhoff) i firm meblarskich (BRW). Równocześnie rósł udział pozostałych działalności, w które do końca 2004 roku zainwestowano niemal 18% ogółu kapitału. Systematycznie malał natomiast wysoki w pierwszych latach udział producentów materiałów budowlanych. Rośnie znaczenie producentów części samochodowych (poza pierwszą piątką w roku 1998). Z powyższych faktów wynika, że struktura branżowa w latach 1998-2004 uległa wyraźnej dywersyfikacji. Pozytywnie należy ocenić bardzo duże zróżnicowanie struktury branżowej firm pod względem zatrudnienia (rys. 13). Pod koniec lat 1990. największa liczba osób pracowała wciąż w WSK PZL-Mielec czyli w branży klasyfikowanej jako produkcja pozostałego sprzętu transportowego. Obecnie na czoło wysunęła się produkcja osprzętu elektrycznego dla przemysłu samochodowego (Lear, Kamax – w sumie ponad 3170 zatrudnionych). Znacząco wzrosło zatrudnienie w produkcji sprzętu telekomunikacyjnego (Henryk Bury) i mebli (BRW). Udział spółek powstałych na bazie WSK wynosi dziś 20,9%. W strukturze wielkościowej dominują przedsiębiorstwa duże (Lear, BRW, Kamax, Henryk Bury, Krono-Wood, Kirchhoff), w których pracuje 72,5% zatrudnionych i gdzie zainwestowano 70,5% kapitału (rys. 14). Powoli rośnie znaczenie firm małych, zwłaszcza w strukturze inwestycji (wzrost z 0,6% w roku 1998 do 2,6% do roku 2004). Widoczna jest również korzystna tendencja do dywersyfikacji krajów pochodzenia kapitału (rys. 15). W latach 1998-2004 zmalał udział kapitału austriackiego z 68% do 52%. Dzięki inwestycji Leara wzrosło znaczenie przedsiębiorstw amerykańskich, zwłaszcza w strukturze zatrudnienia. Pojawiły się w strefie nowe firmy niemieckie, południowoafrykańskie i francuskie (sumaryczny wzrost z 0,7% do ponad 10% ogółu inwestycji). Zaczynają nabierać przyspieszenia inwestycje polskich firm, które do tej pory odznaczały się wysokim stopniem pracochłonności. Udział polskich przedsiębiorstw w SSE w Mielcu wzrósł z 19% do 24% ogółu inwestycji. Równocześnie zmniejszył się udział polskich firm w zatrudnieniu z 75% do 60%. Z punktu widzenia udziału eksportu w przychodach można wyróżnić kilka typów firm (tab. 6). W strefie działają eksporterzy, którzy od początku działalności byli nastawieni na sprzedaż produktów odbiorcom zagranicznym: m.in. UT Automotive (dziś Lear Automotive) i Henryk Bury. Zorientowanie na eksport jest charakterystyczne zwłaszcza dla firm związanych z przemysłem samochodowym (Lear, Leopard Automotive i Kirkham Motorsports). Co najmniej 6 firm SSE eksportuje ponad 90% 18 Nie objęto analizą firm, które w ostatnim czasie znacząco zredukowały zatrudnienie i tym samym osiągnęły pozornie wysokie wartości wskaźnika kapitałochłonności inwestycji, np. Atlantis, J.W. Industries. 62 Rozwój SSE Euro-Park Mielec Rys. 14. Struktura wielkościowa inwestycji na koniec 1998 i 2004 roku (%) Źródło: opracowanie własne na podstawie Efekty (2005), Sprawozdanie z przebiegu realizacji (1999, 2005). wartości wyrobów (tab. 6). Również pozostałe duże firmy (Kirchhoff, BRW, Krono-Wood, Melnox) należą do znaczących eksporterów. Trzecią grupę stanowią firmy, które niedawno rozpoczęły działalność eksportową. W większości przypadków przychody tych przedsiębiorstw z eksportu nie przekraczają 10% przychodów. Przykładem może być tu Zielona Budka, która niedawno uzyskała certyfikat IFS (International Food Standard), wymagany przy eksporcie produktów spożywczych do krajów Tab. 6. Rynki zbytu firm SSE Euro-Park Mielec Udział eksportu w przychodach firm brak poniżej 20% 20-49% 50-89% 90% i więcej Razem Liczba firm 1998 6 7 1 1 2 17 2004 6 5 5 7 6 29 Udział w przychodach 1998 2004 10,8 2,4 59,8 4,2 12,8 55,3 4,1 9,5 12,5 28,6 100,0 100,0 Źródło: badania własne. 63 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Rys. 15. Struktura inwestycji i zatrudnienia według pochodzenia kapitału na koniec 1998 i 2004 roku (%) Źródło: opracowanie własne na podstawie Efekty (2005), Sprawozdanie z przebiegu realizacji (1999, 2005). Unii Europejskiej, m.in. do Niemiec i Francji. W mieleckiej SSE działają również podmioty nastawione prawie w całości na obsługę rynku krajowego. Niektóre firmy z uwagi na profil działalności świadczą usługi na rzecz klientów z SSE (m.in. Elektrociepłownia Mielec, Euro-Eko). Na terenie SSE Euro-Park Mielec działa obecnie 16 spółek wywodzących się z WSK PZL-Mielec, z tego 9 posiada zezwolenie, uprawniające do korzystania z ulg podatkowych. Początkowo zmiany w funkcjonowaniu WSK opierały się na wielu tworzonych ad hoc projektach naprawczych, dopiero w 1993 roku powstał kompleksowy program restrukturyzacji. W wyniku jego realizacji przedsiębiorstwo państwowe WSK-PZL Mielec przekształciło się w holding, który obejmował, oprócz spółki matki, ponad dwadzieścia spółek zależnych i stowarzyszonych. Już w 1996 roku cztery pierwsze spółki uzyskały zezwolenia na działanie w SSE. Największa firma, nie korzystająca z ulg, Zakład Lotniczy PZL-Mielec, zbankrutowała w 1999 roku. W jej miejsce powołano Polskie Zakłady Lotnicze, w których głównym udziałowcem została Agencja Rozwoju Przemysłu. Niektóre z pozostałych spółek przejęte zostały przez prywatnych inwestorów krajowych, np. Melex, lub zagranicznych, np. Elektrociepłownia Mielec. 64 Rozwój SSE Euro-Park Mielec Obecnie zatrudnienie we wszystkich spółkach wywodzących się z WSK wynosi 3100 osób, z czego 2400 przypada na firmy korzystające ze zwolnień podatkowych SSE. Najwięcej – 1500 osób, pracuje w Polskich Zakładach Lotniczych. Szeroką analizę i ocenę przekształceń WSK-PZL Mielec przedstawił B. Ostrowski (2001). Wnioski Plan Rozwoju Specjalnej Strefy Ekonomicznej w Mielcu (Rozporządzenie 1996) zakładał podjęcie kilku działań. Pierwszym zadaniem było zainteresowanie inwestorów podjęciem działalności gospodarczej w strefie. Niewątpliwie udało się przyciągnąć do strefy znaczną liczbę dużych i średnich inwestorów, szczególnie w latach 1996-2001. W ostatnich kilku latach brakuje spektakularnych sukcesów w przyciąganiu inwestycji. Zrealizowano również kolejne zadanie zakładane w planie rozwoju – udało się pozyskać kilku producentów wyrobów zaawansowanych technologicznie. Po trzecie, dywersyfikacja działalności gospodarczej na obszarze strefy zakończyła się pełnym sukcesem. Z klasycznego monofunkcyjnego miasta Mielec przekształcił się w ośrodek przemysłowy o zróżnicowanej strukturze branżowej. Mielecka SSE powstała 9 miesięcy wcześniej niż jej kolejne odpowiedniczki w Polsce. Niezwykle istotny „efekt pierwszeństwa” SSE Euro-Park Mielec pozwolił na przyciągnięcie do strefy ponad 4-krotnie więcej kapitału niż przewidywano w Planie Rozwoju Strefy. Krótki czas niezbędny do uzyskania wszystkich pozwoleń inwestycyjnych oraz kompleksowa obsługa inwestorów stanowią kolejne czynniki rozwoju SSE. Sukces strefy wyraża się w szybkim wzroście zatrudnienia i przekroczeniu o prawie 30% zakładanego w planie rozwoju poziomu siedmiu tysięcy nowych miejsc pracy. Do innych osiągnięć strefy zaliczyć należy dywersyfikację struktury branżowej mieleckiego przemysłu oraz uporządkowanie sytuacji własnościowej, rozbudowę infrastruktury i zagospodarowanie nieruchomości, które są dziś w większości własnością ARP. Wyrazem sukcesu strefy jest bardzo korzystny stosunek wielkości nakładów przedsiębiorców inwestujących w strefie do wartości środków publicznych, wydanych przez ARP. Jedna złotówka, wydana przez Agencję Rozwoju Przemysłu, przyniosła przeciętnie 27,5 zł nakładów inwestycyjnych prywatnych podmiotów gospodarczych w strefie. W świetle koncepcji cyklu życiowego stref mielecka SSE wchodzi w fazę przejściową (rys. 8). Etap ten z definicji jest krótkotrwały, a wobec zmieniających się warunków zewnętrznych powinno się w jego trakcie zmodyfikować strategię rozwoju strefy. Wybór odpowiedniej strategii adaptacji do uwarunkowań prawno-podatkowych ma szansę odegrać rolę impulsu rozwojowego, który przyczyni się utrzymania przez mielecką SSE wizerunku obszaru sukcesu. 65 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 66 Wpływ SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy 4 Wpływ SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy Krzysztof Gwosdz, Katarzyna Kwiecińska Wstęp Wysoka stopa bezrobocia stanowiła najważniejszy problem społeczny w Mielcu pierwszej połowy lat 1990. Jej obniżenie, poprzez utworzenie nowych miejsc pracy, było naczelnym zadaniem powołania SSE Euro-Park Mielec. W niniejszym rozdziale autorzy analizują wpływ specjalnej strefy ekonomicznej na mielecki rynek pracy pod kątem: – liczby miejsc pracy powstałych dzięki firmom inwestującym w SSE – geograficznego zasięgu rekrutacji pracowników – cech nowych miejsc pracy (jakie są to miejsca pracy i dla kogo?) – wpływu firm SSE na podtrzymanie miejscowych kompetencji i kwalifikacji oraz wykreowanie nowych umiejętności i wzorców organizacji pracy – oceny lokalnego rynku pracy przez pracodawców z SSE. Wychodząc z założenia, że nie można zrozumieć obecnej sytuacji w Mielcu, bez odwołania się do dziedzictwa przeszłości, dokonano krótkiego przeglądu rozwoju mieleckiego rynku pracy w okresie przed powołaniem specjalnej strefy ekonomicznej. Cechy mieleckiego rynku pracy na tle regionu Współcześnie mielecki rynek pracy, identyfikowany w przybliżeniu z obszarem powiatu mieleckiego jest największy, po rzeszowskim, w województwie podkarpackim. Posiada on na tle innych lokalnych rynków pracy w regionie wyraźną specyfikę, na którą składa się kilka faktów. Powiat mielecki charakteryzuje się wysokim udziałem pracujących w przemyśle (wraz z budownictwem 41% ogółu pracujących w 2003 roku), a samo miasto odznacza się najwyższą wśród średnich i dużych miast województwa, obok Łańcuta, przedsiębiorczością w przemyśle przetwórczym. Duży jest udział średnich i dużych przedsiębiorstw w zatrudnieniu ogółem. W 2003 roku, w stosunku do 2000 roku zanotowano wzrost 67 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 liczby miejsc pracy poza rolnictwem w firmach zatrudniających powyżej 9 osób, podczas gdy w województwie podkarpackim nastąpił w tym względzie spadek. Powiat mielecki znajduje się obecnie w grupie trzech powiatów ziemskich w województwie o najniższej stopie bezrobocia. Podczas gdy w 2001 roku w Powiatowym Urzędzie Pracy zarejestrowanych było 11,3 tys. bezrobotnych, w 2004 roku liczba osób pozostających bez pracy obniżyła się do 9,7 tysiąca osób. Po 2001 roku zauważalny jest systematyczny spadek liczby bezrobotnych. Niezadowalające jest dopasowanie strukturalne popytu i podaży. Obecnie zaznacza się deficyt pracowników niektórych zawodów i specjalności przy dużej liczbie osób długotrwale bezrobotnych. Co najmniej 3,3 tys. osób pozostaje po 2001 roku bez pracy dłużej niż 24 miesiące, a równocześnie istnieje zapotrzebowanie na pracę kilkuset specjalistów z branży metalowej. Utrzymuje się nadal duża podaż pracowników, co wynika m.in. z faktu, wchodzenia na rynek pracy roczników wyżu demograficznego. Liczba rejestrujących się bezrobotnych absolwentów wyniosła przykładowo 1,3 tys. w 1995 roku i 2,0 tys. w 2004 roku. Wysokie kwalifikacje w zakresie pracy w branży metalowej i lotniczej, wykształcone w czasach dominacji WSK, są kolejną istotną cechą mieleckiego rynku pracy. Wyróżnia go także duża rola wyjazdów zarobkowych za granicę. Nie prowadzono dotąd dokładnych badań, niemniej z wyliczeń autorów wynika, że liczba osób pracujących okresowo za granicą jest nie mniejsza niż 4-5 tys.19 Przeciętne wynagrodzenie brutto w sektorze prywatnym było w 2003 roku wyższe niż w województwie (1860 zł wobec 1757 zł), natomiast niższe od średniej w regionie było przeciętne wynagrodzeniem w przemyśle i budownictwie (1870 wobec 1926 zł). Mielecki rynek pracy do 1990 roku Do połowy lat 1990. znaczenie Mielca wiązało się ściśle z działającymi tutaj Polskimi Zakładami Lotniczymi, stanowiącymi część Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego (WSK PZL-Mielec). Ogólnopolska pozycja Mielca była wynikiem rodzaju prowadzonej tu działalności produkcyjnej. Przemysł lotniczy miał bowiem znaczenie strategiczne i prestiżowe. Natomiast w skali regionalnej znaczenie Mielca było także wynikiem wielkości działalności produkcyjnej mierzonej liczbą zatrudnionych. Mielecki rynek pracy był jednym z największych na obszarze dzisiejszego województwa podkarpackiego i jedynym, oprócz Stalowej Woli, przykładem ośrodka tej wielkości, zdominowanego przez jeden zakład pracy. W 1987 roku zatrudnienie w WSK wynosiło 19 Około 700-800 osób rocznie korzysta od 2000 roku z organizowanych przez MARR wyjazdów do pracy w rolnictwie na Wyspie Jersey. Nieznana jest skala innych indywidualnych wyjazdów do pracy za granicę. Tylko w 2004 roku skreślono z ewidencji PUP Mielec 2721 osób w związku z niepotwierdzeniem gotowości pracy. Według ostrożnych szacunków połowa tej liczby to osoby pracujące za granicą. W ramach europejskiej sieci pośrednictwa pracy (EURES), WUP Rzeszów przyjął od maja do grudnia 2004 roku ponad 1100 podań z terenu województwa podkarpackiego. O dużej skali wyjazdów zagranicznych poświadczają ponadto właściciele kantorów. Główne kierunki migracji zarobkowych to Francja, Hiszpania, Włochy, a ostatnio Wielka Brytania. Migracje zarobkowe, przyczyniają się do zmiany cech miejscowego rynku pracy w zakresie struktury podaży pracowników oraz przenoszenia zza granicy wzorów zachowań, które później mogą być wykorzystane na lokalnym rynku pracy. 68 Wpływ SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy 20,8 tys. osób, co odpowiadało 75% ludności zawodowo czynnej 70-tysięcznego Mielca i 40% ludności zawodowo czynnej rejonu mieleckiego. Tym samym do 1995 roku o Mielcu można mówić jako o przykładzie monofabrycznego ośrodka przemysłowego, tj. takiego, gdzie jedna firma występuje w pozycji wyłączności bądź dominacji na rynku pracy (Kujda 1994). Jednocześnie był to rynek zdominowany przez mężczyzn. Rozwój pozaprodukcyjnych dziedzin gospodarki tylko w ograniczonym stopniu równoważył „męski” charakter struktury zatrudnienia w Mielcu. Kobiety znajdowały pracę głównie w placówkach kulturalnych (81% ogółu zatrudnionych), oświacie i wychowaniu (78%), ochronie zdrowia (76%). Ich udział wśród ogółu pracujących w Mielcu, pomimo rozwijania przemysłu uzupełniającego w bardziej „żeńskich” branżach, takich jak pojedyncze zakłady odzieżowe i obuwnicze, sięgał tylko 37% w 1975 roku i 42% w 1988 roku. Mielecki rynek pracy, ze względu na profil głównego zakładu, oferował miejsca pracy dla osób o wysokich kwalifikacjach na każdym szczeblu wykształcenia. Na wykształconą kadrę zapotrzebowanie zgłaszał m.in. jeden z większych w Polsce ośrodków badawczo-rozwojowych. Warto dodać, że jeszcze w socjaliźmie, w subregionie mieleckim powstało kilkanaście prywatnych firm produkcyjnych, zakładanych m.in. przez odchodzących z WSK fachowców. Część z tych niewielkich wtedy przedsiębiorstw, specjalizujących się głównie w regeneracji części motoryzacyjnych, przekształciła się współcześnie w znane w regionie przedsiębiorstwa20. Wielkość i strategiczne znaczenie WSK sprawiały, że jego oddziaływanie na gospodarkę i społeczność Mielca wykraczało daleko poza rynek pracy. O Mielcu należałoby właściwie mówić jako o „mieście przyzakładowym”. WSK-PZL Mielec wywierało ogromny wpływ na budownictwo mieszkaniowe, obiekty sportowe i kulturalne, szkolnictwo, służbę zdrowia, a także na charakter okolicznych obszarów wiejskich21. Załamanie rynku pracy w Mielcu w latach 1990-1995 O ile w okresie prosperity wielki, dominujący pracodawca gwarantuje miejscowej społeczności pracę, to w czasie złej koniunktury jego problemy grożą załamaniem się lokalnego rynku pracy. Taka sytuacja stała się udziałem Mielca po 1990 roku. Konsekwencją postępujących trudności WSK i kolejnych nieudanych strategii restrukturyzacji zakładu było gwałtownie malejące zatrudnienie (z 20,1 tys. w 1989 roku do 8,7 tys. w 1994 roku). Wobec ograniczonych alternatywnych możliwości zatrudnienia znajdowało to bezpośrednie odzwierciedlenie w stale rosnącej stopie bezrobocia (tab. 7). W okresie 1989-1994, pomimo uruchomienia na dużą skalę prac interwencyjnych i robót publicznych oraz rozwoju małych firm prywatnych, bezrobocie charakteryzowało się stałym i szybkim wzrostem. W latach 1993-1994 wzrost wytracił swą dynamikę i bezrobocie ustabilizowało się na poziomie 21-22%. Wartość ta oznaczała czterokrotny 20 Genezę mieleckich firm motoryzacyjnych opisuje M. Bednarz (2004), uwypuklając rolę wysokiej jakości usług miejscowych rzemieślników, zrzeszonych w okresie socjalizmu w Spółdzielni Zaopatrzenia i Zbytu. 21 Relacje między wielkim zakładem a miastem w warunkach socjalizmu pokazuje szerzej B. Domański (1997, 1998). 69 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 wzrost liczby bezrobotnych w stosunku do 1990 roku. Skalę problemu ilustrował fakt, że już w 1992 roku udział osób pozostających bez pracy ponad rok wynosił 47%, a w 1994 roku aż 59%, z czego połowa była pozbawiona zatrudnienia od ponad 24 miesięcy. Należy mieć świadomość, że bezrobocie dotknęło cały dzisiejszy powiat mielecki, a bezrobotni z obszarów wiejskich stanowili 44% ogółu osób pozostających bez pracy. Tab. 7. Zatrudnienie w WSK PZL-Mielec i bezrobocie w rejonie mieleckim w latach 1987-1994 Rok Liczba zatrudnionych Rok poprzedni = 100 Rok 1987 = 100 1987 1989 1990 1991 1992 1993 1994 20 810 20 112 18 420 15 748 12 596 9 526 8 750 100,0 96,6 91,6 85,4 79,9 75,6 91,9 100,0 96,6 88,5 75,7 60,5 45,8 42,0 Stopa bezrobocia w rejonie mieleckim – – 6,7 13,2 16,3 21,9 20,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych K. Leśniak-Moczuk (1997a, 1997b). Kryzys WSK PZL-Mielec oznaczał nie tylko załamanie rynku pracy, ale także społeczno-gospodarczy regres miasta oraz spadek jego znaczenia w regionie i kraju (zob. Leśniak-Moczuk 1997a). W realnym socjaliźmie Mielec był w swojej kategorii wielkościowej jednym z bardziej prestiżowych miast w Polsce. Dla Mielca WSK była nie tylko największym pracodawcą, ale także sponsorem znanego w całym kraju klubu sportowego Stal Mielec, nośnikiem postępu technicznego oraz czynnikiem wzrostu wykształcenia mieszkańców. Wpływ SSE Euro-Park Mielec na lokalny rynek pracy Rozwój działalności produkcyjnej na terenie SSE w Mielcu był punktem zwrotnym w kryzysie na mieleckim rynku pracy. Liczba nowo powstałych miejsc pracy w firmach posiadających zezwolenie na prowadzenie działalności w SSE systematycznie rosła, osiągając 9,2 tys. w końcu 2004 roku, z tego 8,8 tys.22 na terenie Mielca (tab. 8). Łącznie z miejscami pracy utrzymanymi w firmach wywodzących się z dawnego WSK liczba ta wynosi 11,6 tys., a wraz z działającymi na terenie strefy przedsiębiorstwami bez zezwolenia 13,4 tys. osób. Wart podkreślenia jest dynamiczny wzrost roli firm SSE na mieleckim rynku pracy. W 1997 roku stanowiły one niespełna 6% miejsc pracy w powiecie, a sześć lat później już blisko 30% (tab. 8). Ponadto uwagę zwraca systematyczny względny wzrost liczby nowo utworzonych miejsc pracy w SSE względem zatrudnienia w spółkach wywodzących się z WSK. Obecnie wszystkie duże przedsiębiorstwa przemysłowe w powiecie 22 70 Ponadto 183 osoby pracujące w firmach, który przestały korzystać z zezwolenia. Wpływ SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy (powyżej 250 osób), z wyjątkiem R&G i Autopart, zlokalizowane są na terenie SSE, a łączny udział firm działających w SSE w zatrudnieniu w przemyśle w powiecie mieleckim, bez spółek post-WSK, przekroczył 56%23. Tab. 8. Zatrudnienie w firmach SSE oraz ich rola na mieleckim rynku pracy w latach 1996-2004 Rok Liczba miejsc pracy w firmach SSE Euro-Park Mielec ogółem W tym nowe miejsca pracy Udział nowych miejsc pracy Nowe miejsca pracy na terenie podstrefy mieleckiej Udział nowych miejsc pracy SSE w liczbie pracujących na terenie powiatu mieleckiego (%)* Udział nowych miejsc pracy SSE w liczbie pracujących na terenie Mielca (%)* 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 . . 5 223 6 593 8 462 9 053 10 051 10 668 11 588 228 1 624 2 920 4 081 5 629 6 122 7 291 8 018 9 166 x x 55,9 61,9 66,5 67,6 72,5 75,2 79,1 228 1 624 2 920 4 081 5 629 6 122 7 212 7 895 8 798 0,9 5,8 10,0 14,7 21,2 23,7 27,7 29,2 . 1,1 7,4 12,5 18,5 26,5 29,4 34,3 35,7 . * do 1999 dane o pracujących nie obejmują rolnictwa indywidualnego i firm o liczbie pracujących do 5 osób, od 2000 roku bez rolnictwa indywidualnego i firm o liczbie pracujących do 9 osób Źródło: Sprawozdania z przebiegu realizacji celów ustanowienia Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec za lata 1997-2004. Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy jest związane z kolejnymi etapami rozwoju strefy. Z punktu widzenia przyrostu liczby miejsc pracy wyróżnić można trzy fazy (rys. 16). 1. Faza pierwsza do 1998 roku: oprócz zatrudnienia w firmach powstających w SSE (3,1 tys. osób na koniec 1998 roku), okresowo nawet 1500 osób pracowało przy budowie i adaptacji obiektów na terenie strefy (Sprawozdanie z przebiegu realizacji 1998). Część pracowników, m.in. firm budowlanych, rekrutowana była spoza lokalnego rynku pracy. 2. Okres 1999-2002: dynamiczny wzrost zatrudnienia w SSE był wynikiem rozpoczęcia działalności przez nowe firmy (m.in. Henryk Bury, Kirchhoff, Zielona Budka, Fakro WDF, Joongpol, Onduline) oraz rozwoju tych, które pojawiły się w Mielcu wcześniej, przede wszystkim BRW i przejętego przez Lear zakładu UT Automotive. Liczba nowych miejsc pracy w strefie przekroczyła 7,2 tysiąca. Systematycznie rosła liczba miejsc pracy w usługach dla firm w otoczeniu strefy, 23 Bez firm o liczbie pracujących do 9 osób. 71 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Rys. 16. Dynamika zatrudnienia największych pracodawców oraz liczba nowych miejsc pracy w SSE Euro-Park Mielec Źródło: opracowanie własne na podstawie danych SSE Euro-Park Mielec. 72 Wpływ SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy zwłaszcza w transporcie, ochronie i sprzątaniu. Ograniczeniu uległa rekrutacja pracowników spoza lokalnego rynku pracy. 3. Lata 2003-2004: poziom zatrudnienia w większości firm ustabilizował się. Dalszy wzrost zatrudnienia jest wynikiem jego zwiększenia w kilku dużych przedsiębiorstwach, najwięcej w BRW i Lear. Dominuje rekrutacja z lokalnego rynku pracy. Całkowita liczba miejsc pracy istniejących w mieście i powiecie dzięki SSE jest oczywiście znacznie wyższa niż zatrudnienie w samych firmach SSE. Wynika to z zaopatrzeniowych i popytowych efektów mnożnikowych, generowanych przez inwestorów w otoczeniu lokalnym, co jest przedmiotem analizy w następnym rozdziale. Wzrost zatrudnienia w firmach SSE i w jej otoczeniu wpływa na systematycznie malejącą stopę bezrobocia (tab. 9). Dodatkowym czynnikiem, sprzyjającym obniżeniu bezrobocia, są wyjazdy zarobkowe za granicę. Na koniec maja 2005 roku stopa bezrobocia rejestrowanego wynosiła w powiecie mieleckim 14,4% i była jedną z niższych w powiatach ziemskich w Polsce. Ani jedna z dziesięciu gmin powiatu mieleckiego w 2003 roku nie znajdowała się w grupie 1/5 gmin o najwyższym odsetku bezrobocia w województwie podkarpackim, podczas gdy aż cztery gminy należały do grupy 1/5 gmin o najniższym odsetku bezrobocia w regionie. Według opublikowanej ostatnio Analizy sytuacji na rynku pracy (2004), powiat mielecki cechował się w liczbach bezwzględnych największym dodatnim saldem pomiędzy bezrobotnymi wyrejestrowanymi a zarejestrowanymi w województwie podkarpackim. Wartość ta, osiągając 971 osób w 2004 roku była o ponad połowę większa niż w sąsiednim powiecie tarnobrzeskim oraz zauważalnie wyższa niż w powiecie dębickim. Na terenie działania PUP w Mielcu pracodawcy złożyli w 2004 roku najwięcej ofert pracy w województwie po Rzeszowie (3177). Jest to znacząca liczba, zważywszy na to, że tylko część ofert zatrudnienia jest zgłaszana urzędom pracy. Tab. 9. Stopa bezrobocia w powiecie mieleckim na tle województwa podkarpackiego i Polski w latach 1995-2005 Rok Powiat mielecki Województwo podkarpackie Polska 1995 1996 1997 1998 19,8 17,1 12,1 11,2 x x x x 16,9d) 14,6d) 12,1d) 12,3d) x x x x 14,9 13,2 10,3 10,4 x x x x 1999 2000 13,9c) 14,2 x x 14,5 16,2 x x 13,1 15,1 x x 2001 2002 16,1 15,2 x x 17,4 16,9 x x 17,5 18,0 x x 2003a) 2004a) x 14,9 17,2 15,9 x 16,6 20,2 19,1 x 18,0 20,0 19,1 2005a)b) x 14,4 x 18,0 x 18,3 Uwagi: a) w roku 2002 GUS zmienił sposób obliczania stopy bezrobocia, w efekcie czego dane dla roku 2004 i 2005 są nieporównywalne do lat wcześniejszych. Za rok 2003 podano dane obliczone według starej i nowej definicji bezrobocia; b) dane z maja 2005; c) zauważalny wzrost stopy bezrobocia w powiecie mieleckim w roku 1999 wynikał z powiększenia obszaru działania PUP w Mielcu o gminy Padew Narodowa, Radomyśl Wielki i Wadowice Górne; d) w okresie 1995-1998 dane tylko dla województwa rzeszowskiego. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 73 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Specjalna strefa ekonomiczna w Mielcu wywołuje także inne pozytywne skutki na rynku pracy. Poprzez pojawienie się wielu firm z różnych, niejednokrotnie nowych dla Mielca branż, zlikwidowała niebezpieczną w warunkach gospodarki rynkowej monokulturę branżową, a tym samym zagrożenie bezrobociem strukturalnym w przypadku kryzysu dominującego pracodawcy. Dzięki świadczeniu usług dla firm SSE rozwija się także sektor małych i średnich firm, co szerzej omówiono w rozdziale następnym. Nie sprawdziły się obawy dotyczące negatywnego wpływu SSE na miejscowy rynek pracy, wyrażane w początkowym okresie jej funkcjonowania (Błaszkiewicz 1996). Dotyczyły one trzech głównych problemów. 1. Obawy, że wyodrębnienie na terenie Mielca obszaru uprzywilejowanego ekonomicznie może prowadzić do upadku małych i średnich przedsiębiorstw mieleckich, działających poza SSE, na skutek nierównej konkurencji z firmami objętymi ulgami. 2. Zagrożenie, że SSE spowoduje drenaż mieleckiego rynku pracy, gdyż firmy zatrudniać będą nie bezrobotnych i absolwentów, lecz fachowców pracujących już w firmach mieleckich. 3. Strefa przyciągnie rzesze ludzi z zewnątrz, którzy będą konkurencją dla pracowników z Mielca i okolic oraz spowodują wzrost przestępczości. Wszystkie te obawy okazały się płonne. Firmy, które zlokalizowały się w strefie nie stanowiły, ze względu na odmienność rynków zbytu i charakter działalności, konkurencji dla firm z Mielca i powiatu mieleckiego. Podobną opinię prezentują lokalni liderzy i menedżerowie mieleckich firm, działających poza SSE. Ani jeden z 54 badanych przedsiębiorców nie stwierdził, że firmy SSE przyczyniły się do upadku małych i średnich przedsiębiorstw w mieście i powiecie. Dziewięciu menedżerów wskazało natomiast, że firmy SSE przyczyniają się do wzrostu płac i większych wymagań pracowników. Jeden z przedsiębiorców przyznał, że firmy w SSE są dużą konkurencją w pozyskaniu młodych pracowników. Według jego opinii ludzie młodzi wolą duże firmy SSE, gdyż wydają się one dla nich stabilniejszym miejscem pracy. Również właściciele kilku sklepów zwracali uwagę, że młode kobiety preferują pracę w strefie. Zaobserwowane zjawiska świadczą o korzystnych zmianach z punktu widzenia pracowników i oznaczają ich lepszą pozycję przetargową wobec pracodawców. Nie potwierdziły się obawy dotyczące masowej migracji ludzi do Mielca w poszukiwaniu pracy. Miejscowi eksperci z zakresu rynku pracy, właściciele biur nieruchomości i pracownicy urzędu miejskiego nie zaobserwowali zwiększonych ruchów migracyjnych do miasta, związanych z pracą w SSE. Wyjątkiem był tu okres 1996-1999, kiedy to napłynęło wiele osób w związku z budową obiektów strefowych, oraz sporo pracowników szczebla kierowniczego. Obecnie jednak, zdecydowana większość pracowników rekrutowana jest z rynku lokalnego. Nie stwierdzono również związku między rozwojem strefy a wzrostem patologii społecznych. Dzięki specjalnej strefie ekonomicznej, w której pracodawcy zgłaszają popyt na młodych pracowników, nie doszło w Mielcu do wykształcenia na widoczną skalę wielopokoleniowego bezrobocia, które groziło powstaniem w mieście gett ubóstwa i przestępczości. 74 Wpływ SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy Geograficzny zasięg rynku pracy SSE Geograficzny zasięg pochodzenia pracowników wykazuje silne domknięcie w ramach powiatu mieleckiego, a już niemal zupełne na obszarze województwa podkarpackiego (rys. 17)24. Najwięcej, bo 57% ogółu pracowników firm, mieszka w Mielcu, dalsze 27% dojeżdża z innych miejscowości powiatu mieleckiego. Łącznie więc z terenu powiatu mieleckiego rekrutowanych jest 84% pracowników (tab. 10). W powiatach graniczących z mieleckim, tj. tarnowskim, staszowskim, tarnobrzeskim, kolbuszowskim i dębickim zamieszkuje niespełna 5% pracowników badanych przedsiębiorstw, z czego większość przypada na tarnobrzeski (wraz z miastem Tarnobrzeg) i kolbuszowski. Ogółem z województwa podkarpackiego pochodzi 97,6% pracowników. Pozostali zameldowani są w różnych regionach Polski, najwięcej w lubelskim i małopolskim. Z lokalnego rynku pracy rekrutuje się więc zdecydowana większość pracowników, w tym także kadry specjalistycznej. Najwyższym odsetkiem pracowników, pochodzących spoza Mielca i okolic, cechuje się kadra zarządzająca. Tab. 10. Pochodzenie pracowników SSE Euro-Park Mielec Gmina Mielec (miasto) Mielec (gmina wiejska) Przecław Tuszów Narodowy Czermin Radomyśl Wielki Wadowice Górne Borowa Padew Narodowa Gawłuszowice Razem powiat mielecki Razem badane firmy SSE Liczba zatrudnionych 3 933 435 292 266 185 182 163 147 131 85 5 819 6 930 Odsetek pracowników z powiatu mieleckiego 67,6 7,5 5,0 4,6 3,2 3,1 2,8 2,5 2,3 1,5 100,0 x Odsetek pracowników ogółem 56,8 6,3 4,2 3,8 2,7 2,6 2,3 2,1 1,9 1,2 84,0 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych SSE Euro-Park Mielec W sumie obszar intensywnych dojazdów do Mielca, rozumiany jako tereny, z których dojeżdża co najmniej 1% ogółu pracujących na terenie SSE Euro-Park Mielec, obejmuje 14 gmin i zawiera się w promieniu 25 km od miasta. Jest to zasięg porównywalny z tym, który stwierdzano przed 1990 rokiem dla pracowników WSK (Kujda 1994). Nastąpiły zauważalne zmiany w natężeniu dojazdów do Mielca w porównaniu z sąsiednimi ośrodkami. Obszarem intensywniejszych dojazdów do Mielca są obecnie gminy 24 Uzyskano dane o miejscu zamieszkania 6930 pracowników SSE, czyli 77% nowo utworzonych miejsc pracy. 75 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Rys. 17. Miejsce zamieszkania pracowników firm SSE Euro-Park Mielec Źródło: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstw SSE. położone na północny-wschód od miasta, m.in. Padew Narodowa i Baranów Sandomierski, co związane jest z osłabieniem dojazdów do Tarnobrzeskiego Zagłębia Siarkowego. Większy jest odsetek pracowników pochodzących z powiatu rzeszowskiego, co wynika z faktu, że jedna z dużych firm SSE (Henryk Bury) relokowała się tu z Rzeszowa, pociągając za sobą blisko 100 pracowników. Natomiast na południu widać wyraźną konkurencję silnego ośrodka przemysłowego w Dębicy, podobnie jak to miało miejsce przed 1990 rokiem. Zauważalną barierą w dojazdach do Mielca jest Wisła. Znaczna skala dojazdów do SSE z obszarów wiejskich powiatu mieleckiego jest ważnym elementem jej wpływu na gospodarkę subregionu. Przeciętna wielkość gospodarstw w gminach wiejskich powiatu mieleckiego wynosi pomiędzy 2,2 a 4,3 ha. Trudno sobie wyobrazić, by takie gospodarstwo zapewniało utrzymanie mieszkańcom wsi. Dlatego tradycją w tym obszarze była dwuzawodowość ludności wiejskiej (chłoporo76 Wpływ SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy botnicy). W pierwszych latach transformacji gospodarczej to właśnie ta grupa została silnie dotknięta zwolnieniami, zakładano bowiem, że mieszkańcy wsi łatwiej poradzą sobie z biedą niż zamieszkujący miasta. Dodatkowo – zmniejszająca się dostępność komunikacyjna do zakładów uderzała najbardziej w pracowników, dojeżdżających z gmin nie posiadających dobrych połączeń komunikacją publiczną. Stąd nowo powstałe w Mielcu miejsca pracy są szczególnie ważne dla jego wiejskiego zaplecza. Firmy SSE jako pracodawcy – cechy nowych miejsc pracy Dostęp do nowych miejsc pracy jest społecznie zróżnicowany. Firmy zlokalizowane na terenie SSE Euro-Park Mielec oferują miejsca pracy przede wszystkim dla ludzi młodych. Średnia ważona wieku pracowników we wszystkich firmach SSE wynosiła w 2004 roku 31,5 lat. Tylko w jednej firmie, zatrudniającej powyżej 200 osób, średnia wieku przekroczyła 35 lat. W większości dużych firm mieściła się ona w przedziale 29-33 lata. W czterech przedsiębiorstwach, w tym dwóch zatrudniających więcej niż 500 osób, średnia wieku pracowników była niższa od 30 lat, a w dwóch wyniosła 27 lat. Średnią wieku pracowników przekraczającą 40 lat charakteryzowało się pięć firm. Firmy będące własnością kapitału wywodzącego się z regionu mieleckiego odznaczają się wyższą średnią wieku pracowników, natomiast firmy o kapitale zewnętrznym, preferują osoby młodsze. Z prawidłowości tej wyłamują się tylko pojedynczy pracodawcy. Dominującą tendencją jest nabór młodych ludzi o niewykształconych jeszcze nawykach pracy. Doświadczeni pracownicy są jednak niezastąpieni w niektórych branżach, np. metalowej i samochodowej ze względu na wyniesione z czasów WSK wysokie umiejętności zawodowe. Selektywność doboru pracowników i preferowanie ludzi młodych odpowiadają ogólnym tendencjom w naborze do nowych zakładów produkcyjnych w Polsce. Odsetek byłych pracowników WSK PZL-Mielec, zatrudnionych w firmach SSE, nie licząc przedsiębiorstw o rodowodzie WSK, nie przekracza obecnie w świetle przeprowadzonych badań 13% ogółu. Najwięcej dawnych pracowników WSK pracuje w średnich i małych przedsiębiorstwach. W sześciu firmach osoby rekrutowane z WSK stanowią ponad połowę załogi. Największa z tych firm nie przekracza jednak 150 zatrudnionych. W firmach dużych, zatrudniających co najmniej 250 osób, odsetek pracowników „postwueskowskich” nie przekracza 10% załogi, z wyjątkiem dwóch firm, gdzie sięga 25%. Ogólnie rzecz biorąc firmy SSE w ograniczonym stopniu stały się miejscem pracy dla pracowników WSK25. Dotyczy to w szczególności pracowników produkcyjnych, gdyż kadra techniczna i zarządzająca znalazła się na średnich i wyższych stanowiskach w wielu firmach zlokalizowanych na terenie SSE. W Mielcu więc, podobnie zresztą jak na Górnym Śląsku oraz w innych regionach i ośrodkach przemysłowych, nowi duzi inwestorzy dali pracę nie tyle pracownikom odchodzącym z dawnych przemysłowych gigantów, co ich dzieciom. 25 Według informacji podanych w Panoramie Ziemi Mieleckiej w 1999 roku byli pracownicy WSK stanowili 30% załogi firm SSE. Warto pamiętać, że dziś większość byłych pracowników zakładu lotniczego to ludzie w wieku emerytalnym. Już w latach 1980. średnia wieku pracowników WSK była dość wysoka. 77 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Liczba kobiet pracujących w zakładach w SSE sięga 34% ogółu nowo utworzonych miejsc pracy w Mielcu. Jest to wynik dużego zatrudnienia na stanowiskach robotniczych w dwóch firmach produkujących wiązki elektryczne, które łącznie przekracza 2/3 liczby wszystkich etatów zajmowanych w strefie przez kobiety. Wiele miejsc pracy dla kobiet zapewnia też firma Henryk Bury. Zdecydowana przewaga pracy dla kobiet występuje w kilku średnich i mniejszych firmach, np. Plastic Factory Cobi, Zakładach Odzieżowych AG, Colfarm i C+N Polska. W większości pozostałych zakładów kobiety znajdują zatrudnienie raczej na stanowiskach nieprodukcyjnych. Spośród 58 firm posiadających zezwolenie na działanie na terenie SSE dwie są kierowane przez kobiety, a w dwóch są one współwłaścicielkami. Stosunkowo duża liczba miejsc pracy dla kobiet jest jedną z widocznych zmian charakteru mieleckiego rynku pracy w przemyśle w porównaniu z sytuacją przed 1995 rokiem. Należy więc podkreślić, że oprócz ustania zależności gospodarki Mielca od jednego pracodawcy i jej dywersyfikacji doszło do osłabienia jej maskulinizacji. Odsetek kobiet wśród ogółu bezrobotnych spadł w latach 1999-2003 o 8 punktów procentowych. Był to największy spadek w całym województwie podkarpackim po powiecie tarnobrzeskim, gdzie zmiana wynikała nie z rozwoju rynku pracy, tak jak w Mielcu, ale rosnącego bezrobocia wśród mężczyzn. Udział kobiet wśród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych odpowiada w Mielcu średniej dla województwa podkarpackiego (51%), ale jest o dwa punkty procentowe niższy niż w powiatach stalowowolskim, tarnobrzeskim, krośnieńskim i sanockim oraz o ponad 3 punkty procentowe mniejszy niż w miastach Krosno i Rzeszów. Można powiedzieć, że sytuacja na mieleckim rynku pracy dla kobiet jest korzystniejsza niż w innych ośrodkach przemysłowych w województwie podkarpackim, z wyjątkiem Jarosławia, Łańcuta i Leżajska. Ze względu na wykształcone w Mielcu kompetencje w niektórych branżach i ponadprzeciętny w skali województwa poziom wykształcenia technicznego, ważna jest odpowiedź na pytania: 1. Na ile firmy strefowe podtrzymują i rozwijają umiejętności w branżach sztandarowych dla Mielca, czyli w przemyśle lotniczym oraz metalowym? 2. Czy pozwalają wykształcić nowe kompetencje w innych branżach? 3. Jak wiele jest prostych stanowisk, nie wymagających większych kwalifikacji? 4. Jak wiele jest stanowisk wymagających wysokich kwalifikacji? Odpowiedź na ostatnie pytanie jest szczególnie ważne w świetle wyrażanych przez niektórych lokalnych liderów opinii o „braku zainteresowania ze strony absolwentów wyższych uczelni powrotem do Mielca i podejmowaniem zatrudnienia w tutejszym regionie” oraz obawy miejscowych części liderów, że „duże firmy strefowe potrzebują robotów, ludzi do obsługi taśm. Nie potrzeba do nich dużej grupy osób o wysokich kwalifikacjach, raczej ludzi młodych i o dobrej sprawności manualnej i fizycznej”. Średni odsetek pracowników z wykształceniem wyższym w firmach SSE wynosi 11,6%. W przypadku sześciu przedsiębiorstw jest on mniejszy niż 10%, natomiast w trzech większy od 30%. W kolejnych ośmiu firmach wyższe wykształcenie posiada ponad 1/5 załogi. Wykształcenie średnie posiada 37,4% osób w badanych firmach, zaś nieco ponad połowa miejsc pracy obsadzona jest przez pracowników z wykształceniem 78 Wpływ SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy podstawowym i zawodowym (51%). Odwołując się do raportu Mielecki rynek pracy (2004) zauważmy, że na tle innych firm w powiecie – w firmach SSE Euro-Park Mielec zatrudniony jest najwyższy odsetek osób z wykształceniem wyższym i niepełnym wyższym oraz z wykształceniem średnim. Zatem można stwierdzić, że pracownicy firm działających w Specjalnej Strefie Ekonomicznej są relatywnie lepiej wykształceni. Fakt ten odzwierciedla dominującą rolę firm SSE na lokalnym rynku pracy. Dla rynku pracy wysoko kwalifikowanej w Mielcu ważne są trzy typy firm: – wymagające kwalifikacji ze względu na branżę lub niektóre etapy produkcji – posiadające w Mielcu rozwinięte działy nieprodukcyjne, zwłaszcza w dziedzinie rozwoju i projektowania wyrobów – zlecające wyspecjalizowane usługi firmom miejscowym, np. teleinformatyczne, księgowe, prawne. Przykładem pierwszej grupy są firmy z branży elektronicznej (Lokalizator, Henryk Bury, Agmar-Telecom) i farmaceutycznej (Colfarm). W żadnej z nich odsetek osób z wyższym wykształceniem nie jest mniejszy niż 20%. Duże zapotrzebowanie na wykwalifikowanych specjalistów, głównie o wykształceniu średnim technicznym, zgłaszają zakłady zajmujące się obróbką metali, w tym zwłaszcza na potrzeby przemysłu lotniczego (PZL, Stamet), ale także motoryzacyjnego (np. Kirchhoff, Kirkham Motorsports, Leopard Automotive). Inaczej jest w firmach z branży meblarskiej, które oferują zatrudnienie głównie pracownikom z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym. Duża liczba takich osób pracuje również przy montażu części elektronicznych. Zakłady należące do firm wieloddziałowych z reguły nie posiadają w Mielcu rozbudowanych funkcji pozaprodukcyjnych świadczonych na rzecz innych zakładów w grupie. W przypadku przemysłowych inwestorów zagranicznych Mielec nie jest pod tym względem odosobniony. Lokowanie w Polsce funkcji pozaprodukcyjnych jest raczej wyjątkiem niż regułą. Wyróżnia się na tym tle firma Henryk Bury, która na wydziałach mechaniki, technologii i elektroniki daje pracę blisko 40 inżynierom. Własne biuro konstrukcyjne, zatrudniające kilku inżynierów, posiada w Mielcu Kirchhoff. Działy projektowania wyrobów posiadają ponadto BRW oraz spółki grupy Kronospan. Pozytywny wpływ na rynek wyżej kwalifikowanych miejsc pracy będzie miało rosnące zaangażowanie w Mielcu takich firm jak Kirchhoff i BRW, które systematycznie rozszerzają zakres swojej działalności. Oprócz zachowań inwestorów istotny wpływ będą miały dalsze losy spółek post-WSK, powodzenie idei „Doliny Lotniczej” oraz rozwój innych firm mieleckich zwłaszcza w sektorach teleinformatycznym i obróbki precyzyjnej metali. Warunki pracy i poziom wynagrodzeń Firmy zlokalizowane w SSE Euro-Park Mielec są tak diametralnie różnie od siebie, że każde uogólnianie, także to dotyczące wynagrodzeń i warunków pracy, byłoby nieuprawnione. Przyjmują one różne podejście do pracowników, zależne od własnej kultury korporacyjnej oraz stylu zarządzania. W niektórych małych firmach zarządzanie personelem ma charakter intuicyjny i niesformalizowany. Warunki pracy, wymagania i podejście do własnych pracowników zależą ponadto od branży. Wyróżnić można co najmniej cztery różne typy zarządzania personelem. 79 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 1. Pierwszy nazwać można stylem autorytarnym. Dobrze odzwierciedla on pojęcie stylu X w teorii D. McGregora (1985): menedżer zakłada, że ludzie nie lubią pracy, odpowiedzialności, nie mają inicjatywy, a zatem muszą i chcą być kierowani i kontrolowani przez wykształcone elity kierownicze. Dominuje zasada “kija i marchewki”. W tego typu firmach fluktuacja jest duża, a wymagania i oczekiwania wobec pracownika bardzo wysokie. Wysoki jest jednak także poziom zarobków. Kategoria ta jest w Mielcu nieliczna, przy czym należy do niej jeden z dużych pracodawców. 2. Styl technokratyczny jest widoczny w firmach, które wymagają dużej powtarzalności, dokładności i rutynowych czynności, od których zależy jakość wyrobów i wyniki ekonomiczne firmy. Polega on na takim kierowaniu pracownikiem, by wdrożyć go jak najlepiej w rutynę pracy przy taśmie produkcyjnej, gdzie ważna jest precyzja i ścisłe przestrzegania procedur. Pojedyncze czynności są wysoce regulowane przepisami, tak aby zapewnić maksimum wydajności, do minimum ograniczając zbędne czynności. 3. Styl motywujący. Odpowiada on stylowi Y w rozumieniu D. McGregora (1985). Zakłada się, że ludzie potrafią i chcą być kreatywni, brać na siebie odpowiedzialność, ale potrzebują różnego rodzaju nadzoru i kontroli w zależności od etapu rozwoju indywidualnego, osobowości, wykonywanych zadań. Cechą tego stylu jest nacisk na podmiotowość pracownika i dbanie o jego identyfikację z firmą. 4. Styl paternalistyczny. Spotykany często wśród małych i średnich przedsiębiorców. Obserwuje się ojcowską postawę właściciela, który sam zarządza firmą, a jednocześnie uczestniczy w pracach bezpośrednio przy produkcji. Miejsca pracy powstałe w nowych firmach SSE są w oczywisty sposób różne od tego, co było doświadczeniem pracowników i społeczności mieleckiej za czasów WSK. Zmieniły się zupełnie oczekiwania i wymagania wobec pracowników. Najwięksi pracodawcy zgłosili zapotrzebowanie na typ pracy i wprowadzili modele organizacji, które nie były w Mielcu, czy szerzej w Polsce, znane przed transformacją. Opierają się one na precyzyjnej regulacji w najdrobniejszych szczegółach, bardzo wysokich wymaganiach co do wydajności pracy i najczęściej ostrej dyscyplinie. Pojawiający się w latach 1990. inwestorzy byli w dość komfortowej sytuacji. Do pozyskania było wielu bezrobotnych oraz duża ilość wchodzących na rynek pracy absolwentów różnych typów szkół (co roku między 2 a 3 tys. absolwentów). Umożliwiało to prowadzenie dużej selekcji zarówno przy rekrutacji, jak i później, co owocowało znaczną fluktuacją w niektórych firmach26. Duża przewaga strony popytowej (pracodawcy) nad podażową (pracownicy), jaka ukształtowała się w środowisku firm SSE, wyraża się też w zupełnym braku uzwiązkowienia. Związki zawodowe nie istnieją w żadnym z nowych zakładów w SSE. Wśród pracodawców dominuje stanowisko, że ponieważ firmy zapewniają odpowiednie warunki pracy i świadczenia socjalne, nie ma potrzeby powoływania związków zawodowych. 26 Warto pamiętać, że fluktuacja w pierwszym okresie działania firmy jest często wysoka, gdyż dobór kadr nie kończy się na okresie początkowej rekrutacji. 80 Wpływ SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy Wszystkie dotychczasowe próby powołania związków zawodowych, działających w nowych firmach strefowych, czy to podejmowane z inspiracji zewnętrznej, czy też z inicjatywy wewnątrz firm, skończyły się niepowodzeniem. Interpretacja tego faktu przez pracodawców jest taka, że to sami pracownicy nie wyrażają chęci zakładania związków. Przedstawiciele związków zawodowych na szczeblu regionalnym i lokalnym uważają z kolei, że pracownicy boją się zrzeszać z obawy przed utratą pracy. Niektórzy związkowcy uważają wręcz, że istnieje niepisana umowa w firmach SSE, żeby przeciwdziałać powstawaniu związków. Rozmowy przeprowadzone ze związkowcami w innych SSE w Polsce, wskazują na kilka przyczyn nikłej obecności związków zawodowych w działających na ich terenie firmach: – wspomniana wyżej niechętna postawa menedżerów i właścicieli firm wobec związków zawodowych – pracownicy w niektórych przedsiębiorstwach mają zapewnione bardzo dobre warunki socjalne i nie widzą potrzeby przynależniści do związku, gdzie trzeba jeszcze uiszczać składki – ponieważ częste są umowy o pracę na czas określony, pracownicy boją się zrzeszać w obawie, przed nieprzedłużeniem umów. Potwierdzenie znajduje tym samym myśl B. Kwatenga (2004), że w uprzywilejowanych obszarach ekonomicznych pracownicy muszą „żyć w klimacie, który nie jest odpowiedni dla związków zawodowych”. Warto jednak zauważyć, że w innych SSE w Polsce działają pojedyncze duże i średnie firmy ze związkami zawodowymi, np. Opel i Fabryka Plastików w Gliwicach (Katowicka SSE), Trelleborg Automotive (Wałbrzyska SSE) czy Winkelmann (Legnicka SSE). Pewność zatrudnienia w firmach SSE należy rozpatrywać w dwóch aspektach: – pewności miejsc pracy związanej z sytuacją ekonomiczną firmy – pewności pracy związanej z modelem zatrudnienia i polityką kadrową firmy. Pod tym pierwszym względem sytuacja w zdecydowanej większości nowych firm strefowych jest lepsza niż innych przedsiębiorstw w powiecie mieleckim. Jedynie kilka firm, które rozpoczęły działalność w SSE Euro-Park Mielec zaprzestało działalności w mieście (J.W. Industries, Atlantis, Crane Plastics, Cyltec, VIG), natomiast Agmar-Telecom znacznie zredukował stan załogi w ostatnich latach. Pozostałe firmy cechowały się albo stabilnością liczby pracowników, albo ciągłym jej wzrostem. Takie firmy jak Lear, BRW, Kirchhoff, wielokrotnie przekroczyły planowane w zezwoleniu zatrudnienie (tab. 11). Również sytuacja w małych firmach w SSE jest w ostatnim czasie stabilna. W porównaniu do innych firm w powiecie mieleckim przedsiębiorstwa w SSE charakteryzują się niewielką sezonowością zatrudnienia. Ze względu na specyfikę branży sezonowość na większą skalę dotyczy jednej firmy z branży spożywczej, która w sezonie letnim dwukrotnie zwiększa zatrudnienie. W firmach SSE dominuje model zatrudniania w pełnym wymiarze godzin. Niewielki odsetek zatrudnianych na niepełnym etacie znajdujemy w ośmiu firmach, a w jednej tylko przekracza on 10%. Dość powszechna jest w Mielcu opinia o małej pewności zatrudnienia w firmach SSE ze względu na model zatrudniania pracowników. Rzeczywiście fluktuacja w kilku firmach jest duża (powyżej 20% rocznie), a umowy o pracę często mają charakter 81 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 kontraktów kilkuletnich. Warto jednak pamiętać, że mała pewność zatrudnienia jest ogólną cechą współczesnego rynku pracy, tak w Polsce, jak i w wielu innych krajach. Wiąże się ona z ciągłym naciskiem na wzrost elastyczności pracy i ograniczenie kosztów, w tym pracowniczych. Duzi inwestorzy mieleccy działają według tej dominującej obecnie filozofii na rynku, co oczywiście odbija się na podejściu do pracowników. Zarówno w Mielcu jak i w innych miejscach, sprawdza się jednak prawidłowość, że postawy pracowników odzwierciedlają sposób ich traktowania. Jeden z dyrektorów dużego zakładu, wskazał na pracowników, jako największy walor funkcjonowania w Mielcu. Absencja w tej firmie, postrzeganej w Mielcu za bardzo dobre miejsce pracy, nie przekracza poziomu 2% rocznie, a fluktuacja praktycznie nie występuje.Tymczasem menedżer innej firmy podkreślił, że wiele osób w Mielcu traktuje pracę jako zło konieczne. Firma słynie z ostrej dyscypliny pracy. Mimo wysokich płac, fluktuacja pracowników przekracza tu 20%, z czego połowa to dobrowolne odejścia. Poziom wynagrodzeń oferowanych przez pracodawców w SSE należy rozpatrywać w odniesieniu do: – średniej płacy w Polsce i województwie podkarpackim – średniej płacy w danej branży przemysłu w kraju. Tab. 11. Firmy SSE w Mielcu, zatrudniające powyżej 200 osób, które najbardziej przekroczyły deklarowane w zezwoleniu zatrudnienie (stan na koniec września 2004) Firma Deklarowane zatrudnienie Faktyczne zatrudnienie Lear Automotive BRW Kamax Henryk Bury Krono-Wood Kirchhoff Polska Geyer & Hosaja Firma Tarapata 500 400 200 250 250 100 100 40 2 151 1 585 998 710 426 379 248 207 % przekroczenia deklaracji 430 396 499 284 170 379 248 518 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Gospodarki i Pracy. W końcu 1998 roku średnia płaca brutto w firmach w SSE wynosiła pomiędzy 500 a 2800 zł, przeciętnie 1200 zł. Było ona wyższa o 66 zł od średniej płacy w przemyśle przetwórczym w województwie podkarpackim, oraz o 33 zł od średniej płacy w przemyśle przetwórczym w Polsce. Różnice pomiędzy stanowiskami pracy w zakładach o najwyższej i najniższej płacy były duże. Średnia płaca w 1/4 firm SSE, płacących najmniej, wynosiła 45% wynagrodzenia w 1/4 firm, płacących najlepiej. Liczba pracowników zatrudnionych w tych drugich była przy tym dwukrotnie wyższa. Na podkreślenie zasługuje fakt, że średnie zarobki w nowych firmach były wyższe niż w grupie firm powstałych w wyniku restrukturyzacji WSK PZL-Mielec. 82 Wpływ SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy Tab. 12. Zróżnicowanie płac w SSE Euro-Park Mielec w I kwartale 2005* Wysokość średniej płacy brutto w zł Mniej niż 1500 1500-1999 2000-2499 2500 i więcej Liczba firm 10 11 4 7 % zatrudnienia w badanych firmach 19,3 19,7 28,5 32,5 * dane dotyczą zarobków brutto bez kadry kierowniczej dla 32 firm Źródło: opracowanie własne na podstawie danych udostępnionych przez firmy SSE. Średnia płaca brutto dla badanych firm SSE w I kwartale 2005 roku wyniosła 2132 zł (bez stanowisk kierowniczych), przy czym – ze względu na brak danych dla jednej dużej firmy i kilku średnich przedsiębiorstw – należy tę wartość traktować orientacyjnie. Najniższa średnia pensja brutto w firmie SSE wyniosła 1000 zł. W dziesięciu firmach, które łącznie reprezentowały 19,3% zatrudnienia w nowych firmach SSE, nie przekraczała ona 1500 zł, a w dalszych dziesięciu mieściła się między 1500 a 2000 zł (tab. 12). W kolejnych dziesięciu firmach pracownicy zarabiali powyżej 2000 zł, a w dwóch średnia pensja brutto przekraczała 3000 zł. Średnie wynagrodzeń w firmach mieleckich nie odbiega istotnie od przeciętnego wynagrodzenia w przetwórstwie przemysłowym w kraju. W I kwartale 2005 roku to ostatnie wyniosło 2211 zł miesięcznie, przy czym trzeba pamiętać, że suma ta obejmuje średnią dla całej firmy, podczas gdy zarobki podawane w Mielcu nie obejmują kadry kierowniczej. Wysokość płac jest związana z branżą, wielkością firmy oraz źródłem pochodzenia kapitału. Najwyższe zarobki oferują duże firmy z branż związanych z obróbką drewna oraz zagraniczni inwestorzy w przemyśle samochodowym. Istnieje również różnica pomiędzy firmami z kapitałem polskim i zagranicznym na korzyść tych drugich, co jest regułą w polskich realiach (tab. 13). Tab. 13. Średnia płaca w firmach zlokalizowanych na terenie SSE Euro-Park Mielec według źródła kapitału i wielkości firm (bez grupy WSK) Firmy Liczba firm IV kwartał 1998 Liczba firm I kwartał 2005* Z przewagą kapitału polskiego Z przewagą kapitału zagranicznego Małe (do 50 osób) Średnie (50-249 osób) Duże (250 i więcej osób) 15 5 7 8 5 1214,7 1338,2 1268,9 1207,1 1287,9 21 11 13 12 7 2057,2 2286,1 1641,5 1854,3 2237,0 * ze względu na niepełne dane w roku 2005 wartości dla tego okresu należy traktować jako orientacyjne; dane dotyczą zarobków brutto bez kadry kierowniczej dla 32 firm Źródło: opracowanie własne na podstawie danych udostępnionych przez firmy SSE. 83 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Lokalny rynek pracy i szkolnictwo w ocenie menedżerów Zasoby ludzkie Mielca, ze względu na dostępność względnie tanich a jednocześnie dobrze wykwalifikowanych pracowników, tworzyły bardzo dobry grunt pod rozwój SSE. Czynnik lokalizacji związany z dostępnością kadry był istotny w podejmowaniu decyzji lokalizacyjnych w 14 na 33 przebadane firmy. Dla czterech z nich był to czynnik pierwszorzędny. Jedenaście firm wskazało, że dostępność kwalifikowanych kadr, głównie technicznych, jest jedną z największych korzyści działalności w Mielcu. Nawet w branżach, w których Mielec nie ma tradycji wysoko ocenia się miejscową kulturę techniczną, wskazując że jest ona wyższa niż w innych obszarach Polski południowej i wschodniej. Jeden z dyrektorów dużej firmy w SSE „był zaszokowany”, że po dwóch tygodniach szkolenia, pracownicy osiągali 100% wymaganych norm i jakości produkcji. Inny menedżer stwierdził, że, „w Mielcu umiejętności techniczne wysysa się wraz z mlekiem matki”. Sumaryczna ocena zadowolenia z pracowników dla badanych firm strefowych kształtowała się na poziomie 4,3 (w skali 1-5). Naturalnym stanem jest bardziej krytyczne podejście pracodawców, którzy reprezentują branże niemające tutaj tradycji przed powołaniem SSE, np. przemysł farmaceutyczny. Z niekorzystnych cech mieleckiego rynku pracy wskazuje się na jego małe rozmiary, niewielki wybór w zakresie kadr menedżerskich, brak wykwalifikowanych pracowników w niektórych nowych branżach w Mielcu, odpływ wykształconych kadr z miasta oraz wciąż niezadowalające zaangażowanie pracowników mimo wysokiego bezrobocia. Z opinii 1/3 menedżerów wynika, że na współczesnym lokalnym rynku Tab. 14. Ocena trudności w rekrutacji pracownipracy coraz trudniej jest dziś o pozyków przez zarządzających firmami SSE skanie kwalifikowanych pracowników (tab.14). Jak wyraził się jeden z prezeOdstek sów: „Kiedyś nie było żadnego probleRodzaj odpowiedzi badanych mu ze znalezieniem pracowników. firm Na początku mieliśmy dwadzieścia Nie, nie było trudności 35,5 Trudności były tylko w wypadku segregatorów podań o pracę. Obecnie 19,4 specjalistów wpływa nie więcej niż 15 podań tygoKiedyś nie było trudności, dniowo. Rynek się nasycił i są trudności 32,3 ale obecnie są z pozyskaniem wartościowych pracowTak, napotkaliśmy trudności 12,8 ników”. Deficyt ten ma jednak związek Źródło: badania własne wśród 32 firm SSE. z typem produkcji i dotyczy w szczególności wykwalifikowanych pracowników w branżach nowych dla Mielca. Jedna z firm stwierdziła, że nadal nie ma żadnych problemów z pozyskaniem pracowników, a do firmy wpływa około 10 podań dziennie (cała firma zatrudnia około 100 osób). Zauważalny niedobór specjalistów w Mielcu, a szerzej mówiąc w całym województwie podkarpackim, ma kilka przyczyn. Po pierwsze zwiększył się popyt na pracę wskutek rozwoju firm miejscowych i znaczących inwestycji firm zagranicznych. Towarzyszyło temu zmniejszenie się podaży, co z kolei jest wynikiem malejącej liczby absolwentów szkół zawodowych i techników, pojawienia się możliwości alternatyw84 Wpływ SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy nych, w postaci pracy za granicą oraz spłyceniu rynku wykwalifikowanych pracowników. Nowe firmy najpierw wchłaniały łatwo dostępne kadry z zakładów lotniczych. Obecnie rezerwy te się już skończyły. Taki stan rzeczy ma swoje pozytywne strony, gdyż przynajmniej w zakresie niektórych zawodów robotniczych, po raz pierwszy od dziesięciu lat, rośnie pozycja przetargowa pracowników, zmniejszając nierównowagę w relacjach pracodawca – pracownik. Ocena miejscowego szkolnictwa przez zarządzających firmami jest surowa. Trzynastu spośród dwudziestu trzech menedżerów firm wyraziło negatywny osąd na temat dopasowania i poziomu miejscowego szkolnictwa. Co gorsza, w tej kategorii znaleźli się wszyscy respondenci, reprezentujący działalność z dziedziny obróbki metali, mającej tu silne tradycje. Zarządzający w kilku firmach podkreślili ponadto drastyczne pogorszenie się kwalifikacji młodych pracowników w związku z kryzysem kształcenia technicznego na poziomie zawodowym i średnim, zwłaszcza braku praktyk. Również rozmowy z miejscowymi liderami wskazują, że program szkół zawodowych jest niedostosowany do wymagań rynku tak programowo, jak i materiałowo. Jedynie trzech przedstawicieli firm uznało, że stan szkolnictwa jest dla nich zadawalający. Łatwo jest krytykować niedostosowanie szkolnictwa technicznego w Mielcu do obecnych potrzeb pracodawców, ale należy pamiętać o tym, że mało kto w latach 1990. był w stanie przewidzieć, że po głębokim spadku zapotrzebowania na uczniów szkół zawodowych i techników, rynek się odrodzi i nagle pojawi się zapotrzebowanie na dużą ilość absolwentów szkół technicznych. Świetnie podsumował to zarządzający jednej z lokalnych instytucji szkoleniowych, stwierdzając, że „nikt nie przewidział, że będzie sakramenckie zapotrzebowanie na pracę żywą w przemyśle maszynowym”27. Niedopasowanie cyklu kształcenia i popytu na pracę, co obecnie obserwujemy było trudne do uniknięcia. Szkolnictwo techniczne, zwłaszcza zawodowe, nie miało po 1990 roku dobrej passy. Dominujący stał się pogląd, że jest ślepym zaułkiem dla młodzieży, a nacisk należy kłaść na szkolnictwo ogólnokształcące. Jednym z ubocznych efektów takiej postawy była selekcja negatywna do szkół zawodowych. W szkołach ograniczono liczbę i czas warsztatów, co negatywnie wpływa na kwalifikacje uczniów. Co więcej, kształcenie zawodowe odbywa się bez powiązania z pracodawcami. W czasie badań stwierdzono sporadyczne przypadki współpracy firm SSE ze szkołami zawodowymi w Mielcu. Część winy leży po stronie pracodawców, którzy oczekując, że w razie potrzeb pojawi się dowolna liczba potrzebnych im pracowników, nie zawsze pamiętają, że ta okoliczność zależy m.in. od jakości współpracy z instytucjami kształcącymi. Przedsiębiorcy nie sygnalizują wcześniej swoich potrzeb i trudno dostosowywać system szkolnictwa nie znając ich przyszłego zapotrzebowania. Niektórzy przedsiębiorcy „wychowali się” w okresie obfitości pracowników, czemu towarzyszyła czasem krótkowzroczna polityka wobec kadry. Niewiele jest firm, które realizują zgodnie ze starym 27 Bardzo podobne zjawisko obserwujemy np. w Gliwicach. Po redukcjach w firmie Bumar-Łabędy występowało duże bezrobocie wśród specjalistów od obróbki metalu. Natomiast obecnie popyt na tokarzy i frezerów przewyższa podaż. Eksperci z Gliwic wskazują na jeszcze jeden problem. Mianowicie mimo dobrej bazy szkolnej do kształcenia w zawodach związanych z obróbką metalu (Górnośląskie Centrum Edukacyjne - GCE), wymienione specjalności „wyszły z mody”. Na 60 miejsc zaoferowanych przez GCE zgłosiło się 7 chętnych. 85 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 dobrym „rzemieślniczym” wzorem kształcenie młodych pracowników przez starszy, doświadczony personel. Wreszcie problem tkwi w mentalności ludzi. Dalej w wielu środowiskach brak jest świadomości, że inwestowanie w kapitał ludzki jest konieczne, podobnie jak system kształcenia zawodowego oparty na permanentnym kształceniu osób już pracujących. Warto podkreślić, że akurat pod tym względem możliwości w Mielcu nie brakuje. Działa tu z powodzeniem kilka instytucji zajmujących się doradztwem personalnym i szkoleniami. Należy tu wymienić: Centrum Kształcenia Praktycznego i Doskonalenia Nauczycieli, Fundację Międzynarodowe Centrum Kształcenia i Rozwoju Gospodarczego, Wektor Consulting, Wyższą Szkołę Gospodarki i Zarządzania. W związku z tym, że władze samorządowe deklarują skupienie szczególnej uwagi na problematyce zasobów ludzkich i szkolnictwa jest nadzieja, że obserwowane obecnie niedopasowanie na linii potencjalny pracodawca-przyszły pracownik zostanie przezwyciężone. Perspektywy mieleckiego rynku pracy Określenie przyszłego zatrudnienia w SSE wiąże się z odpowiedzią na pytania: 1. Ile firm może realnie zwiększyć moce produkcyjne? 2. Jakie będą tendencje i strategie rozwoju firm w SSE? 3. Jakie nowe miejsca pracy mogą powstać, jeśli pojawią się nowi inwestorzy? Według raportu Mielecki rynek pracy (2004) ponad połowa z 50 firm zlokalizowanych w SSE deklarowała wzrost zatrudnienia, w 41% podmiotów pozostać ma ono na dotychczasowym poziomie, a tylko 6,5% badanych przewiduje redukcję etatów. W niniejszych badaniach, które objęły 33 firmy w SSE, trzynaście firm czyli 39% chce zwiększać zatrudnienie, ale jest to uzależnione od wzrostu sprzedaży. W najbardziej optymistycznym scenariuszu, bez dodatkowych inwestycji w maszyny i rozbudowę hal, przy wykorzystaniu wolnych mocy produkcyjnych, firmy te mogłyby powiększyć łączne zatrudnienie o około 500 pracowników. Biorąc pod uwagę sytuację tych z nich, które mogłyby przyjąć najwięcej pracowników nie wydaje się to jednak realne. Wzrost zatrudnienia deklaruje natomiast dziewięć innych firm, realizujących obecnie bądź rozpoczynających w bieżącym roku inwestycje. Powinny one wygenerować przyrost liczby pracowników o co najmniej 350 osób. Pięć firm nie zamierza zwiększać zatrudnienia, natomiast trzy przedsiębiorstwa mają w planie kilkuletnim obniżenie jego poziomu w zakresie pracochłonnych rodzajów działalności. Poziom zatrudnienia w strefie będzie szczególnie zależał od strategii i pozycji kilku największych firm w SSE. Wydaje się, że górny pułap zatrudnienia osiągnął największy pracodawca (Lear), który raczej nie będzie tworzył dalszych miejsc pracy w Mielcu. Nic nie wskazuje na to, żeby było inaczej w firmach Kamax i Henryk Bury. Ciągle nowe miejsca pracy powstają w BRW, a także w firmie Kirchhoff. Jednak i tu wobec skali wzrostu w ostatnich latach należy spodziewać się nie tyle znaczącego wzrostu zatrudnienia, co raczej dalszej poprawy jakości oferowanych miejsc pracy. 86 Wpływ SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy Wnioski Rynek pracy w Mielcu w wyniku pomyślnego rozwoju specjalnej strefy ekonomicznej przeszedł głębokie i pozytywne zmiany po 1995 roku (tab. 15). Blisko dziewięć tysięcy nowo utworzonych miejsc pracy w samych firmach SSE przyczyniło się do znaczącego obniżenia stopy bezrobocia w mieście i otaczających go obszarach wiejskich. Nowe miejsca pracy są zajmowane przede wszystkim przez mieszkańców powiatu mieleckiego, gdzie w znacznym stopniu domknięta jest rekrutacja kadry (84%). Liczba nowo powstałych firm i różnorodność branż zlikwidowała uzależnienie Mielca od jednego przemysłowego pracodawcy. Dzisiejszy rynek pracy w Mielcu jest znacznie bardziej zdywersyfikowany i stabilny w porównaniu do kryzysowej sytuacji w pierwszej połowie lat 1990. Nie sposób nie wziąć pod uwagę aspektu społecznego i psychologicznego wpływu SSE Euro-Park Mielec na rynek pracy. Miejsca pracy w strefie są często główną szansą zmiany lub nabycia kwalifikacji. Jest to szczególnie ważne w wypadku młodych ludzi, którym, jak się wyraził jeden z mieleckich przedsiębiorców, „strefa daje nadzieję”. Co więcej, mimo faktu, że mielecki rynek pracy dalej charakteryzuje się dość silną dominacją pracodawców, to przynajmniej w zakresie niektórych specjalności doszło do równowagi, a nawet niedoboru pracowników. Przyczyni się to zapewne do większej troski o pracownika. Jest to ważne, wobec przewijających się w rozmowach z liderami i pracownikami opinii o małej pewności pracy w firmach w strefie. Tab. 15. Przemiany mieleckiego rynku pracy rynku w okresie 1990-2005 Cechy rynku pracy Przed 1990 Około 1995 Nierównowaga strukturalna, ograniczone zapotrzebowanie na pracowników Około 2005 Słaba nierównowaga ze względu na przewagę podaży nad popytem Równowaga na rynku pracy Polityka pełnego zatrudnienia Poziom bezrobocia Oficjalnie nieistniejące, ukryte na wsi Wysokie, strukturalne Dominujący typ miejsc pracy Działalność produkcyjna, monokultura Działalność produkcyjna, wzrost znaczenia usług Dostępność alternatywnych miejsc pracy Mała Bardzo mała Średnia Dominacja pracodawcy Słaba (polityka ekstensywnego zatrudnienia) Silna Duża, ale słabnąca, w niektórych zawodach równowaga Bardzo duży Mały Średni Trwanie Niepewność Rozwój Prestiż miejsca ze względu na istniejące atrakcyjne miejsca pracy Perspektywy Niższe niż w regionie i kraju, malejące, ale w liczbach bezwzględnych ciągle wysokie Przewaga działalności produkcyjnej, dywersyfikacja Źródło: opracowanie własne. 87 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Dominujące ilościowo miejsca pracy przy liniach produkcyjnych preferują ludzi młodych o dużej sprawności manualnej lub fizycznej. Istotna część z nich, ponad 1/3, jest przeznaczona dla kobiet. Odsetek osób ze średnim i wyższym wykształceniem sięga prawie połowy pracujących. Mimo, że rynek pracy dla osób z wyższym wykształceniem w samych firmach SSE jest ograniczony, to jednak nie znajduje potwierdzenia pogląd, że SSE prowadzi do obniżenia lokalnych umiejętności i nie stwarza okazji dla młodych, ambitnych mielczan. Jednym z efektów działania strefy jest zapotrzebowanie na usługi i produkty, stwarzające możliwości rozwoju lokalnych przedsiębiorstw. W sumie można orzec, że jakkolwiek mielecki rynek pracy nie jest wolny od problemów, trendy jakie obecnie na nim obserwujemy mają bardziej pozytywny charakter niż w innych ziemskich powiatach województwa. Należy to wiązać głównie z rozwojem firm na terenie specjalnej strefy ekonomicznej, pewną rolę odgrywają też wyjazdy do pracy za granicę. 88 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe 5 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz, Maciej Huculak, Krzysztof Wiedermann Rodzaje efektów mnożnikowych i kształtujące je czynniki Działalność każdego przedsiębiorstwa wpływa na funkcjonowanie firm w jego otoczeniu. Powstanie lub rozwój działalności gospodarczej na pewnym obszarze prowadzić może do wzrostu dochodów i zatrudnienia w wielu innych przedsiębiorstwach, a także zwiększenia wpływów podatkowych do samorządów lokalnych. Wzrost ten określany jest mianem efektów mnożnikowych. Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje efektów mnożnikowych. Efekty zaopatrzeniowe wynikają z dodatkowego popytu, tworzonego przez nowo powstałe lub rozwijające się przedsiębiorstwa, umożliwiającego wzrost firm, będących dostawcami dóbr i usług. Efekty dochodowe są skutkiem zwiększenia się siły nabywczej ludności poprzez wynagrodzenia pracowników, a tym samym przyczyniają się do rozwoju firm, zaspokajających potrzeby konsumpcyjne. W ten sposób rozwój jednych firm za pośrednictwem dodatkowego zapotrzebowania na produkty i usługi „mnoży się” w postaci rozwoju innych podmiotów gospodarczych. Podmioty te z kolei same także stwarzają większy popyt, wywołując kolejny cykl efektów mnożnikowych. Rozwój firm zwiększa również dochody budżetowe gmin, które mogą stać się źródłem inwestycji infrastrukturalnych i poprawy jakości usług publicznych (rys. 18). Różnorodne powiązania inwestorów z otoczeniem lokalnym i regionalnym składają się na ich zakorzenienie w owym otoczeniu. Nierzadko wyrażany jest pogląd, że zakorzenienie (embeddedness) dużych nowych inwestorów zagranicznych w krajach 89 90 Źródło: opracowanie własne. Rys. 18. Mechanizm dochodowych i zaopatrzeniowych efektów mnożnikowych Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe Europy Środkowej i Wschodniej jest generalnie niewielkie. G. Grabher (1994) użył w tym kontekście metafory „katedr na pustyni”, mającej wyrażać słabe osadzenie nowych inwestycji przemysłowych w otoczeniu lokalnym i regionalnym wschodnich Niemiec, a tym samym ich niewielki wpływ na szerszy rozwój gospodarczy. Charakter izolowanej enklawy pozbawionej istotnych powiązań z otoczeniem lokalnym, regionalnym, a nawet krajowym mają mieć również niektóre inwestycje w Polsce (Hardy 1998). Zjawisko to w szczególny sposób może dotyczyć regionów słabiej rozwiniętych, do jakich zalicza się województwo podkarpackie. Szersze badania inwestorów zagranicznych w Polsce pokazują jednak znacznie bardziej złożony obraz ich relacji z otoczeniem, w tym powiązań usługowych i oddziaływania za pośrednictwem pracowników i ich dochodów (Domański 2001, 2005a; Sobala-Gwosdz 2000; Stryjakiewicz 2004). Problem lokalnego i regionalnego zakorzenienia inwestorów działających w SSE Euro-Park Mielec dyskutowany jest szerzej w rozdziale 9, poświęconym trwałości inwestycji. Istotne znaczenie mają wielkość i przestrzenny rozkład efektów mnożnikowych. Na efekty te składa się zarówno rozwój lokalnych przedsiębiorstw, jak i dostawców zlokalizowanych w odległych miastach, regionach, a nawet poza granicami Polski. W przypadku firm inwestujących w specjalnej strefie ekonomicznej podstawowe pytanie brzmi jaka jest siła efektów mnożnikowych generowanych przez nie w samym Mielcu i jego okolicach. Im silniejsze efekty mnożnikowe podmiotów działających w SSE Euro-Park Mielec, a zarazem większe ich skupienie („domknięcie”) w obrębie miasta lub powiatu, tym bardziej strefa oddziałuje pozytywnie na rozwój Mielca i jego bezpośredniego otoczenia. Wielkość efektów mnożnikowych zależy od rodzaju działalności gospodarczej oraz rozmiarów i cech przedsiębiorstwa. Poszczególne działalności (branże) oraz firmy różnią się również przestrzennym zasięgiem efektów mnożnikowych, w tym stopniem ich lokalnego domknięcia. Silniejsze lokalne efekty zaopatrzeniowe występują zazwyczaj w firmach dłużej działających w danym miejscu, przedsiębiorstwach z kapitałem rodzimym, w tym zwłaszcza mających w danym miejscu swą siedzibę. Słabsze są one nierzadko w przypadku firm zagranicznych, zwłaszcza nowych fabryk, zorientowanych na rynki zagraniczne (Domański 2001). Lokalne efekty mnożnikowe, powstające poprzez zlecanie usług, są zazwyczaj silniejsze niż efekty wynikające z zaopatrzenia produkcyjnego. Najbardziej lokalny charakter mają z natury rzeczy dochodowe efekty mnożnikowe, związane z miejscem zamieszkania pracowników. Ich wielkość ma ścisły związek z liczbą miejsc pracy oraz poziomem wynagrodzeń w firmach. Znaczący wpływ na wielkość lokalnych efektów mnożnikowych mają ponadto cechy społeczne i gospodarcze samego obszaru. Przechwytywanie przez miasto i jego otoczenie efektów mnożnikowych jest w niemałym stopniu wynikiem zdolności miejscowych firm do zaspokajania popytu, zgłaszanego przez firmy działające w strefie. Uzależnione jest to od wielkości, poziomu rozwoju i struktury gospodarki lokalnej oraz aktywności miejscowych podmiotów gospodarczych, a częściowo także władz publicznych. Celem opracowania jest uchwycenie wielkości lokalnych efektów mnożnikowych SSE Euro-Park Mielec, ich elementów składowych, zasięgu przestrzennego oraz 91 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 warunkujących je czynników. W pierwszej kolejności analizowane są efekty mnożnikowe, powstające za pośrednictwem zaopatrzenia firm SSE w materiały, półprodukty i części do produkcji, a następnie efekty związane ze zlecaniem przez nie różnorodnych usług. W kolejnym podrozdziale przedmiotem rozważań jest oddziaływanie strefy na rozwój miejscowych firm poprzez dochody zatrudnionych tam pracowników, w tym wpływ na rozwój budownictwa mieszkaniowego. Uwzględniono ponadto różnorodne świadczenia podmiotów zlokalizowanych w strefie na rzecz miasta, miejscowych instytucji i społeczności lokalnej. Podjęto analizę wpływu strefy na aktywność gospodarczą w jej otoczeniu, przede wszystkim rozwój małych i średnich przedsiębiorstw. Na koniec dokonano syntetycznej oceny wielkości efektów mnożnikowych, wywołanych w gospodarce lokalnej Mielca i okolic przez powstanie i rozwój specjalnej strefy ekonomicznej, oraz identyfikacji czynników wpływających na owe efekty – zarówno cech firm inwestujących w strefie, jak i cech miejscowej gospodarki. Wpływ strefy na budżet miasta i okolicznych gmin oraz rozwój infrastruktury technicznej i społecznej jest przedmiotem rozważań w rozdziale 7. Podstawę analizy stanowią informacje, pozyskane drogą ankiet i wywiadów w firmach, usytuowanych w strefie, oraz w licznych podmiotach gospodarczych, działających poza strefą. Ważnym źródłem informacji były dane finansowe z rocznych sprawozdań przedsiębiorstw publikowanych w Monitorze Polskim B. Wykorzystano również różnorodne dane statystyczne pochodzące z Urzędu Miejskiego, Agencji Rozwoju Przemysłu, Urzędu Statystycznego oraz, sporządzonej na podstawie różnych źródeł, bazy podmiotów gospodarczych powiatu mieleckiego. Wielkość efektów mnożnikowych wyrażono liczbą miejsc pracy w Mielcu i powiecie, poza samą strefą, związanych w przeważającej mierze z obsługą firm SSE. Dodając tę liczbę i liczbę nowych miejsc pracy utworzonych w SSE oraz dzieląc przez tę ostatnią, otrzymujemy mnożnik pokazujący siłę oddziaływania SSE na gospodarkę lokalną w zakresie zatrudnienia (Lloyd, Dicken 1977)28. Przykładowo mnożnik 1,250 oznacza, że na 1000 nowo zatrudnionych w strefie powstaje dalszych 250 miejsc pracy poza strefą czyli w sumie 1250. W przypadku efektów zaopatrzeniowych szacunek tego zatrudnienia oparto przede wszystkim na danych i opiniach uzyskanych od właścicieli i menedżerów najważniejszych podmiotów gospodarczych Mielca i powiatu mieleckiego w każdej z działalności obsługujących strefę. W większości branż przeprowadzono wywiady z przedsiębiorcami pełniącymi rolę ekspertów, posiadających wiedzę na temat ilości podmiotów będących beneficjentami współpracy z SSE, oraz przybliżonej liczby miejsc pracy, powstających i utrzymywanych w związku z tą współpracą w danej branży. Przeprowadzono także większą liczbę wywiadów wśród dostawców firm SSE, gdzie pytano o udział strefy w przychodach respondenta, ilość odbiorców, dla których jest on dostawcą produktów lub usług, oraz odsetek związanych z tym miejsc pracy. Równocześnie – w większości przedsiębiorstw, funkcjonujących w oparciu o zezwolenie Mnożnik M ma postać M=(B+E)/B, gdzie B to liczba nowych miejsc pracy w strefie, stanowiących źródło efektów mnożnikowych, a E to miejsca pracy będące efektem powstającym poza strefą. 28 92 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe na prowadzenie działalności gospodarczej na terenie SSE Euro-Park Mielec uzyskano informacje na temat tego, jakie firmy zaopatrują je w dobra i usługi oraz jaka jest liczba pracowników zaangażowana w to zaopatrzenie. W ten sposób obliczenia zaopatrzeniowych efektów mnożnikowych, generowanych w kategoriach zatrudnienia poza strefą, oparte były na co najmniej kilku odrębnych źródłach – zarówno od strony dostawców, jak i odbiorców w SSE, co umożliwiało porównawczą weryfikację wyników. Dokonując obliczeń skali zaopatrzeniowych efektów mnożnikowych i ich weryfikacji brano pod uwagę fakt, że nie uzyskano informacji od wszystkich firm, a niektóre dane były niepełne. Z drugiej strony – suma wielkości zatrudnienia u dostawców, podawanego przez firmy SSE, była z natury rzeczy przeszacowana, ponieważ ci sami dostawcy świadczą często usługi dla wielu odbiorców w strefie. Przyjęto generalną zasadę, że w przypadku rozbieżności szacunków uzyskanych z różnych źródeł przyjmowano niższe wartości. Oznacza to, że wyliczone wielkości zatrudnienia wyrażają minimalną liczbę miejsc pracy, będących wynikiem efektów mnożnikowych działania SSE w Mielcu, tj. są raczej niedoszacowane niż przeszacowane. Co więcej, nie brano pod uwagę zaopatrzeniowych efektów mnożnikowych generowanych przez spółki wydzielone w procesie restrukturyzacji WSK PZL-Mielec. Bliższy opis metody szacowania dochodowych efektów mnożnikowych poprzedza ich analizę w dalszej części niniejszego rozdziału. Zaopatrzeniowe efekty produkcyjne W Specjalnej Strefie Ekonomicznej Euro-Park Mielec mamy do czynienia z różnorodnością powiązań produkcyjnych między firmami i ich otoczeniem. Odzwierciedlają one zróżnicowanie branżowe producentów oraz odmienne strategie działania. Duzi i średni inwestorzy pochodzą zarówno z zagranicy, jak i z Polski. Wspólną cechą jest podobny, stosunkowo krótki okres funkcjonowania w Mielcu. Ogólną prawidłowością współczesnego przemysłu jest rosnący przestrzenny zasięg powiązań, a tym samym bardzo niewielki udział zaopatrzenia pochodzącego z firm działających w bezpośrednim otoczeniu lokalnym zakładu. Badania przeprowadzone w firmach funkcjonujących na terenie SSE Mielec29 potwierdzają tę prawidłowość: dla ponad 2/3 firm zaopatrzenie lokalne, tj. z terenu miasta i powiatu mieleckiego, nie przekracza 10% wartości zakupów materiałowych, a w kilku przypadkach w ogóle nie występuje. Dla co czwartej badanej firmy SSE dostawcy lokalni dają ponad 25% zaopatrzenia, w tym dla trzech firm ponad połowę (tab. 16). Znajdują się wśród nich trzy duże firmy, co powoduje, że przeciętny odsetek zaopatrzenia z terenu powiatu mieleckiego dla SSE Mielec jest stosunkowo wysoki i sięga 15%. Składają się na to: po pierwsze – powiązania między niektórymi zakładami w obrębie samej strefy, a po drugie – dostawcy z subregionu mieleckiego spoza SSE. 29 Dane na temat udziału zaopatrzenia lokalnego, regionalnego, krajowego i importu uzyskano dla 26 przedsiębiorstw SSE, które reprezentują ponad 95% przychodów nowych firm, działających w strefie (bez spółek post-WSK). 93 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Tab. 16. Przestrzenne pochodzenie dostawców firm SSE w 2004 roku Udział dostaw z poszczególnych kierunków (%) 0 1-10 11-25 26-50 Powyżej 50 Razem Powiat mielecki Liczba firm 3 15 1 4 3 26 % 11,6 57,7 3,8 15,4 11,5 100,0 Polska południowo -wschodnia (z powiatem mieleckim) Liczba % firm 2 7,7 3 11,5 7 26,9 4 15,4 10 38,5 26 100,0 Pozostałe regiony w Polsce Liczba firm 3 5 6 6 6 26 % 11,5 19,2 23,1 23,1 23,1 100,0 Import Liczba firm 5 4 8 4 5 26 % 19,2 15,4 30,8 15,4 19,2 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstw SSE Euro-Park Mielec. Powiązania w obrębie SSE Szczególnie silne powiązania wewnątrz SSE Mielec mają miejsce między producentami wyrobów z drewna i mebli czyli branż reprezentujących największą wartość inwestycji w strefie. Wytwórnia płyt wiórowych Krono-Wood zlokalizowana została w Mielcu między innymi ze względu na obecność fabryki mebli BRW, dla której jest podstawowym dostawcą. Krono-Wood dostarcza także półprodukty do wytwarzania paneli siostrzanej spółce Melnox. BRW posiada na terenie strefy jeszcze jednego istotnego dostawcę – firmę ZAM Gładysek, która produkuje akcesoria meblowe i przeniosła się z innej dzielnicy Mielca. Kolejnym przykładem relokacji działalności lokalnego przedsiębiorcy do SSE jest firma Jana Tarapaty z pobliskiego Tuszowa Narodowego, która nabyła jeden z wydziałów WSK i dostarcza metalowe elementy tłoczone do innych firm w strefie – Kirchhoff i Melex. Grupą firm o naturalnych powiązaniach kooperacyjnych są spółki powstałe na bazie majątku upadłej WSK, m.in. PZL30, Melex, Wytwórnia Aparatury Wtryskowej PZL-Mielec Alukon, Prodrem. Wynika to z długich tradycji funkcjonowania w ramach jednego przedsiębiorstwa i częściowo komplementarnego profilu produkcji. Z usług zakładów wywodzących się z WSK, np. obróbki stali i aluminium, galwanizowania, lakierowania, korzystają niektórzy nowi producenci w SSE. Zupełnie nowymi więziami kooperacyjnymi, wytworzonymi w Mielcu, są powiązania między amerykańską firmą Lear a polskim Kamaxem, do którego przeniesiono część linii produkcyjnych wiązek elektrycznych (rys. 19). Odrębnym zagadnieniem są powiązania różnych firm ze spółkami zaopatrującymi je w energię elektryczną i cieplną oraz wodę, a także zapewniającymi obsługę transportową na terenie SSE. Strefa mielecka wyróżniała się na tle innych SSE w Polsce nie tylko dobrym uzbrojeniem terenu, ale także wprowadzeniem specjalnych rozwiązań organizacyjnych dla obsługi infrastruktury. W tym celu powołano zależne 30 94 Badania nie objęły spółki PZL i innych firm, powstałych w wyniku restrukturyzacji WSK PZL-Mielec. Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe Rys. 19. Wybrane powiązania kooperacyjne wewnątrz SSE w Mielcu w zakresie niektórych branż oraz obsługi infrastrukturalnej Źródło: opracowanie własne na podstawie różnych źródeł. 95 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 od Zarządzającego SSE spółki: Euro-Energetyka, dostarczającą energię, Euro-Eko, odpowiadającą za gospodarkę wodno-ściekową, i Euro-Kol, operatora bocznicy kolejowej na terenie SSE. Dzięki SSE nowych odbiorców zyskała Elektrociepłownia Mielec, która od 1995 roku blisko trzykrotnie zwiększyła produkcję energii elektrycznej, m.in. instalując nowy turbozespół31. W 2001 roku kontrolny pakiet jej akcji nabył amerykański inwestor Dexia-FondElec Energy Efficiency and Emissions Reduction Fund. Euro-Energetyka, monopolista w zakresie dostaw energii elektrycznej dla firm SSE, jest spółką powołaną w 1998 roku, która przejęła część pracowników Zakładu Utrzymania Ruchu. Od tego momentu przedsiębiorstwo zwiększyło ponad dwukrotnie dostawy energii32, początkowo głównie w wyniku pojawiania się w SSE nowych klientów, a następnie wzrostu popytu na energię ze strony już istniejących firm. Efektem rozwoju strefy jest również powstanie i rozwój spółki Euro-Eko. Zajmuje się ona obecnie nie tylko zaopatrywaniem w wodę oraz odbiorem i oczyszczaniem ścieków (zob. rozdział 8), ale rozszerzyła swój zakres działalności na utylizację odpadów, przetwarzanych na paliwa alternatywne dla cementowni. Dodatkowe dochody pozwalają obniżyć koszty funkcjonowania przedsiębiorstwa, co przekłada się na oferowanie inwestorom niższych cen dostaw wody i odbioru ścieków, a tym samym zwiększenie atrakcyjności SSE. Inne powiązania na terenie miasta i powiatu poza SSE Ze znaczących powiązań lokalnych, wychodzących poza granice SSE, wskazać można duże dostawy makulatury do Onduline, która wykorzystuje ją do produkcji bitumicznych pokryć dachowych. Krakowska spółka, będąca głównym dostawcą makulatury, utworzyła dla potrzeb fabryki nowy oddział w Mielcu. Udział zaopatrzenia lokalnego na poziomie 10% i więcej jest charakterystyczny przede wszystkim dla licznych niewielkich i średnich zakładów mechanicznych i wyrobów metalowych, np. Mechanika, Mech Go, Retech, Tarapata, a ponadto Melex. Rzadziej obserwujemy go u producentów urządzeń elektronicznych (Lokalizator) i osprzętu telekomunikacyjnego (Agmar-Telecom). Specjalistycznym dostawcą folii opakowaniowej dla firm w strefie jest mielecka firma Rekfol. Ogólnie rzecz biorąc – korzyści, odnoszone przez miejscowe przedsiębiorstwa produkcyjne z tytułu zapotrzebowania ze strony firm SSE, dotyczą przede wszystkim produkcji metalowej i branż pokrewnych, częściowo także drzewnej. W pierwszym przypadku należy zauważyć, że Mielec jest ośrodkiem o tradycjach przetwórstwa metalowego, związanego z istnieniem zakładów lotniczych. Sprzyjało to powstaniu i rozwojowi w Mielcu i okolicy dużej liczby małych zakładów, wytwarzających wyroby z metali, części lotnicze i samochodowe, maszyny i ich elementy itp. Wiele z tych firm zakładali byli pracownicy WSK33. Funkcjonowały one w oparciu o powiązania 31 32 96 Wartość inwestycji wyniosła 40 mln zł. Euro-Energetyka może dostarczać energię wyłącznie dla firm SSE. Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe kooperacyjne najpierw z WSK, a następnie z innymi firmami SSE. Część produkcji tych przedsiębiorstw stanowią materiały, półprodukty i części trafiające do dalszego przerobu w firmach SSE, np. znaczącymi lokalnymi dostawcami są Andrex (konstrukcje stalowe, galwanizowanie), ZM Ortyl (części zamienne do samochodów), Metalpol (sprężyny) i Stemar (ramy konstrukcyjne do samochodów Leopard). Jeszcze większe znaczenie mają dostawy maszyn, urządzeń i oprzyrządowania technologicznego dla producentów zlokalizowanych w SSE omawiane w następnym podrozdziale. Z okolic Mielca pochodzi również pewna część surowca drzewnego dla Krono-Wood i Melnoxa. Zaopatrzenie z Polski południowo-wschodniej i innych regionów kraju Przestrzenny rozkład zaopatrzenia dla firm SSE, ważony na podstawie kosztów materiałowych poszczególnych firm, przedstawia rysunek 20. Na cztery województwa południowo-wschodniej części kraju (podkarpackie, małopolskie, świętokrzyskie i lubelskie) – bez powiatu mieleckiego – przypada 22% zaopatrzenia, a razem z tym powiatem aż 37%. Dla ponad połowy badanych firm SSE sumaryczny udział tego obszaru przekracza 25% zaopatrzenia, dla blisko 40% firm – ponad połowę. Na tak duże regionalne domknięcie zaopatrzenia produkcyjnego firm SSE składają się przede wszystkim dostawy surowców drzewnych, a ponadto półproduktów z metali, tworzyw sztucznych i gumy, szkła oraz opakowań. Wysoki udział regionalnych dostaw surowców drzewnych wynika z ich powszechnej dostępności w tej części kraju w związku z jej lesistością i dużą liczbą zakładów tartacznych. Surowiec ten, w tym w znacznej części odpady tartaczne (wióry), sprowadzany jest w wielkich ilościach przez powiązane kapitałowo firmy Krono-Wood oraz Rys. 20. Przestrzenne pochodzenie dostaw Melnox (grupa Kronospan). Znaczna część materiałów, półproduktów i części dla firm zaopatrzenia pochodzi z regionuw przy- SSE w Mielcu padku Formaplanu, producenta szuflad Źródło: opracowanie własne na podstawie danych i innych półfabrykatów meblarskich, m.in. przedsiębiorstw SSE Euro-Park Mielec oraz Monidla IKEA, oraz Fakro-WDF, wytwórni tora Polskiego B. 33 Proces tworzenia nowych podmiotów gospodarczych przez pracowników, którzy odchodzą z dużych przedsiębiorstw i wykorzystują nabyte we wcześniejszym miejscu pracy wiedzę, umiejętności i powiązania do prowadzenia firmy o podobnym profilu działalności, określany jest mianem spin-off. 97 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 drewnianych schodów na poddasza i dodatków do okien dachowych, której główny zakład znajduje się w Nowym Sączu. Podobnie jest w fabryce pokryć dachowych Onduline, dla której jednym z głównych surowców obok żywicy i smoły jest inny surowiec odpadowy – makulatura. Dość liczni są w południowo-wschodniej Polsce dostawcy wyrobów metalowych, części maszyn i urządzeń oraz pojazdów mechanicznych (m.in. dla Kirkham Motorsports, Leoparda i Melexa). Do ważnych źródeł zaopatrzenia w wyroby z metali lekkich należą zakłady w Kętach w Małopolsce. Stalowe wyroby hutnicze nabywane są częściowo w hurtowniach zlokalizowanych w województwie podkarpackim (Rzeszów) i Krakowie, a także Stalprodukcie w Bochni. Regionalne zaopatrzenie producentów urządzeń elektronicznych i telekomunikacyjnych dotyczy głównie materiałów pomocniczych i nie przekracza zazwyczaj 1/5 wartości dostaw, poza Agmar-Telecom. Na podobnym poziomie kształtuje się udział regionalnych dostawców dla producentów wyrobów z tworzyw sztucznych, np. Joongpol, Plastic Factory Cobi, nieco wyższy jest dla wytwórni lodów Zielona Budka. Należące do Pilkingtona huta szkła i zakład przetwórstwa szkła w niedalekim Sandomierzu są dostawcami m.in. Kirkham Motorsports oraz firmy Sanglass, producenta szyb do kabin prysznicowych, mebli i sprzętu AGD. Zakład produkcji bieżnika do opon Geyer & Hosaja Zakłady Gumowe w Mielcu sprowadza kauczuk z Oświęcimia. Ważnymi dostawcami, którzy skorzystali z możliwości zwiększenia produkcji na rzecz firm w SSE Mielec, są zakłady wytwarzające opakowania, przede wszystkim z tektury m.in. w Tarnowie, Dębicy, Jarosławiu. Dla niektórych firm, np. farmaceutycznych i elektronicznych, mogą być one jedynymi dostawcami z regionu. Na koniec wymienić trzeba drukarnie, dostarczające instrukcje obsługi lub materiały reklamowe, np. w Lubartowie i Kielcach. Rozmieszczenie najważniejszych dostawców z terenu Polski przedstawia rys. 21. Znaczne skupienie dużych dostawców dla firm SSE Mielec stanowi Górnośląski Okręg Przemysłowy, skąd sprowadzane są przede wszystkim Rys. 21. Rozmieszczenie ważniejszych dostawwyroby stalowe i z metali nieżelaznych ców surowców, materiałów i półproduktów dla oraz szkło. Producenci oraz dystrybutofirm SSE Euro-Park Mielec rzy różnych wyrobów zlokalizowani są Źródło: opracowanie własne na podstawie danych często w wielkich miastach: Warszawie, przedsiębiorstw SSE Euro-Park Mielec. 98 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe Wrocławiu, Gdańsku. Dostawcą aluminium dla kilku mieleckich producentów jest huta w Koninie. Import Dla co piątej badanej firmy SSE produkcja opiera się w większości na importowanych materiałach i półproduktach, w tym dla trzech z nich import stanowi ponad 90% wartości zaopatrzenia. W 2/3 przedsiębiorstw udział importu nie przekracza 25% (tab. 16). Uzależnienie od importu jest cechą kilku firm prowadzących wysoce wyspecjalizowaną produkcję zorientowaną na eksport. Jest wśród nich największy mielecki pracodawca – amerykański Lear Automotive, wytwarzający wiązki elektryczne do samochodów osobowych. Kable, bandaże i kostki do łączenia wiązek sprowadzane są z zagranicy, a wyroby gotowe wysyłane są głównie do fabryk Forda w Europie Zachodniej. W całości importowana jest również blacha i inne materiały do produkcji tłoczonych części nadwozi samochodów osobowych, m.in. dla General Motors, Suzuki, Forda i Volkswagena, przez niemiecką spółkę Kirchhoff Polska. Niewielu polskich dostawców posiada inny duży mielecki pracodawca Henryk Bury, zajmujący się produkcją urządzeń głośnomówiących do telefonicznych zestawów samochodowych oraz systemów nawigacji GPS. W przypadku Wire Bind Spiral podstawowy półprodukt stanowi pochodzący z Belgii drut nylonowy, służący do wytwarzania spiral introligatorskich i zawieszek do kalendarzy. Udział importu na poziomie od 30 do 50% cechuje eksporterów specjalistycznych samochodów Kirkham Motorsports i Leopard Automotive. Podobnie wygląda sytuacja w branży tworzyw sztucznych i farmaceutyków, gdyż w Polsce nie wytwarza się niektórych tworzyw i substancji czynnych, np. dla Joongpolu i Colfarmu. Przedmiotem importu są ponadto różne inne elementy z duraluminium i stali nierdzewnej, tkaniny itd. W wielu przedsiębiorstwach SSE odsetek importu wynosi 10-20%. Ogólnie rzecz biorąc przeciętny udział importu w zaopatrzeniu firm SSE wynosi 36%, na co największy wpływ ma grupa kilku wielkich importerów. Warto zwrócić uwagę, że niektóre firmy, charakteryzujące się niedużym importem, są równocześnie znaczącymi eksporterami, np. Onduline, Formaplan, Melex, Agmar-Telecom oraz kilka wytwórni maszyn i urządzeń. Zmiany skali powiązań lokalnych i regionalnych od 1999 roku Porównanie odsetka zaopatrzenia lokalnego i regionalnego w poszczególnych przedsiębiorstwach SSE w 2004 roku i pięć lat wcześniej nie pozwala stwierdzić istotnych zmian w tym zakresie. W większości badanych dużych i średnich firm udział dostaw z powiatu mieleckiego oraz z Polski południowo-wschodniej jest podobny, jak był w końcu lat 1990. Zwiększenie zaopatrzenia lokalnego z terenu Mielca i okolic zaobserwowano w dwóch firmach średniej wielkości. W kilku firmach miał również miejsce wzrost dostaw z regionu Polski południowo-wschodniej. Niewielki spadek odsetka powiązań lokalnych i regionalnych nastąpił w jednej z dużych firm. Pewne obniżenie lokalnego i regionalnego domknięcia dostaw widoczne jest także wśród działających w SSE małych i średnich producentów maszyn i urządzeń oraz wyrobów z metalu, ale i tak 99 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 należy ono do bardzo wysokich. Odzwierciedla to wzrost niektórych z tych przedsiębiorstw, zarówno spółek post-WSK, jak i nowych inwestorów, które skutecznie poszukują nowych odbiorców i dostawców w skali całego kraju. W sumie nie zmieniły się proporcje liczby firm o zaopatrzeniu lokalnym przekraczającym 25% zaopatrzenia materiałowego (około 1/4 zakładów) i firm o 10% lub niższym udziale miejscowych dostaw (około 2/3). Nieco więcej jest obecnie podmiotów importujących 10-25% zaopatrzenia, nie nastąpił natomiast wzrost liczby firm o dużym imporcie (ponad 25%). Wielkość i uwarunkowania produkcyjnych efektów mnożnikowych SSE w Mielcu Przeprowadzona wyżej analiza powiązań produkcyjnych nowych podmiotów gospodarczych posiadających zezwolenia na działalność w SSE Euro-Park Mielec (bez spółek post-WSK) stanowić może podstawę oszacowania liczby miejsc pracy istniejących w otoczeniu strefy w Mielcu i powiecie mieleckim dzięki dostawom do przedsiębiorstw w strefie. Wielkość owego zatrudnienia oceniać można na co najmniej 132 osoby34. Przyjmując najbardziej ostrożne założenia można stwierdzić, że na każde 1000 nowych miejsc pracy stworzonych w firmach, które zainwestowały w SSE Mielec, przypada związane z nimi bezpośrednio około 15 miejsc pracy w przedsiębiorstwach lokalnych poza strefą, które dostarczają materiały, półprodukty i części. Dodatkowo powiązania kooperacyjne z inwestorami w SSE zapewniają utrzymanie co najmniej 46 miejsc pracy w spółkach produkcyjnych, powstałych na bazie WSK. Kolejne miejsca pracy związane z powstaniem i rozwojem strefy ekonomicznej znajdujemy w przedsiębiorstwach zaopatrujących firmy SSE w energię elektryczną i cieplną (Elektrociepłownia Mielec i Euro-Energetyka) oraz dostarczających wodę, odbierających i oczyszczających ścieki (Euro-Eko). Zaliczyć tu trzeba całość zatrudnienia spółki dystrybucyjnej Euro-Energetyka, większość pracowników Euro-Eko i prawie połowę pracujących w Elektrociepłowni – łącznie 143 osoby. W skali całego kraju mielecka strefa przyczyniła się do powstania 870-1000 miejsc pracy w zakładach zaopatrujących firmy SSE w materiały do produkcji, energię i wodę. Analizując branże przemysłu, w których najbardziej widoczny jest lokalny wpływ SSE w Mielcu, na czoło wysuwają się: produkcja wyrobów metalowych (32 zatrudnionych) oraz wytwarzanie maszyn i urządzeń, części pojazdów mechanicznych i aparatury elektrycznej (łącznie 20 pracujących). Na inne branże przetwórcze przypada dalsze 35 miejsc pracy, w tym najwięcej na zagospodarowanie odpadów (makulatury) oraz produkcję opakowań z tworzyw sztucznych. Pozostałe dziedziny to handel hurtowy artykułami przemysłowymi oraz leśnictwo (tab. 17). Należy wziąć pod uwagę, że dotychczasowe rozważania dotyczyły wyłącznie bezpośredniego oddziaływania firm SSE na lokalnych dostawców materiałów, półproduktów 34 W obliczeniach nie brano pod uwagę powiązań zaopatrzeniowych pomiędzy firmami zlokalizowanymi w obrębie SSE, np. między Melnoxem, Krono-Wood i BRW. 100 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe i części oraz energii i wody (efekty mnożnikowe pierwszego rzędu). Tymczasem rozwój działalności owych firm-dostawców wywołuje dalsze efekty w otoczeniu lokalnym poprzez ich zwiększone zaopatrzenie w materiały i usługi obce (efekty mnożnikowe drugiego rzędu). Dają one kolejne 21 miejsc pracy, a 22 łącznie z efektami III rzędu. W sumie daje to 343 dodatkowe miejsca pracy istniejące w powiecie mieleckim dzięki nowym firmom produkcyjnym (8981 pracujących), które zainwestowały w SSE Euro-Park Mielec. Mnożnik dla lokalnych zaopatrzeniowych efektów produkcyjnych w zakresie zatrudnienia wynosi więc 1,038 czyli 38 pracujących w otoczeniu na 1000 nowo zatrudnionych w strefie. Tab. 17. Miejsca pracy istniejące w wybranych rodzajach działalności gospodarczej w Mielcu i powiecie mieleckim w wyniku dostaw materiałów i części do produkcji firm SSE Rodzaj działalności Produkcja metalowych wyrobów gotowych Handel hurtowy artykułami przemysłowymi Leśnictwo Zagospodarowanie odpadów Produkcja wyrobów z tworzyw sztucznych i gumy Produkcja maszyn i urządzeń Produkcja pojazdów mechanicznych Pozostałe rodzaje produkcji Razem Liczba miejsc pracy 32 23 22 15 12 10 7 11 132 % 24,2 17,4 16,7 11,4 9,1 7,6 5,3 8,3 100,0 Źródło: badania własne. Ogólnie rzecz biorąc siła lokalnych zaopatrzeniowych efektów mnożnikowych zależy od rozmiarów działalności prowadzonej w SSE oraz tego jaka część dochodów i zatrudnienia generowanych przez zaopatrzenie firm SSE zostaje w Mielcu i okolicy, a jaka trafia do dostawców pozalokalnych. Pamiętając o tym, że lokalne domknięcie powiązań produkcyjnych i wynikających z nich efektów mnożnikowych jest zazwyczaj dość ograniczone, można stwierdzić, że siła oddziaływania SSE na Mielec i powiat mielecki jest pod tym względem umiarkowana. Potwierdzenie znajduje w Mielcu generalna prawidłowość, że najsilniejsze powiązania lokalne wykazują firmy wywodzące się ze środowiska lokalnego, tj. podmioty małe i średnie. Brak jest zauważalnych różnic między średnimi i dużymi inwestorami zewnętrznymi o kapitale polskim i zagranicznym. Zdecydowanie największą rolę odgrywa tu jednak rodzaj produkcji (branża). W przypadku strefy mieleckiej bardzo silne powiązania cechują producentów wykorzystujących surowiec drzewny, przy czym znaczną część z nich stanowią powiązania wewnątrz strefy. Pojawienie się jednych inwestorów – Melnoxa i BRW, miało wpływ na lokalizację największej firmy SSE jaką jest Krono-Wood. Ze względu na swoje rozmiary producenci ci generują także efekty mnożnikowe w otoczeniu strefy. Cechą charakterystyczną Mielca są rozbudowane powiązanie wewnątrzstrefowe i na zewnątrz w dziedzinie dostaw różnorodnych półproduktów i części metalowych i mechanicznych. 101 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 W branżach tych miały też miejsce lokalizacje zakładów zorientowanych na odbiorców działających wcześniej w SSE; dla niektórych inwestorów istotna była możliwość korzystania z dostawców specjalistycznych półproduktów i usług przemysłowych ze strony istniejących już w strefie firm, w tym spółek post-WSK. Pokazuje to znaczenie środowiska lokalnego, w którym od wielu lat istnieje i rozwija się znaczna ilość przedsiębiorstw posiadających doświadczenie w produkcji tego rodzaju. Kontrastuje z tym niski poziom zaopatrzenia lokalnego w inne specjalistyczne półprodukty, np. chemikalia, tworzywa sztuczne, osprzęt elektroniczny. W sumie – domknięcie powiązań produkcyjnych i związanych z nimi efektów mnożnikowych w skali lokalnej różnicuje przede wszystkim rodzaj działalności (branża) prowadzonej przez inwestorów w SSE Mielec, a ponadto ich pochodzenie i strategie działania. Wpływ strategii firm widoczny jest we wspomnianych decyzjach lokalizacyjnych, a także w fakcie, że wielkie firmy, w tym korporacje ponadnarodowe, posiadają często swoich dostawców globalnych, zapewniających dostawy do oddziałów firmy w różnych krajach i regionach. Na skalę lokalnego domknięcia zaopatrzenia produkcyjnego może mieć wpływ generalnie krótki czas funkcjonowania firm w Mielcu. W okresie ostatnich kilku lat nie zaobserwowano jednak tendencji do wzrostu lokalnych powiązań produkcyjnych. Wzrost pozytywnego oddziaływania na otoczenie następował w tej sytuacji w wyniku wzrostu produkcji firm SSE oraz pojawiania się nowych inwestorów. Zaopatrzeniowe efekty usługowe Usługi dla firm, na jakie zgłaszają zapotrzebowanie podmioty prowadzące działalność w SSE, są kolejnym istotnym składnikiem efektów mnożnikowych. Lokalne i regionalne przedsiębiorstwa są w stanie w znacznie większym zakresie świadczyć różne usługi niż dostarczać specjalistyczne surowce i półprodukty. Dotyczy to zwłaszcza usług podstawowych, takich jak na przykład ochrona, sprzątanie czy transport. Specjalistyczne usługi wyższego rzędu są natomiast często lokowane w dużych aglomeracjach miejskich. Dlatego duże znaczenie mają tu cechy miejsca – im większy ośrodek miejski, tym generalnie mniejsze efekty „wyciekania” usług dla firm poza miasto. Przeprowadzone badania potwierdzają kluczową rolę wielu usług w oddziaływaniu strefy na Mielec i powiat mielecki. W zakresie wszystkich analizowanych usług, poza budowlanymi, co najmniej połowa badanych firm SSE współpracuje z przedsiębiorstwami lub oddziałami zlokalizowanymi w Mielcu lub powiecie. W przypadku sprzątania, ochrony, informatyki, transportu, organizacji konferencji, szkoleń, żywienia (cateringu) i udzielania noclegów – z lokalnych usługodawców korzysta 3/4 lub więcej firm, w tym dla czterech ostatnich działalności aż 90% (tab. 18)35. Organizacja konferencji, żywienie i ochrona należą do usług, które prawie w całości realizowane są na rynku lokalnym, a sprzątanie i noclegi w większości. Szkolenie pracowników, transport oraz obsługa informatyczna to działalności, które wykonywane są na rzecz firm SSE w podobnym stopniu przez podmioty lokalne, jak i pozalokalne. Podobnie jest w przypadku usług 35 Badania objęły 24 firmy, z których nie każda jednak korzystała ze wszystkich analizowanych usług. 102 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe prawnych, reklamy i promocji, marketingu i badań rynku, finansów oraz projektowania budynków. W tych ostatnich usługach, a także w informatyce i szkoleniach, widać wyraźną tendencję do zlecania przez firmy SSE obsługi w ośrodkach wyższego rzędu o znaczeniu regionalnym (Rzeszów), ponadregionalnym (Kraków) i ogólnokrajowym (Warszawa). Stolica kraju odgrywa szczególną rolę w zakresie obsługi finansowej i szkoleń, część z nich przechwytuje też wojewódzki Rzeszów, gdzie firmy SSE zlecają nierzadko usługi transportowe, budowlane i informatyczne. Transport, budownictwo, projektowanie budynków i obsługa prawna należą do usług zlecanych na terytorium całego kraju. Tab. 18. Miejsce lokalizacji firm świadczących wybrane usługi dla podmiotów działających w SSE w Mielcu (odsetek badanych firm) Lokalizacja Rodzaj usługi Udzielanie noclegów Usługi gastronomiczne Szkolenie pracowników Organizacja konferencji Transport Usługi informatyczne Ochrona Sprzątanie Usługi prawne Reklama i promocja Usługi finansowe Marketing i badania rynku Projektowanie budynków Usługi budowlane Mielec i powiat mielecki Rzeszów 100 96 90 90 83 75 74 73 64 60 50 9 4 25 0 17 15 5 13 9 7 25 50 20 50 39 Pozostałe obszary województwa podkarpackiego 17 13 0 10 8 0 16 13 9 7 6 Województwo małopolskie Warszawa Inne 0 0 20 0 21 5 0 0 14 20 19 4 0 25 0 21 20 0 0 18 13 31 0 0 0 0 17 15 0 7 0 20 13 0 10 20 10 6 6 17 6 11 17 0 17 0 11 Uwaga: odsetki nie sumują się do 100%, ponieważ firmy korzystają z usług w kilku różnych miejscach lub nie korzystają z nich w ogóle. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstw. Warto zauważyć, że wyłaniający się stąd obraz odzwierciedla przede wszystkim tendencje, występujące wśród przeważających liczebnie małych i średnich firm, stanowiących własność polskiego kapitału, które korzystają z usług lokalnych w większym zakresie od filii koncernów ponadnarodowych. Co więcej – można przypuszczać, że zlecenia dla pozalokalnych firm z Warszawy, Krakowa i innych wielkich miast mają przeciętnie większą wartość od kontraktów lokalnych. Na tym tle przystąpić można do szczegółowej analizy efektów mnożnikowych, wywoływanych przez usługi, zlecane w powiecie mieleckim przez firmy SSEw kategoriach zatrudnie103 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 nia. Analiza ta oparta jest przede wszystkim na badaniach miejscowych firm, które świadczą usługi na rzecz podmiotów działających na podstawie zezwoleń w strefie w Mielcu36. Ogólna liczba miejsc pracy w mieście i powiecie istniejących w wyniku świadczenia usług bezpośrednio na rzecz nowych firm produkcyjnych inwestujących w SSE Euro-Park Mielec sięga 1510. Przedsiębiorstwa, w których znajdują się owe miejsca pracy, wpływają z kolei – poprzez swoje zaopatrzenie w towary i usługi – na dalszych 120 pracujących w innych firmach (efekt mnożnikowy II rzędu), a te ostatnie wywołują jeszcze efekt III rzędu (4 zatrudnionych). Łącznie więc w działalnościach ukierunkowanych na obsługę nowych firm działających w mieleckiej strefie ekonomicznej, bez zaopatrzenia produkcyjnego, przypada 1634 miejsc pracy. Ponad 1/3 z nich to zatrudnienie w transporcie (550 osób), a ponad 1/5 w budownictwie (350). Po 150-180 osób pracuje na rzecz strefy w firmach ochroniarskich i sprzątających. W sumie te cztery podstawowe usługi skupiają 1230 miejsc pracy czyli 3/4 zatrudnienia generowanego przez SSE za pośrednictwem usług (tab. 19). Kolejnych 120 osób zatrudnionych jest przy naprawach i sprzedaży samochodów, a prawie 100 w produkcji maszyn, urządzeń i narzędzi dla firm SSE oraz ich serwisowaniu. Tab. 19. Miejsca pracy istniejące w wybranych rodzajach działalności gospodarczej w Mielcu i powiecie mieleckim w wyniku sprzedaży usług firmom SSE w 2004 roku Rodzaj działalności Transport Budownictwo Ochrona Sprzątanie budynków Sprzedaż i naprawy pojazdów samochodowych Produkcja i serwisowanie maszyn, urządzeń, narzędzi itp. Handel hurtowy Hotele i restauracje Reklama Usługi informatyczne Usługi poligraficzne Działalność w zakresie architektury, inżynierii i doradztwa technicznego Obsługa celna Pozostałe usługi Razem Liczba miejsc pracy 550 350 180 150 124 97 52 33 20 13 11 10 9 35 1634 % 33,7 21,4 11,0 9,2 7,6 5,9 3,2 2,0 1,2 0,8 0,7 0,6 0,6 2,2 100,0 Źródło: badania własne. 36 Prezentowana w tym podrozdziale analiza objęła wszelkie rodzaje działalności zlecanych na zewnątrz przez firmy SSE, za wyjątkiem dostaw materiałów i półproduktów, będących przedmiotem przetwarzania w procesie produkcji, oraz bez zaopatrywania w energię i wodę. Oznacza to, że przedmiotem rozważań są tu również dostawy maszyn i urządzeń technologicznych oraz poligrafia, które klasyfikowane są w Polskiej Klasyfikacji Działalności jako działy przemysłu. 104 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe Usługi podstawowe Działalnością gospodarczą dzierżącą palmę pierwszeństwa pod względem liczby związanych z SSE miejsc pracy na terenie powiatu mieleckiego poza samą strefą, jest transport (550 osób). Jest to w głównej mierze wynikiem popytu na usługi transportowe ze strony trzech największych inwestorów w Mielcu: grupy Kronospan (firm Krono-Wood i Melnox), Lear Automotive oraz BRW. Nie powinno to dziwić, skoro wymienione firmy zaliczają się do grona największych przedsiębiorstw w polskich specjalnych strefach ekonomicznych, a sama tylko fabryka płyt wiórowych Krono-Wood należy do 10 największych inwestycji przemysłowych greenfield w Polsce. Co ciekawe zdecydowana większość transportu jest realizowana przez firmy lokalne, oprócz jednego przypadku Wincanton Trans European37, który i tak realizuje gros przewozów w oparciu o podzlecanie usług lokalnym przewoźnikom. Poza nią nie ma innych oznak wejścia na rynek lokalny globalnych firm transportowo-spedycyjnych obecnych w Polsce. Ma to zapewne związek ze specyfiką rynku przewozów towarowych SSE Euro-Park Mielec, który można określić jako stosunkowo zamknięty, na co wpływają z kolei następujące fakty: – przewóz trocin, stanowiący dużą część przewozów, wymaga odpowiedniej floty transportowej, a przy tym jest stosunkowo mało opłacalny (niska wartość przewożonych ładunków na niewielkie odległości) – część przewozów to usługi wyspecjalizowane, w tym transport substancji niebezpiecznych dla środowiska, np. różnego rodzaju żywic, metanolu. Polityka poszczególnych firm SSE Euro-Park Mielec w zakresie logistyki jest zróżnicowana. Przedsiębiorstwa grupy Kronospan generują największą część popytu na usługi transportowe w gospodarce lokalnej. Dziennie dokonywanych jest około 250 załadunków i wyładunków samochodów, przy czym część kursów jest realizowana na krótkich dystansach, głównie na trasie Mielec-Wola Baranowska38, oraz do pobliskich zakładów tartacznych. Za obsługę transportu samochodowego odpowiada wchodząca w skład grupy Kronospan firma Silva. Posiada ona niewielką liczebnie, ale silnie wyspecjalizowaną flotę przystosowaną jednocześnie do przewozu trocin (surowca) oraz paneli (produktu finalnego). Ponadto zajmuje się organizacją drobnych przewoźników, w głównej mierze na potrzeby zaopatrzenia w surowce, a w mniejszym stopniu spedycji wyrobów gotowych. Część transportu realizowana jest przez Silvę w ramach zleceń zewnętrznych, głównie za pośrednictwem firm, które organizują mniejszych przewoźników lokalnych. Do firm pośredniczących należy m.in. mielecki oddział Equus. Oznacza to, że transport zorganizowany jest na trzech poziomach, np. Kronospan zleca go Silvie, Silva podzleca Equus, a faktyczny przewóz wykonuje jeszcze mniejsza firma. 37 Wincanton Trans European powstał z połączenia dwóch brytyjskich firm logistycznych: Wincanton oraz P&O Trans European wchodzącego w skład grupy P&O, jednego z największych przewoźników morskich na świecie. 38 Znajduje się tam rampa przeładowcza linii LHS, którą importowany jest surowiec drzewny z Ukrainy. 105 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Analogiczną politykę prowadzi BRW, druga co do wielkości przewozów firma SSE. W ramach grupy Black Red White funkcjonuje spółka Trans-Bos, zajmująca się kompleksową obsługą logistyczną zakładów produkcyjnych. Wielkość przewozów dla BRW w Mielcu to ok. 50 załadunków i wyładunków dziennie. Mielecki oddział Trans-Bos specjalizuje się obecnie w przewozach na odcinku Mielec-Biłgoraj (około 110 km), gdzie znajduje się siedziba i główny magazyn grupy Black Red White. Obecnie ma miejsce w Mielcu intensywna rozbudowa bazy transportowej Trans-Bos z warsztatem naprawczym oraz budowa magazynu wysokiego składowania. Może to w niedalekiej przyszłości ograniczyć popyt na usługi lokalnych przewoźników, którym podzlecana jest znaczna część przewozów39. Otwartym pozostaje pytanie czy przewoźnicy, obsługujący trasy średniej długości, będą w stanie przystosować się do wymagań związanych z rosnącym zapotrzebowaniem BRW w Mielcu na obsługę tras ogólnopolskich. Zależało to będzie także od strategii Trans-Bos. Trzecia wielka mielecka firma, Lear Automotive, stosuje odmienną od pozostałych politykę, koncentrując się wyłącznie na działalności produkcyjnej i zostawiając obsługę transportową zewnętrznej, niepowiązanej kapitałowo spółce (outsourcing). Partnerem Leara jest wspomniany już Wincanton Trans European Polska, który zleca transport lokalnym przewoźnikom. Zdecydowana większość pozostałych firm SSE korzysta z usług firm mieleckich i to zarówno w zakresie transportu krajowego, jak i międzynarodowego. Kilka z istniejących na terenie powiatu mieleckiego firm transportowych średniej wielkości (20-50 pracowników) swój rozwój zawdzięcza właśnie współpracy z firmami zlokalizowanymi w strefie. Na terenie powiatu mieleckiego doszło do specjalizacji firm, świadczących usługi transportowe według rodzaju przewożonego ładunku oraz zasięgu realizowanych przewozów. Niektóre firmy specjalizują się wyłącznie w przewozach międzynarodowych (największe z nich dysponują flotą przekraczającą 30 pojazdów), inne w krajowych, a jeszcze inne wyłącznie lokalnych. Konkurencja zachodzi więc jedynie w ramach poszczególnych wyspecjalizowanych grup, a nie między wszystkimi przewoźnikami. Stosunkowo nieliczni producenci korzystają z usług przewoźników pozalokalnych. Należą tu przedsiębiorstwa wytwarzające specyficzne produkty finalne w niewielkich objętościowo ilościach, co powoduje, że spedycja nie ma charakteru ciągłego. W takich przypadkach produkty są wysyłane w sposób nieregularny za pośrednictwem firm kurierskich lub magazynowane do czasu zgromadzenia ilości umożliwiającej efektywny ekonomicznie transport. W porównaniu z transportem towarów – skala transportu osobowego, związanego bezpośrednio z funkcjonowaniem SSE, jest zdecydowanie mniejsza. Dojazdy do pracy z terenu powiatu realizowane są w głównej mierze przez drobnych miejscowych przewoźników, np. kilku przedsiębiorców świadczących usługi dla Leara pochodzi 39 Według doniesień prasowych z czerwca 2005 roku, gdzie cytowany jest wiceprezes BRW Marek Pokarowski, firma ma zamiar rozbudowywać zakład w Mielcu kosztem wytwórni w Biłgoraju, gdzie problemy z dostępnością komunikacyjną są jeszcze większe (Nowiny z 14 czerwca 2005 roku). Ze względu na budowę dużych hal magazynowych w Mielcu znacznie obniży to zapotrzebowanie na przewozy na trasie Mielec–Biłgoraj. 106 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe z gminy Czermin. Rynek stanowią prawie wyłącznie inwestorzy, zatrudniający ponad 200 pracowników, dla których niezbędne jest zapewnienie sprawnego dowozu. Należy podkreślić, że Krono-Wood i Melnox są także największymi w SSE odbiorcami usług kolejowych. Obsługę strefy w tym zakresie zapewnia firma Euro-Kol, która przejęła dawną bocznicę kolejową WSK, część pracowników (obecnie 11 osób) i odkupiła m.in. lokomotywy. Udziałowcami są: ARP (51%), grupa Kronospan (44%), BRW oraz EC Mielec, czyli zarządzający SSE i główni klienci. W przypadku realizacji projektu doprowadzenia do Mielca szerokotorowego połączenia z Linią Hutniczo-Siarkową radykalnemu ograniczeniu uległoby zatrudnienie w transporcie samochodowym, zwłaszcza dla największych konsumentów, takich jak Krono-Wood/Melnox i BRW, a częściowo także innych, np. Onduline. Budowa szerokotorowej linii Mielec-Wola Baranowska40 przyczyniłaby się również do ograniczenia zatorów komunikacyjnych na drodze wylotowej z miasta w kierunku północnym. Mogłaby stać się czynnikiem ułatwiającym ekspansję firm na rynki b. ZSRR (np. BRW, Onduline). Niewykluczone, że przyciągnęłaby także nowych inwestorów, zorientowanych na eksport w tym kierunku. Zainteresowanie inwestycjami w SSE Euro-Park Mielec wyraziło niedawno dwóch dużych inwestorów, z których każdy ponad 90% transportu realizuje koleją. Wyzwaniem, przed jakim stoją podmioty wspierające projekt tej inwestycji kolejowej, jest jednak jej wysoki koszt – minimum 70 mln zł oraz brak aktywności ze strony grupy PKP. Niezwykle ważną rolę w usługowych efektach mnożnikowych odgrywa budownictwo, pomimo że jest działalnością, która w większości zlecana jest firmom spoza Mielca (tab. 19). Dzieje się tak z powodu wysokiej pracochłonności oraz tego, że nawet, jeśli głównym wykonawcą obiektów w SSE jest firma zewnętrzna, to i tak podzleca ona większą część robót firmom miejscowym. Wynika to z faktu, że zatrudnienie lokalnego pracownika jest zdecydowanie tańsze, nie ma bowiem konieczności wypłacania mu diet i tzw. rozłąkowego, znikają również koszty związane z zakwaterowaniem. W początkowym okresie funkcjonowania SSE, szczególnie zaś podczas boomu inwestycyjnego w latach 1997-2001, związanego z budową pierwszych fabryk, firmy zewnętrzne odgrywały dużą rolę. Według szacunków ARP Oddział w Mielcu – zatrudnienie w pracach budowlanych na terenie SSE wynosiło 1500 osób w 1997 roku i 700 w roku następnym. Informacje uzyskane w ramach badań prowadzonych w firmach sektora budowlanego pozwalają stwierdzić, że zaangażowanie lokalnych przedsiębiorstw systematycznie rosło. W przychodach jednej z większych analizowanych mieleckich firm budowlanych udział zleceń z SSE osiągnął w 2001 roku 55% (tab. 20), a obecnie wciąż przekracza 30%. Liczni przedsiębiorcy akcentują, że wiele firm budowlanych rozwinęło się w głównej mierze dzięki SSE. W chwili obecnej działalność budowlana związana z SSE zatrudnia co najmniej 350 osób, co odpowiada 21% całości usługowych efektów mnożnikowych. Przedsiębiorstwa budowlane korzystają nie tylko z udziału w realizacji zupełnie nowych inwestycji. Istotną, wynoszącą od 10 do 20%, część przychodów niektórych firm stanowią 40 Równolegle do istniejącej linii normalnotorowej Mielec–Padew Narodowa. 107 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 drobne prace wykonywane na bieżąco dla producentów z SSE. Dotyczy to przede wszystkich firm specjalistycznych, np. zakładających instalacje klimatyzacyjne, sanitarne czy elektryczne. Są to zarówno różnego Udział Przychody w mln zł rodzaju prace w istniejących już budynkach, Rok SSE Ogółem SSE np. ich tzw. serwisowanie41, a także wznoszenie w% nowych niewielkich obiektów. W przypadku 1997 5,4 1,7 31 firm instalacyjnych duże znaczenie ma stała 1998 5,7 2,4 42 1999 8,4 3,9 46 współpraca przy serwisowaniu i bieżących 2000 8,7 3,9 45 przeglądach technicznych urządzeń, zapew2001 8,0 4,4 55 nia bowiem okresowy napływ zamówień 2002 5,2 2,0 38 w przypadku braku nowych inwestycji. 2003 4,5 1,5 33 Kontrakty dla firm SSE bez wątpienia 2004 7,2 2,2 31 pozwoliły zbudować pokaźnej liczbie lokalŹródło: opracowanie własne na podstawie nych firm budowlanych solidne fundamenty danych przedsiębiorstwa. dla dalszego rozwoju. Największa mielecka firma budowlana – Arkada, która realizowała dla SSE najwięcej zleceń, swój dzisiejszy sukces zawdzięcza inwestycjom mieszkaniowym i budynkom użyteczności publicznej. Arkada nie wyspecjalizowałaby się jednak we wznoszeniu budynków mieszkaniowych42, gdyby nie wiedza i doświadczenie zdobyte na gruncie SSE. Rozwój budownictwa mieszkaniowego stał się możliwy dzięki wzrostowi zamożności mieszkańców Mielca, wynikającemu m.in. z wynagrodzeń osób zatrudnionych w firmach SSE. Niewątpliwą korzyścią wynikającą z realizacji kontraktów w mieleckiej SSE jest nawiązanie przez lokalne firmy budowlane i projektowe kontaktów z dużymi inwestorami, którzy nierzadko kontynuują współpracę z nimi w ramach inwestycji poza Mielcem. Dobrym przykładem takiej współpracy jest Biuro Projektowe Jurasz, które wykonało projekty budynków głównej siedziby Kirchhoffa w Mielcu. Po podjęciu decyzji o rozwoju produkcji w pobliżu ważnego odbiorcy, jakim jest Opel, utworzono w Gliwicach oddział Kirchhoffa, a budynki nowych zakładów zostały zaprojektowane przez firmę Jurasz. Kolejne rodzaje działalności z zakresu usług podstawowych, tj. ochrona i sprzątanie, skupiają odpowiednio 180 i 150 zatrudnionych dzięki funkcjonowaniu firm SSE. Rynek tych usług ma w Mielcu silnie oligopolistyczny charakter. W przypadku sprzątania dominują cztery przedsiębiorstwa. Pierwsze z nich, Arras, stanowi dobry przykład sukcesu firmy mieleckiej, którego geneza tkwi w świadczeniu usług na rzecz firm SSE. Druga to stalowowolska firma Skarem, dwie pozostałe to Błysk i Dozorbud z Dębicy. Pomimo lokalizacji głównej siedziby poza Tab. 20. Udział kontraktów dla podmiotów SSE w Mielcu w przychodach jednej z mieleckich firm budowlanych w latach 1997-2004 41 Pod tym pojęciem kryją się naprawy wykonywane w ramach kontraktów na budowę lub adaptację budynków przemysłowych, realizowane przez firmy lokalne dla głównych wykonawców, którzy dali w ramach umów z firmami SSE określonego rodzaju gwarancje. 42 Realizowanych obecnie także m.in. w Rzeszowie. 108 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe Mielcem firmy te korzystają w zdecydowanej większości z pracowników pochodzących z lokalnego rynku. Niewysokie kwalifikacje potrzebne do wykonywania tej pracy i w konsekwencji niskie płace pracowników czynią ich dowóz z Dębicy lub Stalowej Woli nieopłacalnym. Usługi te dają szansę zatrudnienia osobom o niskim poziomie wykształcenia (podstawowe i niepełne podstawowe). Podobna jest sytuacja w zakresie usług ochrony mienia. Dwoma największymi firmami, świadczącymi usługi dla SSE, są mielecka Kobra i rzeszowski Bezpol, który jednak posiada swój oddział na terenie Mielca. Mniejszą rolę odgrywają pozostałe firmy, m.in. dębicki Dozorbud. Podobnie jak w przypadku sprzątania – prawie całość kadry rekrutowana jest na lokalnym rynku pracy. Przedsiębiorstwa ze strefy korzystają również z samochodów firmowych sprzedawanych i serwisowanych przez kilka mieleckich salonów samochodowych. Największe zatrudnienie w tej działalności ma jednak miejsce w firmach świadczących naprawy pojazdów dla firm transportowych, obsługujących producentów z SSE, stanowi więc efekt mnożnikowy II rzędu (łącznie ponad 120 osób). Usługi specjalistyczne Lokalni producenci odgrywają istotną rolę w konserwacji i remontowaniu maszyn i linii technologicznych, częściowo także dostarczaniu narzędzi, części zamiennych i urządzeń do zakładów SSE oraz konstrukcji budowlanych. Związane z tym zatrudnienie sięga blisko 100 osób, nie licząc powiązań między firmami wewnątrz strefy. Do znaczących firm w otoczeniu SSE należą MetalWerk, zapewniający serwisowanie linii technologicznych Krono-Wooda i kilku innych producentów, oraz Diapol, zajmujący się ostrzeniem i regeneracją narzędzi do obróbki drewna. Innymi producentami są m.in. RegForm dostarczający formy do pras dla Kirchhoffa, Andrex oferujący wyroby metalowe i usługi galwanizacyjne oraz Stemar wykonujący remonty maszyn dla Zielonej Budki, Onduline i Joongpolu. Jednym z najważniejszych czynników sukcesu tego typu firm jest, obok wykwalifikowanej kadry i inwestowania w specjalistyczny park maszynowy, dyspozycyjność i szybkość reakcji na zapotrzebowanie ze strony klientów43. W zakresie powiązań wewnątrzstrefowych wymienić można m.in. firmy Galwex (galwanizowanie) i Mechanika (konstrukcje stalowe). Ważnym kooperantem dla niektórych producentów, w tym nowych inwestorów SSE, są Zakłady Narzędziowe, dostarczające narzędzia, formy, tłoczniki, wykrojniki i inne oprzyrządowanie44. Interesującym przykładem, ilustrującym rosnącą rolę procesów outsourcingu w przedsiębiorstwach Europy Środkowej i Wschodniej, jest działająca w SSE Mielec firma AG Serwis. Kupuje ona od powiązanych z nią, działających również na terenie strefy, Zakładów Odzieżowych AG ubrania robocze, które następnie wynajmuje, m.in. firmom produkcyjnym w obrębie SSE, wraz z usługą ich czyszczenia. Oprócz lokalnych firm produkcyjnych korzyści z tytułu zaopatrzenia zakładów w SSE w elementy wyposażenia technologicznego odnoszą także hurtownie artykułów 43 44 Przykładowo MetalWerk jest w stanie zacząć remont urządzeń już kilkanaście minut po zgłoszeniu awarii. Większość przychodów Zakładów Narzędziowych stanowi eksport. 109 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 przemysłowych. Przykładem może być sprzedająca wyposażenie spawalnicze firma Roboprojekt, przejęta ostatnio przez brytyjski koncern BOC-Gazy. Godną uwagi grupą są firmy handlowe, dostarczające artykuły niezwiązane bezpośrednio z produkcją, np. materiały biurowe. Spektakularnym przykładem jest prowadząca hurtową sprzedaż artykułów biurowych firma Xerima, działająca na rynku od 1994 roku. Przez ten czas rozbudowała własną bazę biurowo-magazynową (1000 m2) oraz własny tabor samochodowy. W chwili obecnej kończy budowę nowej siedziby przy ul. Wojska Polskiego, czyli w bezpośrednim sąsiedztwie SSE, co ilustruje także znaczenie usytuowanych tu odbiorców dla jej działalności. Podobnie jak w przypadku niektórych innych firm obsługujących podmioty w SSE istotnym elementem sukcesu jest bardzo krótki czas reakcji na potrzeby klienta, np. dostarczanie produktów nawet w 15 minut od otrzymania zamówienia. Na wszystkie pozostałe działalności, obsługujące firmy SSE, przypada 130 miejsc pracy czyli 8% zatrudnienia związanego z usługowymi efektami mnożnikowymi. W zakresie usług telekomunikacyjnych firmy zlokalizowane w SSE obsługiwane są przez mającego siedzibę w Mielcu niezależnego od Telekomunikacji Polskiej S.A. operatora TeleNet, który połączył się ostatnio z holenderską spółką Multimedia Polska. Serwis dla klientów TeleNetu zapewnia niepowiązana z nią miejscowa firma Tel-Kab. Wpływ SSE na lokalne usługi informatyczne jest stosunkowo ograniczony. W pierwszych latach po powstaniu strefy udział zleceń z SSE w przychodach firm tej branży sięgał 20%, obecnie jest mniejszy. Dużo ważniejsza dla rozwoju tej działalności w Mielcu okazała się być obecność ośrodka informatycznego WSK, dysponującego rzadkimi umiejętnościami w zakresie programowania w technologii 3D45, oraz generalna możliwość pozyskiwania wykwalifikowanych kadr z dawnej WSK. Z czasem jednak zasoby wykwalifikowanych kadr informatycznych zaczęły się wyczerpywać, a umiejętności reprezentowane przez pracowników WSK okazywały się coraz mniej atrakcyjne dla pracodawców. Niewątpliwym atutem miejscowych firm jest zdolność wykonywania usług, które wymagają szybkiej, osobistej reakcji, np. serwisowania sprzętu. Przy zakupie sprzętu komputerowego przez duże przedsiębiorstwa, takie jakich wiele w SSE Mielec, bardzo istotne znaczenie ma kwestia ich sprawnego serwisowania. Wiąże się to z wymaganiem utrzymywania przez dostawcę zapasów magazynowych sprzętu, który w wypadku awarii może zostać błyskawicznie dostarczony w zamian za sprzęt, który znajdzie się w serwisie. W sytuacji awaryjnej szybkość reakcji, jaką mogą zapewnić firmy lokalne, decyduje więc o ich przewadze konkurencyjnej nad firmami z dalej położonych ośrodków. Sytuacja ta przypomina przypadek firm zapewniających serwis linii technologicznych, gdzie szybkość reakcji na zapotrzebowanie klienta odgrywa kluczową rolę. Sprzedaż przez firmy lokalne własnego oprogramowania dla firm SSE jest sporadyczna. Wynika to z wąskiej specjalizacji największych mieleckich firm IT, np. w zakresie integracji systemów dla przedsiębiorstw komunikacyjnych, czy wspomnianego już programowania w technologii 3D. Należy jednak podkreślić, że część 45 Między innymi dla British Aerospace i Boeinga. 110 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe firm o ogólnym profilu działalności korzysta z generowanych przez SSE efektów mnożnikowych II rzędu w postaci zleceń ze strony lokalnych dostawców firm SSE, jak również pracującej w strefie kadry. Inwestycje w obiekty przemysłowe SSE były w pewnej części realizowane w oparciu o projekty miejscowych architektów. Znaczący udział usług lokalnych w tym przypadku, jakkolwiek dotyczy w głównej mierze małych i średnich firm w strefie, świadczy, że część usług wyższego rzędu może być z biegiem czasu realizowana na rynku lokalnym. Efekty zamówień z SSE, mierzone liczbą zatrudnionych w lokalnych biurach projektowych i firmach pokrewnych, nie są imponujące, ale należy pamiętać, że wartość takich zleceń, a zatem masa dochodów trafiających na rynek lokalny jest znaczna. Trzeba też zauważyć, że oprócz usług oferowanych bezpośrednio dla firm SSE, istnieją usługi, np. geodezyjne, dla firm budowlanych, które realizują zlecenia w strefie (efekty II rzędu). Odrębne zagadnienie stanowią pośrednio związane ze strefą prace na rzecz inwestycji komunalnych i budownictwa mieszkaniowego w mieście. Z miejscowych usług prawnych i rachunkowo-księgowych również korzystają przede wszystkim mali i średni inwestorzy. Najwięksi posiadają własne działy księgowe przy zarządzie, np. w Warszawie, część stosuje outsourcing tego typu działalności dla całej grupy przedsiębiorstw w Polsce do wyspecjalizowanych firm, z których żadna nie działa w Mielcu. Efekty mnożnikowe powstają tu głównie pośrednio w dziedzinie usług prawnych i rachunkowo-księgowych dla przedsiębiorstw, które świadczą usługi (np. transportowe, cateringowe i in.), bądź są dostawcami materiałów do produkcji dla firm strefowych. Wpływ SSE na rozwój sektora bankowego w Mielcu odbył się w kilku płaszczyznach. Najbardziej widocznym jest powstanie nowych placówek. Na rynek mielecki weszły banki BPH, Citibank (nastawiony na klienta korporacyjnego), dwie SKOK (Stefczyka i Centrum), Wschodni Bank Cukrownictwa, PBK, Kredyt Bank, Bank Domino. Na terenie samej SSE działają placówki Pekao, Banku BPH, Banku Millenium i SKOK-Centrum (Bytom). Banki te obsługują klientów indywidualnych, a więc pracowników firm SSE46, oraz średnich i małych klientów korporacyjnych. Wśród tych ostatnich mieszczą się zarówno firmy zlokalizowane w strefie, jak również ich kooperanci i poddostawcy. Obsługa dużych inwestorów przez banki mieleckie ma miejsce bardzo rzadko. Wynika to z faktu, że duży inwestor, zarówno zagraniczny, jak i polski, przychodził do SSE już z obsługą bankową realizowaną w miejscach gdzie przedsiębiorstwo ma swoją siedzibę. Rynek ubezpieczeń wykazuje duże podobieństwo do rynku usług bankowych. Prawie wszyscy duzi inwestorzy korzystają z usług ubezpieczeniowych poza Mielcem, a niekiedy ubezpieczają się za granicą. Wyraźny jest natomiast pośredni wpływ SSE na sektor ubezpieczeniowy. Wraz ze wzrostem zamożności mieszkańców następuje również wzrost liczby sprzedawanych polis. 46 Banki mieleckie skorzystały zarówno z obsługi płac klientów indywidualnych, jak również kredytów, m.in. mieszkaniowych, których szybki przyrost nastąpił wraz z boomem na rynku nieruchomości (Mróz 2000). Wpływ ten należy do dochodowych efektów mnożnikowych analizowanych w kolejnym podrozdziale. 111 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Interesującym i niełatwym w interpretacji jest casus firm reklamowych. Ze zleceń z SSE korzystają niewielkie, kilkuosobowe firmy, a tylko w skromnym zakresie największa mielecka firma Techmix47. Małe firmy okazują się silniej zmotywowane do pozyskiwania klientów z SSE, dla wielu z nich od zleceń tych zależy ich egzystencja. Obsługa firm SSE mających siedzibę w Mielcu wpływa na wielkość zamówień i objęcie nimi znacznego obszaru, np. punktów sprzedaży detalicznej. Z reklamą powiązane są również usługi poligraficzne. Rozwój firm SSE spowodował także zapotrzebowanie na miejscowym rynku na firmy i instytucje oferujące szkolenia pracowników. Powstają centra edukacyjne, które przeprowadzają szkolenia albo własnymi siłami, albo też zapraszają ekspertów lub firmy zewnętrzne do prowadzenia specjalistycznych zajęć i kursów. Po ukończeniu szkoleń wydawane są odpowiednie certyfikaty. Na szeroką skalę prowadzone są kursy językowe dla pracowników firm SSE. Zajęcia te są organizowane na terenie firm lub w szkołach języków obcych. W ostatnim czasie ilość szkoleń prowadzonych dla pracowników firm SSE systematycznie rośnie. Wynika to nie tylko z coraz większej potrzeby pogłębiania i poszerzania umiejętności kadry, ale także z możliwości pozyskania funduszy strukturalnych, które zapewniają nawet do 80% finansowania kosztów szkoleń. Jest to więc bardzo atrakcyjna forma podwyższania kwalifikacji pracowników ze względu na niskie koszty dla przedsiębiorstw. Znajdujemy tu szereg instytucji oferujących różne rodzaje szkoleń (zob. rozdz. 4). Warto zwrócić uwagę na SSE jako na rynek usług medycznych. Ostatnio jedna z firm SSE stała się klientem ogólnopolskiej sieci Luxmed, która podzleca świadczenie usług NZOZ Intern-Med w Mielcu. Funkcjonowanie SSE wpłynęło znacząco na rynek nieruchomości. Wraz z powstawaniem strefy pojawił się zwiększony popyt na wynajem mieszkań. Przyczyną boomu, jaki można było zaobserwować w latach 1996-1998, był popyt generowany przez pracowników przedsiębiorstw budowlanych oraz firm, montujących urządzenia i linie produkcyjne, a także personelu sprowadzanego w celu szkolenia nowo zatrudnianych pracowników (Mróz 2000). Okres wynajmu wynosił zazwyczaj do kilku miesięcy. Dość dobrze ówczesną sytuację obrazuje wypowiedź właściciela jednego z biur nieruchomości: „przyjeżdżało [wówczas] siedem osób samochodem i chciało od ręki coś wynająć, myśląc, że rynek jest taki sam, jak np. w Wielkopolsce, a tu rynku wcale nie było”. Wynikiem tej sytuacji były: – wzrost cen mieszkań i kosztów wynajmu – rozwój budownictwa mieszkaniowego – powstanie kilku nowych biur nieruchomości oraz około 10 działających nielegalnie. Obecnie, wraz z coraz mniejszą liczbą nowych dużych inwestorów w SSE, zapotrzebowanie na wynajem mieszkań znacząco się zmniejszyło, w konsekwencji nastąpiło obniżenie cen wynajmu (rys. 22). Przykładowo cena wynajmu mieszkania trzypokojowego o metrażu ok. 50 m2 i standardzie średnim lub wyższym wzrastała od 250 zł w 1992 roku 47 Wśród klientów firmy są m.in. Coca-Cola Company, Gamrat, Pepsi, Kompania Piwowarska, ZPC Wawel, Gerda, Grupa Żywiec, Philips, grupa Bosch, Sony, Bayer (www.techmix.com.pl). 112 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe do maksymalnie 800 zł w 1996 roku, Rys. 22. Ceny miesięcznego najmu 3-pokojoby już dwa lata później spaść do 450 zł wego lokalu mieszkalnego w Mielcu w latach (Mróz 2000). Na dzień dzisiejszy cena 1992-2004 (w zł) najmu mieszkania o takim standardzie w Mielcu wynosi ok. 250 zł. Dane te pozwalają na zawężenie okresu boomu na rynku wynajmu nieruchomości do lat 1996-1997. Różnica w cenie wynajmu domu jest jeszcze większa. Koszt wynajmu wynosi obecnie około 800 zł, natomiast w okresie boomu przekraczał 800 USD. Oddziaływanie SSE znajduje także odzwierciedlenie we wzroście cen nowo budowanych mieszkań, co jest jednak przede wszystkim efektem zwiększenia dochodów pracowni- Źródło: opracowanie własne na podstawie Mróz (2000) i danych biur nieruchomości. ków firm funkcjonujących w strefie i analizowane jest w dalszej części rozdziału. Hotele to jednostki, które w wyjątkowo dużym stopniu skorzystały z powstania i rozwoju SSE w Mielcu. W sytuacji braku wystarczającej podaży mieszkań i domów w początkowym okresie rozbudowy SSE, w kilku hotelach na stałe mieszkali rezydenci niektórych firm. Z kolei hotele o niższym standardzie, np. dawne robotnicze, służyły za miejsce pobytu m.in. pracowników budowlanych. O skali zjawiska, niech świadczy fakt, że hotele oferowały swoje usługi po cenach wyższych niż obecnie, przy niższym niż aktualnie standardzie. Nierzadkie były również wówczas przypadki 100% obłożenia miejsc noclegowych w hotelach. Boom związany z branżą hotelarską trwał aż do 2001 roku. Nawiązuje to bezpośrednio do okresu pojawiania się nowych, dużych inwestorów w Mielcu (rys. 23). Odbiciem międzynarodowych powiązań Mielca Rys. 23. Liczba noclegów udzielonych generowanych przez SSE jest fakt, że w Mielcu w latach 1995-2002 (w tys.) ponad połowa noclegów udzielanych w miejscowych hotelach przypada na gości zagranicznych, a w niektórych latach nawet ponad 80%. Na terenie samej strefy powstał nowy hotel Iskierka, który wyspecjalizował się w obsłudze klientów SSE. Ważnym elementem związanym z rozwojem branży w Mielcu było niewątpliwie podnoszenie jakości świadczonych usług, będące efektem wymagań klientów, oraz wprowadzanie nowych usług. Hotel Iskierka wprowadził świadczenie usług cateringowych i planuje rozbudowę o nowe skrzydło. Przy Hotelu Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS. 113 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Polskim powstało z kolei centrum konferencyjne. Podnoszenie jakości usług następuje także w obiektach dawnych hoteli robotniczych, które są sukcesywnie remontowane. Korzyści z tytułu przyjazdów gości biznesowych odnoszą również lokalne restauracje. Największy wpływ strefy ma tu jednak charakter pośredni poprzez popyt generowany przez pracowników. W pozostałych specjalistycznych działalnościach usługowych na rzecz SSE pracuje po kilka osób m.in. w ochronie przeciwpożarowej (np. firma Gaśnica), pielęgnacji i urządzaniu zieleni (np. Robi), pralniach chemicznych, czy pracach wysokościowych (Everest). Efekty mnożnikowe powstające w wyniku pozaprodukcyjnej obsługi firm SSE Przeprowadzone badania pozwoliły obliczyć, że na terenie powiatu mieleckiego istnieje co najmniej 1510 miejsc pracy bezpośrednio wynikających z zaspokajania popytu usługowego firm SSE. Dodatkowo zaopatrzenie przedsiębiorstw, które świadczą te usługi, powoduje zatrudnienie dalszych 124 osób (efekty mnożnikowe II oraz III rzędu). Ogólna skala efektów mnożnikowych generowanych w kategoriach zatrudnienia przez zaopatrzenie usługowe firm SSE Euro-Park Mielec w otoczeniu lokalnym (powiecie mieleckim) jest blisko 5-krotnie większa od analogicznych efektów powstających za pośrednictwem zaopatrzenia produkcyjnego: odpowiednio 1634 i 343 miejsca pracy48. Mnożnik dla efektów usługowych wynosi 1,182 wobec 1,038 dla efektów produkcyjnych. Tak duża rozbieżność jest wynikiem wyższej pracochłonności świadczonych dla przedsiębiorstw działalności usługowych niż produkcyjnych oraz zdecydowanie silniejszego „domknięcia” zaopatrzenia usługowego w obrębie powiatu. Oznacza to, że na 1000 nowych miejsc pracy stworzonych w firmach przemysłowych SSE, przypada 182 pracujących w podmiotach zaspokajających ich popyt na różnorodne usługi. Mielec i jego najbliższe otoczenie przechwytuje około 2/3 efektów mnożnikowych (zatrudnienia) jakie powstają poprzez świadczenie usług dla strefy w skali kraju (1634 z około 2300 miejsc pracy). W mieście i powiecie skupiają się przede wszystkim podstawowe, regularnie świadczone usługi, takie jak transport, ochrona, sprzątanie, naprawy samochodów oraz budownictwo. Tworzą one w sumie zdecydowaną większość analizowanych miejsc pracy w otoczeniu strefy (83%). Wymagają zarówno znacznej liczby wykwalifikowanych pracowników fizycznych, jak i licznych osób bez specjalnych kwalifikacji. Podobnie jest w zatrudniających po kilkadziesiąt osób różnego typu hurtowniach oraz hotelach i restauracjach. Zwraca uwagę fakt, że branże w których zatrudnione są kobiety, stanowią nie więcej niż 1/4 całości zatrudnienia. W zakresie bardziej wyspecjalizowanych, rzadziej świadczonych usług podkreślić trzeba zdolność Mielca do zapewnienie producentom zlokalizowanym w SSE serwisu linii technologicznych i oprzyrządowania. Ma to niewątpliwe związek z kilkupokoleniowymi tradycjami i kompetencjami technicznymi mieszkańców. 48 Prawie 9-krotnie większa, jeśli pominiemy zaopatrywanie w energię i wodę. 114 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe W większości pozostałych działalności miejscowe firmy są partnerami przede wszystkim dla małych i średnich inwestorów w strefie, stosunkowo rzadko natomiast dla wielkich podmiotów zagranicznych czy polskich pochodzących spoza Mielca. Wynika to zarówno z ograniczonych możliwości zapewnienia wielkim firmom profesjonalnej obsługi, np. prawnej, marketingowej czy finansowej przez miasto wielkości Mielca, jak i z ukierunkowania dużych firm zewnętrznych na obsługę w miejscach, gdzie znajduje się ich główna siedziba lub na scentralizowaną obsługę całej powiązanej kapitałowo grupy przedsiębiorstw przez jedną firmę usługową w Polsce. W tego typu usługach efekty mnożnikowe rozwoju największych inwestorów w SSE Mielec w znacznej mierze „wyciekają” poza miasto, tj. korzyści z ich rozwoju odczuwają przede wszystkim podmioty zlokalizowane w innych, często odległych miastach. Łączna liczba miejsc pracy, istniejących w Mielcu w tych wyspecjalizowanych usługach związanych z SSE, nie przekracza 100, a w skali całego kraju – około 250. Jest to więc wielokrotnie mniej niż zatrudnienie w obsługujących strefę usługach podstawowych. Pamiętać jednak trzeba, że w rzadkich, wyspecjalizowanych usługach dominują pracownicy o bardzo wysokich kwalifikacjach, a tym samym i wynagrodzeniach, co rzutuje z kolei na wielkość kreowanych przez nich dochodowych efektów mnożnikowych. Stopień lokalnego domknięcia usług i związanych z nimi efektów mnożnikowych wydaje się uzależniony przede wszystkim od wielkości i pochodzenia inwestora – lokalnego lub pozalokalnego (główna siedziba poza Mielcem), a ponadto strategii poszczególnych firm w dziedzinie zaopatrzenia. Relatywnie mniejsze znaczenie ma tu branża reprezentowana przez producenta. Ma ona natomiast ogromny wpływ na to, które działalności usługowe odnoszą korzyści i ile osób zatrudniają. Widać to najlepiej na przykładzie zróżnicowanej transportochłonności produkcji firm działających w strefie. Podsumowując – skala zaopatrzeniowych efektów usługowych, wywoływanych w Mielcu i jego najbliższym otoczeniu przez SSE Euro-Park Mielec, jest na tyle duża, że istotnie wpływa na rozwój gospodarczy miasta. Oddziaływanie strefy dynamizuje rozwój wielu działalności, przede wszystkim transportu, obsługi nieruchomości, naprawy pojazdów, budownictwa, a także produkcji urządzeń i usług remontowych, handlu hurtowego, hoteli, oraz w mniejszym stopniu wielu innych. Zwrócić trzeba uwagę na to, że źródłem około połowy efektów usługowych, mierzonych wielkością zatrudnienia, są największe firmy funkcjonujące w strefie – Krono-Wood i Melnox oraz BRW i Lear. Rozwój ich działalności wywiera silny pozytywny wpływ na aktywność gospodarczą w otoczeniu SSE. Oznacza to jednak równocześnie szczególną wrażliwość gospodarki lokalnej na działalność tych producentów – jej ograniczenie miałoby dla miasta poważne skutki. Efekty dochodowe Tworzone w firmach SSE miejsca pracy są źródłem dochodów pracowników, które zwiększają siłę nabywczą ludności. Prowadzi to do rozwoju firm zaspokajających potrzeby konsumpcyjne pracowników i ich rodzin. Im więcej ludzi ma pracę na skutek powstania nowych działalności lub rozwoju istniejących i im więcej ludzie ci zarabiają, tym większy jest popyt konsumpcyjny, który powoduje wzrost działalności obsługujących, 115 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 czyli dochodowe efekty mnożnikowe. Wzrost ten może z kolei wywoływać dalsze cykle efektów mnożnikowych (rys. 18). Autorzy dokonali obliczenia miejsc pracy w działalnościach, istniejących w powiecie mieleckim dzięki dochodom pracowników firm SSE. Wolumen pieniądza wpływający do każdej branży konsumpcyjnej w powiecie mieleckim zależy od liczby pracowników firm SSE, wysokości płac, udziału branży w koszyku wydatków gospodarstwa domowego oraz stopnia zaspokojenia potrzeb w obrębie powiatu (domknięcia). Informacje na temat liczby pracujących w SSE i ich wynagrodzeń uzyskano w trakcie badań, strukturę wydatków budżetów rodzinnych oparto na wyliczeniach GUS, przyjmując za wzorzec model konsumpcji rodziny robotniczej. Stopień domknięcia oszacowano biorąc pod uwagę znany geograficzny rozkład miejsc zamieszkania pracowników, rodzaj działalności oraz jej zasięg obsługi. Suma dochodów netto wszystkich pracowników danego obszaru, pomniejszona o oszczędności, stanowi środki, które przeznaczane są na konsumpcję i stanowią potencjalny przychód w handlu i usługach. Znając strukturę wydatków gospodarstw domowych można obliczyć dochody, które trafiają do każdej branży. Następnym krokiem jest określenie całkowitych kosztów pracy w oparciu o udział wynagrodzeń i świadczeń, związanych z zatrudnieniem, w przychodzie przedsiębiorstw49. Przy znanym koszcie jednego stanowiska pracy w branży pozwala to na obliczenie liczby pełnoetatowych miejsc pracy. Obejmują one tylko zatrudnionych, czyli pracowników najemnych. Należy dodać do nich właścicieli oraz pomagających członków rodzin, bazując na proporcji liczby pracujących i zatrudnionych w poszczególnych branżach. Uzyskana w ten sposób liczba miejsc pracy jest wyrazem dochodowych efektów mnożnikowych pierwszego rzędu. Pracujący w działalnościach zaspokajających popyt konsumpcyjny pracowników SSE sami również generują taki popyt, a tym samym powodują wzrost sprzedaży towarów i usług (efekty mnożnikowe drugiego rzędu). Wynikającą stąd liczbę miejsc pracy należy zwiększyć o ewentualne efekty mnożnikowe trzeciego i dalszych rzędów. Obliczeń dokonano opierając się m.in. na założeniu, że koszt najemnego stanowiska pracy w Mielcu i okolicach równy jest przeciętnemu kosztowi pracy w danej branży w Polsce. Należy zwrócić uwagę, że jeśliby uwzględnić fakt, iż część osób zatrudnionych jest na niepełnych etatach, wówczas liczba pracujących byłaby jeszcze większa. Blisko 9000 zatrudnionych w nowych firmach na terenie SSE w Mielcu, przy średnich zarobkach netto 1459 zł miesięcznie, generuje co najmniej 837 lokalnych miejsc pracy w handlu i usługach. Dodatkowo należy uwzględnić, że rozwijające się w ten sposób usługi i handel stwarzają także własny popyt zaopatrzeniowy, co dodaje dalsze 105 miejsc pracy na obszarze powiatu (efekty mnożnikowe II rzędu). Równocześnie osoby pracujące w firmach, które zaopatrują przedsiębiorstwa SSE w materiały produkcyjne i usługi (tj. będących wynikiem analizowanych wcześniej efektów zaopatrzeniowych), również generują popyt konsumpcyjny. Pozwala on na stworzenie lub utrzymanie 207 dalszych miejsc pracy w powiecie. 49 Udział ten jest bardzo zróżnicowany, np. w handlu detalicznym wynosi 6,3%, a w szkolnictwie aż 66%. 116 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe Łącznie dzięki dochodowym efektom mnożnikowym firm SSE w powiecie mieleckim istnieje 1149 miejsc pracy w działalnościach obsługujących pracowników. Mnożnik dochodowy dla działalności gospodarczych SSE Mielec wynosi 1,128, jest więc niższy od mnożnika dla zaopatrzeniowych efektów usługowych, a wyższy od analogicznego mnożnika dla efektów produkcyjnych. Oznacza to, że na każde 1000 miejsc pracy w firmach SSE powstaje poprzez efekty dochodowe 128 miejsc pracy w działalnościach konsumpcyjnych w jej otoczeniu lokalnym. Na powiat mielecki przypada około 3/4 ogółu pracujących w Polsce przy zaspokajaniu bezpośredniego i pośredniego popytu konsumpcyjnego pracowników firm SSE. Ilość miejsc pracy w poszczególnych rodzajach działalności jest wypadkową ich udziału w koszyku zakupów oraz stopnia domknięcia zaspokajania potrzeb konsumentów w powiecie mieleckim. Im większy ośrodek i im bardziej zróżnicowana struktura jego gospodarki tym mniej efektów „wycieka” na zewnątrz. Stopień domknięcia usług konsumpcyjnych jest np. większy w Rzeszowie niż Mielcu, a w Mielcu niż w Kolbuszowej. Usługi podstawowe, np. handel detaliczny, wykazują większe domknięcie w średnich miastach, niż np. szkoły wyższe, które skupiają się najczęściej w dużych ośrodkach. Także w zakresie usług hotelarskich, gastronomicznych i rekreacyjnych znaczna część konsumpcji z natury rzeczy realizowana jest poza miejscem zamieszkania. Pracownicy SSE dojeżdżający spoza powiatu większość swoich potrzeb zaspokajają poza tym obszarem. Dochody pracowników firm SSE zamieszkałych na terenie powiatu mieleckiego stanowią podstawę dla co najmniej 555 miejsc pracy w handlu detalicznym w powiecie (tab. 21). Jest to 48% wszystkich miejsc pracy generowanych poprzez efekty dochodowe pracowników SSE. Tak duży udział wynika z dominacji sprzedaży detalicznej w zaspokajaniu potrzeb konsumpcyjnych, silnego lokalnego domknięcia w granicach powiatu oraz dużego rozdrobnienia własnościowego. Handel detaliczny charakteryzuje się stosunkowo wysokim udziałem samozatrudnionych. Jeśli porównamy wyniki obliTab. 21. Miejsca pracy istniejące w powiecie mieleckim dzięki efektom dochodowym SSE Rodzaj działalności Handel detaliczny Transport Mieszkalnictwo Handel hurtowy Hotele i restauracje Zaopatrywanie w energię i wodę Edukacja Łączność Rekreacja i kultura Usługi medyczne Pozostałe działalności Razem efekty dochodowe Liczba miejsc pracy 555 128 118 97 66 51 36 21 20 14 43 1149 % 48,3 11,1 10,2 8,4 5,8 4,5 3,1 1,8 1,7 1,3 3,7 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, Monitora Polskiego B i badań własnych. 117 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 czeń z liczbą wszystkich pracujących w handlu detalicznym i hurtowym w powiecie mieleckim, to możemy stwierdzić, że pracownicy SSE poprzez swoje dochody utrzymują przynajmniej 17% miejsc pracy w handlu w powiecie. Biorąc pod uwagę fakt, że zatrudnieni w SSE i ich rodziny stanowią około 20% konsumentów w powiecie mieleckim50, można przypuszczać, że oddziaływanie strefy na rozwój handlu jest jeszcze większe, niż wskazywałyby na to powyższe obliczenia. Po sto kilkadziesiąt miejsc pracy mogło powstać w związku z efektami dochodowymi w transporcie i mieszkalnictwie, a ponad 50 w handlu hurtowym, hotelach i restauracjach oraz zaopatrywaniu w energię i wodę. Strefa umożliwia ponadto wzrost zatrudnienia w prywatnych placówkach edukacyjnych i medycznych. Należy ponadto pamiętać, że szczególnie w tych pierwszych duża część potrzeb zaspokajana jest poza Mielcem, w większych ośrodkach akademickich. Oddziaływanie SSE na lokalną gospodarkę poprzez efekty dochodowe znajduje pośredni wyraz w rosnących cenach nowo budowanych mieszkań. W Mielcu średnia cena 1 m2 mieszkania na rynku wtórnym kształtuje się na poziomie 1400-1500 zł, podczas gdy w nieodległym Tarnobrzegu wynosi 1000-1100 zł. Mielec jest, według opinii właścicieli miejscowych biur nieruchomości, najdroższym miastem w województwie podkarpackim po Rzeszowie pod względem cen mieszkań. Potwierdza to obraz aktywności w zakresie budownictwa mieszkaniowego w średnich i dużych miastach województwa podkarpackiego (rys. 24). Mielec, będąc czwartym pod względem liczby mieszkańców miastem województwa podkarpackiego, wybija się wyraźnie na drugą, za Rzeszowem, pozycję pod względem liczby nowo oddanych mieszkań w przeliczeniu na liczbę ludności. Świadczy to o wysokim popycie na mieszkania, który musi wpływać na poziom ich cen w Mielcu. Rys. 24. Liczba nowo oddanych mieszkań w Wzrost cen nieruchomości wpłynął latach 1996-2003 w miastach powyżej 25 tysięcy mieszkańców w województwie podkarpackim także pozytywnie na wpływy do budżetu gminy miejskiej Mielec, która dzięki temu Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 50 Przyjmując średnią pensję w firmach SSE, przeciętną wielkość gospodarstwa domowego w województwie podkarpackim oraz utrzymanie na poziomie przeciętnych dochodów netto robotniczego gospodarstwa w Polsce. 118 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe otrzymywała większe od oczekiwanych wpływy ze sprzedaży mieszkań komunalnych (Mróz 2000). Dochód uzyskany z ich sprzedaży wzrósł z 362 tys. zł w 1994 roku do 2400 tys. zł w roku 1999. Dochody te mogły zostać przeznaczone na odrestaurowanie części należących do miasta kamienic na Starówce, jak również modernizację starych mieszkań i budowę nowych (Mróz 2000). Warto zwrócić uwagę, że sprzedaż mieszkań komunalnych w okresie przed zmianami prawnymi z roku 2000, umożliwiającymi pobieranie podatku od nieruchomości od firm zlokalizowanych w SSE, stanowiła znaczącą cześć budżetu miasta (10% dochodów własnych gminy w 1999 roku). Ożywienie na rynku nieruchomości przejawiało się także w: – zwiększonej sprzedaży działek przez miasto – wzroście liczby a) transakcji dokonywanych za pośrednictwem biur nieruchomości b) wycen nieruchomości dokonywanych na potrzeby osób zaciągających kredyty mieszkaniowe, jak również pozostałych rodzajów wycen c) aktów notarialnych. Funkcjonowanie SSE wpłynęło również na przestrzenne zróżnicowanie cen działek budowlanych. Spadek cen działek, przeznaczonych pod budownictwo mieszkaniowe, dotknął lokalizacje na wschód i północny-wschód od SSE (Mościska, Trześń) w związku z postrzeganiem ich przez klientów jako narażonych na negatywne oddziaływanie zakładów przemysłowych, funkcjonujących w SSE. Równocześnie nastąpił wzrost cen działek przeznaczonych pod budownictwo o charakterze usługowym w bezpośredniej bliskości SSE. W sumie oddziaływanie strefy ekonomicznej za pośrednictwem dochodów pracowników firm, działających na jej terenie, jest odczuwalne we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego Mielca i powiatu. Efektem tego oddziaływania jest przede wszystkim duży wzrost sprzedaży w handlu detalicznym, a pośrednio także hurtowym, oraz zwiększenie aktywności budowlanej i towarzyszący mu wzrost cen nieruchomości. Świadczenia firm SSE na rzecz miasta i społeczności lokalnej Angażowanie się inwestorów z SSE Euro-Park Mielec w różne formy działań na rzecz społeczności lokalnej może być traktowane jako wyraz ich zakorzenienia w lokalnej przestrzeni społeczno-gospodarczej. Zebrano informacje o działalności dwudziestu kilku podmiotów funkcjonujących w strefie. Charakter tej działalności jest zróżnicowany pod względem trwałości – współpraca stała (BRW, Joongpol, Cobi, WBS, Melnox) lub okresowa (Zielona Budka), jak również ilości uczestniczących w nich podmiotów (dwu-, a niekiedy wielostronna współpraca). Przykładem tej ostatniej może być sponsorowanie Stowarzyszenia Piłki Siatkowej Kobiet Stal Mielec. Główne grupy beneficjentów przedstawia tabela 22. Wśród firm, wspierających lokalną społeczność poprzez sponsoring, są zarówno przedsiębiorstwa małe i średnie, jak też kilku dużych inwestorów, np. Melnox. Firma ta wspiera w sposób stały sport oraz przedszkola. Kirchhoff zajmuje się promocją i mecenatem kultury. Duże firmy szczególnie często angażują się w mecenat kulturalny oraz 119 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Tab. 22. Przykładowe działania firm SSE na rzecz społeczności lokalnej Mielca i powiatu mieleckiego Beneficjenci Kluby sportowe Instytucje opieki nad dziećmi Szkoły Imprezy kulturalne Instytucje pomocy społecznej Okazjonalne wspieranie dzieci Inne instytucje i osoby Firmy wspierające BRW, C+N, Euro-Energetyka, Joongpol, Melex, Melnox, WBS Alukon, Cobi, Retech, Spiroflex Geyer & Hosaja, Joongpol, Spiroflex BRW, Kirchhoff, Melnox Alukon, Formaplan, Spiroflex Onduline, Zielona Budka BRW, Cobi, Formaplan, Mechanika Leśniak, Spiroflex, Tarapata, Mondi Bags, Sanglass, Huta Mikołaj Źródło: opracowanie własne na podstawie różnych żródeł. opiekę nad młodymi talentami. Szczególnie atrakcyjny jest sponsoring przedsięwzięć, w których udział biorą znane osoby świata kultury, np. Krzysztof Penderecki. Skala działań firm SSE na rzecz miasta w ciągu ostatnich kilku lat uległa ograniczeniu. Najważniejszą przyczyną były zmiany legislacyjne w 2000 roku, umożliwiające miastu pobieranie od firm SSE podatku od nieruchomości (zob. rozdział 7). W znacznej liczbie firm, w których prowadzono wywiady, przedsiębiorcy i menedżerowie interpretowali to jako złamanie przez miasto umowy dotyczącej warunków funkcjonowania w Mielcu i zasad fair play. Przyczyn ograniczonego zaangażowania się niektórych dużych inwestorów w funkcjonowanie miasta i jego instytucje należy poszukiwać z jednej strony w strategiach korporacyjnych, a z drugiej – w cechach przestrzeni lokalnej. Powściągliwość na tym polu może być w przypadku niektórych firm wynikiem celowej polityki unikania budowania szerszych więzi z lokalną społecznością, które uległyby zerwaniu w przypadku relokacji działalności w inne miejsce. Równocześnie należy pamiętać, że cechą Mielca są wysokie oczekiwania społeczne w tym zakresie. Ukształtowały się one w specyficznych warunkach funkcjonowania wielkiego zakładu w monokulturowym ośrodku przemysłowym średniej wielkości. Przejęcie przez WSK kontroli nad wieloma funkcjami pozaprodukcyjnymi, m.in. sportem i kulturą, oraz paternalistyczne podejście do instytucji miejskich, tworzyło model, który trudno dziś powielić. Interesujący jest fakt, że firmy SSE, nawet te, których świadczenia na rzecz miasta są minimalne, są znaczącymi odbiorcami usług kulturalnych. Odgrywa to niebagatelną rolę dla takich mieleckich instytucji kulturalnych jak Śródmiejskie Centrum Kultury. Klientami są przede wszystkim najwięksi inwestorzy SSE, np. Lear Automotive zamawia dla własnej kadry pracowniczej seanse filmowe i widowiska kulturalne, a BRW przedstawienia operetki. 120 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe Aktywność ekonomiczna mieszkańców oraz jej związek ze strefą ekonomiczną Celem analizy jest próba uchwycenia związku między specjalną strefą ekonomiczną a lokalną aktywnością gospodarczą w powiecie mieleckim. Szczególnym wyrazem tej aktywności może być lokalna przedsiębiorczość, rozumiana tu jako prowadzenie własnej działalności gospodarczej (firmy). U podłoża współczesnego rozwoju przedsiębiorczości tego obszaru leży szereg przyczyn, których geneza sięga niekiedy ponad 100 lat. Do najważniejszych i najstarszych czynników rozwoju przedsiębiorczości w powiecie mieleckim zaliczyć należy z pewnością okresową emigrację zarobkową. Jej początki sięgają jeszcze okresu zaborów (Skrzypczak 2004). W chwili obecnej pełni ona dwie ważne funkcje w rozwoju przedsiębiorczości lokalnej. Po pierwsze – zapewnia akumulację kapitału51, a po drugie – umożliwia kopiowanie wzorców z zagranicy, przy czym naśladownictwo to dotyczyć może co najmniej trzech różnych aspektów: a) samego stopnia aktywności gospodarczej, zachęcając do podjęcia ryzyka pracy na własny rachunek w ogóle b) produkcji konkretnych wyrobów c) wzorów organizacji i szeroko pojmowanej kultury pracy. Wykorzystywanie zagranicznych doświadczeń leży u podstaw powstania wielu firm w powiecie mieleckim52. Przykładem może być Spiroflex, którego założyciel zetknął się w czasie pobytu w USA z technologią wytwarzania giętych przewodów wentylacyjnych. Po powrocie rozpoczął w 1998 roku działalność w mieleckim inkubatorze przedsiębiorczości. Po kilku latach firma zainwestowała w SSE, jest dziś podmiotem średniej wielkości i nadal się rozwija53. Kolejnym czynnikiem są przedwojenne tradycje rzemieślnicze w zakresie przetwórstwa drewna. Tradycje te kontynuowane są do dziś, o ich sile świadczy fakt, że otwarcie rodzinnej firmy w branży drzewnej należy do najbardziej typowych dróg rozpoczęcia kariery biznesowej w Mielcu i okolicy, obok działalności w branży metalowej. W okresie przedwojennym tkwią również początki przemysłu lotniczego i związanego z nim szeroko rozumianego przetwórstwa metalowego. Powstanie zakładów lotniczych w ramach inwestycji Centralnego Okręgu Przemysłowego stworzyło podwaliny pod powojenny rozwój WSK. Okres socjalistycznej industrializacji generalnie nie sprzyjał rozwojowi małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP). Miało miejsce planowe ograniczanie prywatnej aktywności gospodarczej oraz „ekonomiczne ubezpodmiotowienie obywateli poprzez 51 W przypadku powiatu mieleckiego dochody z tego źródła w pierwszej kolejności stymulują rozwój budownictwa mieszkaniowego, ale część z nich jest przeznaczana także na własną działalność gospodarczą. 52 Efekty naśladownictwa w regionie mieleckim nie ograniczają się tylko i wyłącznie do działalności pozarolniczej. Dzięki organizowanym przez MARR masowym wyjazdom do pracy w rolnictwie na angielską Wyspę Jersey (ok. 3000 osób w latach 2000-2005), w rejonie Padwi Narodowej zaczęto stosować podpatrzone tam metody uprawy ziemniaka. 53 Przykłady przenoszenia wzorów z zagranicy są w regionie o tradycjach emigracyjnych dość liczne, do najbardziej spektakularnych należy przypadek właścicieli grupy Nowy Styl z Krosna (Moń 2005). 121 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 całkowite uzależnienie ich od gospodarczych struktur państwa, co osiągnięto przez upaństwowienie środków produkcji” (Paszkowski 1996). W ośrodkach zdominowanych przez jedno przedsiębiorstwo przemysłowe, do jakich należał Mielec, lokalna przedsiębiorczość była szczególnie niska. Dobrze płatna praca w dużym przedsiębiorstwie nie motywowała do podejmowania ryzyka, jakie związane jest z prowadzeniem własnej działalności gospodarczej. Hipertrofia wielkiego zakładu, będąca wynikiem realizowania założeń socjalistycznej industrializacji, stała się poważnym brzemieniem Mielca w dobie transformacji systemu społeczno-gospodarczego po 1989 roku. Paradoksalnie jednak to właśnie kadry tego zakładu stały się największym atutem miasta w momencie ustanowienia pierwszej polskiej strefy ekonomicznej. Przez blisko trzy pokolenia rozwój WSK kształtował wysoko wykwalifikowane kadry techniczne, przede wszystkim średniego poziomu, na skalę rzadko spotykaną w Polsce w ośrodku tej wielkości. Należy zwrócić tu uwagę, że tak często podkreślana „monofunkcyjność” ośrodka mieleckiego jest przy bardziej szczegółowej analizie dyskusyjna. U progu przemian mieleckie WSK daleko odbiegało od swojego COP-owskiego pierwowzoru, pomyślanego jako montownia produktu finalnego. Było to wielozakładowe przedsiębiorstwo o stosunkowo zdywersyfikowanej strukturze wewnętrznej. Obok PZL funkcjonowały, aby wymienić tylko najważniejsze, wytwórnia aparatury wtryskowej do silników, zakłady produkujące silniki wysokoprężne i samochody specjalistyczne, zakłady narzędziowe oraz ośrodek badawczo-rozwojowy. Do chwili obecnej funkcjonuje w Mielcu powiedzenie, że WSK było jedno, ale zawodów w nim ponad tysiąc. W wywiadach z przedsiębiorcami bardzo często pojawiały się stwierdzenia, że załamanie się rynku pracy w wyniku kryzysu WSK na początku lat 1990. było impulsem do założenia własnej firmy. Niesatysfakcjonujące płace skłaniały pracowników do odejścia z WSK i podejmowania własnej działalności gospodarczej lub poszukiwania pracy w innych przedsiębiorstwach. Dobrze obrazują to słowa byłych pracowników WSK kierujących obecnie małymi i średnimi firmami: „przestali [nam] kasę wypłacać, przez 3 miesiące nie mieliśmy pensji, trudno było wyżyć... Wałęsa mówił, by wziąć sprawy w swoje ręce...” (właściciel firmy informatycznej); „dawni kierownicy WSK zwalniają się, biorą robotę [i klientów], jaką dawniej robili w ramach WSK...” (właściciel firmy metalowej); „widoczne są stare kontakty, jeszcze z czasów WSK. Dawni koledzy są teraz w kierownictwie firm, stąd czasami zdarza się, że coś zlecą” (właściciel firmy metalowej). Lokalna przedsiębiorczość postrzegana jest dziś przez mielczan jako jeden z najważniejszych elementów, decydujących o poprawie ich warunków życia (Matusiak 2004). Z zakładami lotniczymi nierozerwalnie związany jest rozwój branży metalowej, mechanicznej i samochodowej. Wpływ na to miał między innymi rozwój transportu samochodowego i związany z tym szybko rosnący popyt na usługi naprawcze oraz produkcję i regenerację części samochodowych. Uogólniając, ukształtowane w różnych okresach przeszłości czynniki wpływają pozytywnie na współczesną aktywność ekonomiczną w subregionie mieleckim. Znalazło to po 1989 roku wyraz z jednej strony w zakładaniu własnych podmiotów gospodarczych w mieście i okolicy, a z drugiej – w przyciągnięciu do SSE inwestorów, wykorzystujących 122 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe Tab. 23. Firmy branży lotniczej powiatu mieleckiego Nazwa firmy Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. Zakład Narzędziowy PZL-Mielec Sp. z o.o. Alukon Sp. z o.o. Wytwórnia Zespołów Kooperacyjnych Sp. z o.o. Stamet Stanisław Stachura Zakład Produkcyjny Szel-Tech Szeliga Grzegorz Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Usługowo-Handlowe Metyanex Spółdzielnia Usług Rolniczych Zakład Metalowy WB Produkcja Handel Usługi Zakład Wielobranżowy Techno-Miel Ryszard Książek Lokalizacja Mielec Mielec Mielec Mielec Mielec Mielec Mielec Czermin Wola Mielecka Mielec Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Lotnictwa Cywilnego. miejscową wykwalifikowana kadrę. Znajdujemy wśród nich licznych producentów w branży drzewnej, metalowej, maszynowej, samochodowej i lotniczej. Należy zwrócić uwagę, że część z nich to lokalne MŚP, które w wyniku zmian legislacyjnych były w stanie sprostać wymogom stawianym inwestorom w SSE. Do tradycji subregionu mieleckiego należy przemysł lotniczy. W samym Mielcu i powiecie mieleckim działa dziesięć firm z tej branży, tworząc jedno z nielicznych skupień tego rodzaju działalności w Polsce (tab. 23). Dzieje się tak pomimo kryzysu, jaki przeżywają same PZL, co świadczy o dużych zdolnościach adaptacyjnych tych małych i średnich przedsiębiorstw. Rozwój przedsiębiorczości na terenie Mielca dobrze ilustruje liczba aktywnych podmiotów gospodarczych w poszczególnych latach (rys. 25). Wyraźnie widoczny jest etap bardzo szybkiego wzrostu ich liczby od 1989 do 1994 roku, a następnie okres wyhamowania dynamiki w latach 1994-1996. Do ponownego przyspieszenia wzrostu liczby firm doszło w dwuleciu 1996-1998, co zbiega się z okresem powstania i początku napływu dużych inwestycji do SSE. Od 1998 roku liczba aktywnych podmiotów maleje, z wyjątkiem roku 2001, gdy miała miejsce zwiększona liczba wpisów wskutek podziału spółek cywilnych między wspólników. Spadek liczby aktywnych Rys. 25. Liczba aktywnych podmiotów gospofirm to częściowo efekt porządkowania darczych w Mielcu w latach 1989-2004 przez Urząd Miejski rejestrów działalno- Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ści gospodarczej i wykreślania jednostek Urzędu Miejskiego w Mielecu. 123 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 niefunkcjonujących, a być może również postępowania procesu koncentracji działalności na rynku handlu i usług. Odrębnym zagadnieniem jest wpływ SSE na funkcjonowanie mieleckiego Inkubatora Przedsiębiorczości IN-MARR, najważniejszej spośród wspierających przedsiębiorczość instytucji, stworzonej jeszcze przed powstaniem strefy. Przewinęło się przez niego w okresie 1992-2003 aż 88 firm, w których pracowało łącznie około 860 osób (Bednarz 2004). Dzięki współpracy inkubatora z jego portugalskim odpowiednikiem możliwe było wsparcie MŚP w ramach przedakcesyjnego programu pomocy Phare-Struder. Co trzecia firma z inkubatora współpracuje z podmiotami działającymi w SSE, strefa spełnia więc rolę otoczenia, dzięki któremu „inkubowane” firmy mogą się pomyślnie rozwijać. Producenci ze SSE, stawiając wysokie wymagania w zakresie kooperacji, wpływają na podniesienie konkurencyjności lokalnych partnerów. W rezultacie tej współpracy 7 powstałych w inkubatorze firm otrzymało zezwolenia na działalność w mieleckiej SSE. Jako jedyny w Polsce mielecki inkubator umożliwia firmom równoczesne korzystanie z ulg strefowych oraz pobyt w inkubatorze. Funkcjonowanie mieleckiego inkubatora wiąże się bezpośrednio z Mielecką Agencją Rozwoju Regionalnego (MARR), która jest dla niego organizacją założycielską. Jej działalność opiera się na podnoszeniu konkurencyjności subregionu mieleckiego poprzez wspieranie małej i średniej przedsiębiorczości, m.in. przy wykorzystaniu środków pomocowych UE. W działania te pośrednio, jako udziałowiec MARR, włącza się zarządzająca SSE – Agencja Rozwoju Przemysłu. Partnerstwo głównych podmiotów instytucjonalnych w Mielcu, tj. ARP, MARR, Urzędu Miejskiego i Starostwa Powiatowego jest bez wątpienia czynnikiem, który ułatwia funkcjonowanie SSE oraz MŚP. W celu określenia wpływu, wywieranego przez SSE na podmioty działające w jej otoczeniu, przeprowadzono badanie ankietowe 54 przedsiębiorców, których dobrano w sposób celowy ze względu na ich kooperację z firmami SSE (2/3 badanych firm było zaangażowanych w tę współpracę)54. Współpraca ta polegała w większości na świadczeniu różnorakich usługi lub dostarczaniu produkowanych przez dostawcę wyrobów, rzadziej na sprzedaży towarów. Dla co piątej badanej firmy udział klientów ze strefy przekraczał 50%, a dla co trzeciej 25%. W co drugiej firmie do nawiązania współpracy z SSE doszło z jej własnej inicjatywy. Zdecydowana większość przedsiębiorców dostrzegała pozytywny wpływ SSE na kondycję własnej firmy (69%), a 26% nie odczuło żadnej zmiany. W mieleckiej społeczności istniały w okresie powstawania SSE obawy dotyczące upadku MŚP w wyniku pojawienia się konkurencji ze strony inwestorów przychodzących do strefy. Blisko 3/4 przedsiębiorców zdecydowanie zaprzeczyło tym obawom. Część z nich wyjaśniała, że „nie wiedziano, jakie firmy wejdą do SSE, te, które weszły, nie tworzą konkurencji”, oraz, że „[firmy SSE] to nie ta skala konkurencji”. Do najczęściej wymienianych efektów współpracy z firmami SSE należą, poza wzrostem przychodów, podniesienie jakości oferowanych produktów i usług (31%), 54 Wywiady przeprowadzono w większości z firmami, które wymieniane były jako kooperanci we wcześniejszych wywiadach w przedsiębiorstwach SSE. 124 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe uzyskanie dostępu do nowych rynków (28%) oraz wzrost kwalifikacji pracowników (28%) i udoskonalenie zarządzania (24%) – rys. 26. Stosunkowo niewiele firm wprowadziło natomiast w efekcie kooperacji z firmami SSE nowe technologie (17%), zmieniło organizację produkcji (9%) czy uzyskało lepszy dostęp do kapitału (4%). Zdecydowana większość firm nie odczuła wpływu SSE na sytuację kadrową (93%). Pojedyncze firmy z branży metalowej i pokrewnych zwróciły uwagę na niedostatek wykwalifikowanej kadry, wynikający z funkcjonowania w SSE branż o podobnym profilu działalności. Firmy SSE drenują rynek z wykwalifikowanych pracowników, m.in. poprzez możliwość zapewnienia lepszych warunków pracy. Rys. 26. Rodzaje korzyści uzyskanych przez firmy lokalne wskutek współpracy z SSE Źródło: badania własne. Ocena ogólnego wpływu SSE na Mielec i okolice jest wśród przedsiębiorców jednoznaczna. Większość z nich (85%) uważa, że bez SSE, Mielec rozwijałby się dużo gorzej niż w chwili obecnej. Pojawiają się tu porównania z gorszą sytuacją panującą aktualnie w Tarnobrzegu. W środowisku mieleckich przedsiębiorców panuje duży optymizm co do możliwości zwiększenia w przyszłości skali współpracy z firmami zlokalizowanymi w SSE. Ponad 1/3 z nich uważa, że powiązania ze strefą mogą ulec zwiększeniu. Przekonanie, że skala powiązań pozostanie na obecnym poziomie, reprezentowała dwukrotnie mniej liczna grupa (17%), a zaledwie kilku uważało, że wpływ firm SSE na prowadzoną działalność będzie mniejszy (6%). Wpływ powstania SSE Euro-Park Mielec na funkcjonowanie wybranych małych i średnich podmiotów gospodarczych na terenie Mielca poza strefą badał również D. Matusiak (2004). Wpływ ten zaznaczył się bezpośrednio w zwiększeniu obrotów firm poprzez świadczenie usług oraz dostawy dla odbiorców w SSE, a także pośrednio poprzez poprawę stanu i rozbudowę infrastruktury technicznej na terenie Mielca oraz mnożnikowe efekty dochodowe, związane z dochodami pracowników firm SSE. 125 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Ciekawe jest porównanie miejsca realizacji usług przez podmioty badane przez D. Matusiaka (2004) i inwestorów ze strefy. Małe i średnie firmy wyróżniają się na tle tych ostatnich szerszym korzystaniem z lokalnych usług finansowych i informatycznych, a rzadszym z usług prawnych i transportowych. Różnice wynikają m.in. z tego, że niektóre usługi, np. transport, są w małych firmach realizowane we własnym zakresie. W rezultacie ich wpływ na lokalną gospodarkę poprzez zlecanie usług transportowych na zewnątrz (zaopatrzeniowe efekty mnożnikowe) może być mniejszy od oddziaływania firm działających w SSE, które generują popyt na takie usługi. Funkcjonowanie SSE pobudza aktywność gospodarczą mieszkańców powiatu mieleckiego. MŚP skutecznie zaadaptowały się do zmieniającego się otoczenia społeczno-gospodarczego, w konsekwencji odnosząc nierzadko spektakularny sukces. Do przykładów należą wspomniane już wyżej: Xerima – zapewniająca kompleksową obsługę w materiały biurowe, MetalWerk – serwisujący linie produkcyjne, Roboprojekt – oferujący kompleksową obsługę spawalnictwa czy firmy transportowe specjalizujące się w międzynarodowych przewozach towarowych. Dzięki swojej dynamice szereg firm obejmuje swoim działaniem nie tylko teren powiatu mieleckiego, ale również powiatów przyległych. Podstawą sukcesu lokalnych przedsiębiorstw są cechy lokalnej przestrzeni społeczno-gospodarczej. Część firm działała już przed powstaniem SSE. Tradycje rodzinne związane z niektórymi rodzajami działalności gospodarczej sięgają niekiedy okresu monarchii habsburskiej. Przemiany po 1989 roku ujawniły aktywność kadry WSK. Mielec należy do miast województwa podkarpackiego charakteryzujących się najwyższymi wartościami wskaźnika przedsiębiorczości produkcyjnej, mierzonej liczbą prywatnych firm zarejestrowanych w REGON w sekcjach C, D oraz E na 1000 mieszkańców (rys. 27). Co więcej – w latach 1995-2003 Mielec należał do kilku miast o najwyższej dynamice przyrostu nowych firm produkcyjnych w regionie. Trudno nie przyjąć, że jest to wynikiem bezpośredniego i pośredniego oddziaływania SSE na lokalną aktywność gospodarczą. Interesujący jest również obraz przedsiębiorczości w terenach wiejskich powiatu mieleckiego. Rysunek 28 pokazuje, że gminy bezpośrednio graniczące z Mielcem należą do kilku obszarów najbardziej intensywnej wiejskiej przedsiębiorczości produkcyjnej w całym województwie podkarpackim. Wpływ SSE na rozwój przedsiębiorczości w zakresie usług transportowych zilustrować można za pomocą wskaźnika liczby podmiotów gospodarczych, prowadzących działalność w transporcie i łączności (sekcja I w PKD). Liczba firm łącznościowych jest na tyle mała, że jej wpływ na wartość wskaźnika jest niewielki. Podobnie jak w przypadku firm przemysłowych widać wyraźnie nasilenie aktywności transportowej w granicach powiatu mieleckiego (rys. 29) a także jej dużą dynamikę po roku 1995 (rys. 30). Uzyskany obraz ujawnia interesujące przestrzenne zróżnicowanie przedsiębiorczości w obrębie powiatu mieleckiego. O ile w przypadku firm przemysłowych mamy do czynienia z jej koncentracją w bezpośrednim sąsiedztwie samego Mielca, to w świadczeniu usług transportowych wyspecjalizowały się między innymi gminy położone bardziej peryferyjnie w powiecie. Taki rozkład przestrzenny potwierdza informacje uzyskane z wywiadów prowadzonych w lokalnych firmach. Silna pozycja 126 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe takich gmin powiatu mieleckiego jak Padew Narodowa i Tuszów Narodowy została w decydującej mierze ukształtowana właśnie w okresie 1995-2003. Oddziaływanie SSE na otoczenie ma więc wyraźnie selektywny charakter, uzależniony zapewne od lokalnych cech społecznych i efektów naśladownictwa. Porównanie przedsiębiorczości dla wybranych sekcji PKD w gminach powiatu mieleckiego przedstawia tabela 24. Istnieje przypuszczenie, że aktywność gospodarcza w ościennej gminie wiejskiej Baranów Sandomierski, należącej już do powiatu tarnobrzeskiego, może być również w pewnej mierze efektem funkcjonowania strefy mieleckiej. Podsumowując, istnieją wielorakie związki aktywności ekonomicznej w regionie mieleckim z rozwojem SSE. W trakcie badań, w tym licznych wywiadów, nie natrafiono na przykłady ograniczania rozwoju miejscowych firm przez konkurencję ze strony inwestorów działających w SSE Euro-Park Mielec. Równocześnie strefa oddziałuje bezpośrednio i pośrednio na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w mieście i otaczających gminach. Tab. 24. Zmiany liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w gminach powiatu mieleckiego na tle gmin wiejskich województwa podkarpackiego w latach 1995-2003 (1995=100) Gmina 1995 Czermin Wadowice Górne Przecław Tuszów Narodowy Borowa Gawłuszowice Radomyśl Wielki Padew Narodowa Mielec Średnia dla gmin wiejskich woj. podkarpackiego 2,2 2,5 3,3 4,1 4,5 3,5 3,1 3,1 9,4 3,9 Przetwórstwo Budownictwo przemysłowe Dynamika Dynamika 2003 199519951995 2003 -2003 -2003 5,5 250 3,3 10,8 327 5,6 224 4,6 7,1 154 7,1 215 0,8 5,1 638 8,2 200 1,9 5,9 311 8,7 193 2,1 6,4 305 6,0 171 0,7 3,5 500 4,4 142 3,3 5,1 155 4,4 142 3,6 4,8 133 12,5 133 2,2 6,4 291 6,3 162 2,6 6,1 235 Transport i łączność 1995 2003 3,6 5,1 0,4 0,5 2,7 2,8 4,1 2,9 1,8 6,4 4,5 2,5 3,8 4,4 9,2 4,1 7,9 5,8 Dynamika 1995-2003 178 88 625 760 163 329 100 272 322 2,6 4,3 165 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR GUS. Ogólna liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców jest w Mielcu niższa niż w niektórych innych miastach regionu tej samej wielkości, podobnie wygląda sytuacja w gminach wiejskich powiatu (zob. rozdz. 6). Miasto i powiat mielecki wybijają się natomiast zdecydowanie w województwie podkarpackim jeśli chodzi o liczbę małych i średnich firm przemysłowych. Dodatkowo wyróżnia je wyjątkowo duża liczba firm transportowych. Wskazuje to jednoznacznie na wpływ strefy ekonomicznej. 127 Rys. 28. Przedsiębiorczość przemysłowa w gminach wiejskich województwa podkarpackiego w 2003 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR GUS. Rys. 27. Przedsiębiorczość przemysłowa i jej dynamika w miastach województwa podkarpackiego w latach 1995-2003 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR GUS. Rys. 30. Dynamika przedsiębiorczości w transporcie i łączności w gminach wiejskich województwa podkarpackiego w latach 1995-2003 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR GUS. Rys. 29. Przedsiębiorczość w transporcie i łączności w gminach wiejskich województwa podkarpackiego w 2003 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie BDR GUS. Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 SSE tworzy rynek zbytu dla działalności produkcyjnych, w zakresie których istnieją od lat lokalne umiejętności, a równocześnie rynek dla różnorodnych działalności obsługujących. Istotne znaczenie ma tu nie tylko wielkość skoncentrowanych w strefie inwestycji, ale przede wszystkim różnorodność działających w niej firm pod względem branżowym, wielkościowym i pochodzenia kapitału. Wymagania stawiane przez klientów z SSE oraz niektóre współpracujące z nimi specjalistyczne firmy w jej otoczeniu wpływają na podniesienie jakości produktów i usług mieleckich przedsiębiorstw, zwiększając ich konkurencyjność. Lokalne firmy, których start i początkowy rozwój ułatwiła strefa, wyrosły dziś nierzadko na skalę ponadlokalną – sprzedają swoje wyroby i usługi w szerszym regionie lub nawet całym kraju. Dla inwestorów obecnych w strefie włączanie lokalnych kooperantów w łańcuchy dostaw obniża koszty działalności, daje możliwość częstszych kontaktów i szybszego reagowania na zapotrzebowanie, np. w zakresie serwisowania linii technologicznych. Wzajemna współpraca MŚP oraz podmiotów z SSE przynosi więc korzyści dla obu stron. Trudną do przecenienia rolę zarówno dla producentów zlokalizowanych w strefie, jak i firm działających w jej otoczeniu, odgrywa obecność zasobów wykwalifikowanej kadry. Rozwój tych firm, ich przewaga konkurencyjna, bazują więc w niemałym stopniu na ukształtowanych w przeszłości i odtwarzanych w kolejnych pokoleniach lokalnych kompetencjach, przede wszystkim technicznych. Aktywność ekonomiczna części mieszkańców miasta i okolicznych wsi wyraża się w wykorzystaniu posiadanych kwalifikacji w pracy najemnej w lokalnych firmach produkcyjnych, a nie – na przykład – rozwijaniu własnych mikrofirm handlowych czy usługowych. Ogólnie rzecz biorąc, w Mielcu powstało sprzyjające środowisko dla rozwijania różnorodnych działalności produkcyjnych, a także działalności je obsługujących. Składa się na nie zróżnicowana branżowo struktura gospodarki lokalnej z obecnością firm różnej wielkości – od bardzo dużych przez średnie do małych, ponadto – istnienie instytucji otoczenia biznesu, m.in. szkoleniowych, niezależnych operatorów telekomunikacyjnych, inkubatora przedsiębiorczości oraz aktywnej agencji rozwoju lokalnego MARR. Ocena wielkości lokalnych efektów mnożnikowych oraz warunkujące je czynniki Szczegółowe badania nad oddziaływaniem Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec na lokalne otoczenie gospodarcze nie potwierdzają wysuwanej czasem tezy, że powstające obecnie w Europie Środkowej i Wschodniej obszary koncentracji przemysłu tworzą izolowane enklawy. Powstanie i rozwój mieleckiej strefy spowodowały znaczący wzrost dochodów i zatrudnienia licznych miejscowych przedsiębiorstw za pośrednictwem zaopatrzenia firm SSE w wyroby i usługi oraz zaspokajania popytu konsumpcyjnego ich pracowników. Przyjmując najbardziej ostrożne założenia, można oceniać, że strefa ekonomiczna w Mielcu, niezależnie od zatrudnienia w nowych firmach produkcyjnych SSE (8981 osób), wygenerowała co najmniej 3126 miejsc pracy w powiecie mieleckim. W rzeczywistości liczba ta może być nawet o kilkanaście procent wyższa. Porównanie liczby miejsc pracy będących efektami mnożnikowymi istnienia SSE Euro-Park Mielec z zatrudnieniem w nowych firmach produkcyjnych, które działają na 128 Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe terenie strefy, pozwala stwierdzić, że na każde 1000 pracujących w tych ostatnich przypada co najmniej 348 dalszych miejsc pracy istniejących dzięki nim w Mielcu i powiecie. Mnożnik wyrażający wpływ SSE na otoczenie lokalne wynosi więc 1,348 lub więcej. Wbrew przypuszczeniom skala efektów zaopatrzeniowych firm SSE okazała się zdecydowanie większa od efektów dochodowych – odpowiednio 220 i 128 pracujących na 1000 nowo zatrudnionych w SSE. Dzieje się tak dzięki efektom powstającym poprzez usługi świadczone na rzecz producentów SSE. Stanowią one około połowy wszystkich generowanych przez strefę efektów mnożnikowych w kategoriach zatrudnienia. Same efekty produkcyjne są stosunkowo ograniczone – 38 miejsc pracy na 1000 pracujących w SSE (tab. 25). Stopień domknięcia poszczególnych rodzajów efektów mnożnikowych w powiecie mieleckim, tj. udział powiatu w całości wywoływanych przez strefę efektów w otoczeniu, jest zróżnicowany. Jest on najwyższy w przypadku efektów dochodowych, czyli związanych ze sprzedażą dóbr i usług pracownikom firm działających w SSE (około 3/4), w przypadku zaopatrzeniowych efektów usługowych czyli obsługi samych firm przekracza 60% – rys. 31. Tab. 25. Efekty mnożnikowe działalności nowych firm SSE w Mielcu i powiecie mieleckim w kategoriach zatrudnienia Efekty mnożnikowe Zaopatrzeniowe Produkcyjne Usługowe Dochodowe Ogółem Efekty I rzędu 1831 321 1510 1026 2857 Efekty II rzędu Efekty III rzędu 141 21 120 110 251 5 1 4 13 18 Ogółem 1977 343 1634 1149 3126 Źródło: badania własne. Na tym tle 15% lokalnego domknięcia zaopatrzenia materiałowego przedsiębiorstw, tj. zakupu materiałów, półproduktów i części (bez zaopatrywania w energię i wodę55), jawi się jako niewielkie, chociaż nie odbiega od typowego dla przemysłu. W zakresie zaopatrzenia w usługi silne domknięcie jest charakterystyczne dla podstawowych usług, a znacznie niższe dla specjalistycznych usług wysokiego rzędu, świadczonych często na skalę całego kraju lub regionu. W sumie najwięcej miejsc pracy związanych z istnieniem strefy znajdujemy w Mielcu i okolicznych gminach w handlu i transporcie (odpowiednio 740 i 680, czyli 22-24% całości), a w dalszej kolejności w budownictwie (13%), ochronie i sprzątaniu (po 5-6%) oraz naprawach samochodów (4%). Na wszystkie branże przemysłu przetwórczego przypada łącznie ponad 8% zatrudnienia stanowiącego efekty mnożnikowe strefy, na energetykę i zaopatrywanie w wodę 6% (rys. 32). 55 Z zaopatrywaniem w energię i wodę domknięcie przekracza 1/3. 129 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Rys. 31. Efekty mnożnikowe funkcjonowania nowych przedsiębiorstw w SSE Euro-Park Mielec. Źródło: badania własne. Rys. 32. Struktura miejsc pracy istniejących w powiecie mieleckim dzięki efektom mnożnikowym SSE według branż Źródło: badania własne. 130 Efekty mnożnikowe działania SSE Euro-Park Mielec w skali całego województwa podkarpackiego szacować można na co najmniej 3850 pracujących. W skali całej Polski mielecka strefa przyczyniła się do istnienia około 5000 miejsc pracy, tzn. że mnożnik wynosi 1,551. Podkreślić trzeba, że efekty mnożnikowe działania SSE w Mielcu są w zakresie zatrudnienia najprawdopodobniej wyższe od obliczonych wyżej w sposób niezwykle ostrożny. Nie uwzględniono w tym rachunku m.in. efektów mnożnikowych działalności spółek powstałych z WSK PZL-Mielec, reinwestowania zysków przez firmy lokalne, wpływu inwestycji ARP i gminy finansowanych z dochodów od firm SSE. Podawane liczby miejsc pracy nie obejmują również pracujących w zarządzającej strefą Agencji Rozwoju Przemysłu Oddział w Mielcu oraz zatrudnionych w spółkach wywodzących z WSK. Co więcej, wszystkie obliczenia dotyczą liczby miejsc pracy jako pełnych etatów, co oznacza, że przy zatrudnieniu niektórych osób na części etatu liczba pracujących będzie większa. Oprócz efektów mnożnikowych powstających za pośrednictwem zaopatrzenia firm SSE oraz zaspokajania popytu konsumpcyjnego ich pracowników, ma miejsce szerszy wpływ strefy na aktywność ekonomiczną w powiecie. Strefa przyczyniła się do zwiększenia lokalnej przedsiębiorczości, co widoczne jest przede wszystkim w rozwoju firm produkcyjnych, a także transportowych. Firmy lokalne, które wyrosły dzięki strefie, wychodzą dziś na szersze rynki regionalne lub krajowe. Skutkiem działania strefy jest wzrost popytu na działki pod inwestycje przemysłowe i usługowe oraz budownictwo mieszkaniowe, co prowadzi Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe do wzrostu cen nieruchomości; są one wyższe niż w innych porównywalnej wielkości miastach województwa podkarpackiego. Siła i przestrzenny zasięg oddziaływania producentów zlokalizowanych w SSE uzależnione są od reprezentowanej przez nich branży oraz wielkości i pochodzenia przedsiębiorstw. Wielkość firmy determinuje rozmiary zaopatrzenia, a tym samym siłę zaopatrzeniowych efektów mnożnikowych, a także masę dochodów trafiających do gospodarki lokalnej za pośrednictwem wynagrodzeń. Co więcej, wpływa ona również na strategię firmy, zwłaszcza w zakresie miejsca korzystania z niektórych usług. Branża określa przede wszystkim rodzaje działalności, na jakie firma wpływa. Zdolność Mielca do przechwytywania znaczącej części efektów mnożnikowych, czyli obsługi firm SSE, okazuje się duża jak na ośrodek tej wielkości. Istotną rolę odgrywa tu kadra, której kwalifikacje wywodzą się często z WSK PZL-Mielec. Widoczne to jest w szczególności w zapewnianiu przez lokalne firmy serwisowania linii technologicznych fabryk wielkich koncernów działających w strefie oraz skupieniu w mieście i okolicy licznych producentów specjalizujących się w wytwarzaniu narzędzi, urządzeń mechanicznych, części samochodowych i różnych wyrobów z metalu. Widoczna jest również postępująca specjalizacja lokalnych firm transportowych. Warto podkreślić, że efekty oddziaływania strefy ekonomicznej nie ograniczają się do samego miasta Mielca, ale odczuwalne są również wyraźnie w okolicznych miejscowościach wiejskich. Odbywa się to nie tylko poprzez dochody mieszkających w nich pracowników firm SSE, ale również poprzez rozwój firm, które bezpośrednio lub pośrednio obsługują podmioty ze strefy. Szczególnie godny uwagi jest fakt rozwoju w Mielcu i podmieleckich wsiach licznych firm produkcyjnych. Niektóre miejscowości wyróżniają się koncentracją firm, świadczących usługi transportowe. 131 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 132 Rozwój Mielca na tle województwa podkarpackiego 6 Rozwój Mielca na tle województwa podkarpackiego Agnieszka Sobala-Gwosdz Celem niniejszego rozdziału jest porównanie poziomu rozwoju Mielca i ciążących doń gmin wiejskich z innymi miastami i gminami województwa podkarpackiego. Interesujące jest pytanie, czy pozytywne oddziaływanie Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec znajduje odzwierciedlenie we wzroście podstawowych wskaźników statystycznych, opisujących poziom życia i poziom rozwoju gospodarczego w Mielcu i powiecie mieleckim. Aby zrealizować powyższy cel, opracowano syntetyczne wskaźniki poziomu życia i poziomu rozwoju gospodarczego dla lat 1990 i 2002, a ponadto obliczono wskaźnik aktywności endogenicznej w 2003 roku56. Matematyczna konstrukcja pierwszych dwóch wskaźników opiera się na sumowaniu standaryzowanych wartości wskaźników cząstkowych (tzw. wskaźnik Perkala). Metoda ta cechuje się zarówno prostotą, jak i małą utratą informacji podczas grupowania (zob. Sobala-Gwosdz 2005a). Przed właściwą analizą przedstawiono położenie i funkcje Mielca na tle innych ośrodków województwa podkarpackiego. 56 Do określenia wskaźnika poziomu życia wykorzystano 13 wskaźników. Były to: saldo migracji (średnia trzyletnia) na 1000 mieszkańców, odsetek mieszkańców powyżej 15 roku życia posiadających co najmniej średnie wykształcenie, powierzchnia użytkowa mieszkań w m2 na mieszkańca, odsetek mieszkań wyposażonych w ustęp spłukiwany i wodociąg z sieci, indeks dostępności do bibliotek i aptek (średnia liczby placówek na 10000 mieszkańców i na 100 km2 powierzchni gminy), abonenci telefoniczni na 1000 mieszkańców, miejsca w przedszkolach na 1000 dzieci w wieku 3-6 lat, liczba lekarzy i dentystów na 10000 mieszkańców, zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych (średnia trzyletnia), indeks placówek kinowych (liczba kin na 10000 mieszkańców i liczba widzów na 10000 mieszkańców). Wskaźnik aktywności endogenicznej skonstruowano w oparciu o pozyskanie przez gminę środki przedakcesyjne PHARE, czas uchwalenia strategii rozwoju gminy, frekwencję w wyborach i referendach, obecność prasy lokalnej, liczbę stowarzyszeń i organizacji społecznych na 10000 mieszkańców oraz stopień wykorzystania Internetu przez urzędy gminne. Szczegółowa charakterystyka wskaźników i dokładna metodyka obliczeń została przedstawiona w pracy A. Sobali-Gwosdz (2005a). 133 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Położenie Mielca na tle głównych szlaków komunikacyjnych Polski Charakterystyczną cechą Mielca jest jego położenie na uboczu głównych szlaków komunikacyjnych (rys. 33). Droga nr 4 i linia kolejowa Kraków-Rzeszów-Przemyśl, będące najważniejszymi osiami komunikacyjnymi w województwie podkarpackim, przebiegają równoleżnikowo w odległości około 30 km na południe od miasta. Dostępność drogowa jest jednym z większych, ciągle nierozwiązanych problemów Mielca. Problem stał się szczególnie dotkliwy w obliczu wzrastającego ruchu samochodów ciężarowych, obsługujących firmy SSE. Niewątpliwie położenie komunikacyjne i stan dróg jest czynnikiem obniżającym atrakcyjność inwestycyjną strefy i Mielca. Do drogi krajowej nr 4, prowadzącej do Krakowa, Wrocławia i dalej do Niemiec, a w drugą stronę do Rzeszowa i na Ukrainę, prowadzą z Mielca dwie wąskie drogi wojewódzkie o mocno zniszczonej nawierzchni. Krótsza (30 km) jest droga nr 985, która łączy się z „czwórką” w Dębicy (rys. 34). Samochody wybierające tę drogę mają możliwość dojechania do strefy bez konieczności wjeżdżania do centrum Mielca. Bardziej uczęszczana jest droga nr 984 łącząca Mielec z Tarnowem (45 km). Osobnym problemem jest niska jakość drogi nr 4. Niestety na autostradę z Krakowa do Rzeszowa trzeba będzie czekać co najmniej kilka lat. Mielec posiada także słabe połączenia drogowe w kierunku północnym. Do najbliższych mostów na Wiśle, w Nagnajowie pod Tarnobrzegiem i Szczucinie, jest ponad 30 km, prowadzą do nich drogi niskiej klasy. Podróżujący do Warszawy zazwyczaj wybierają most w Nagnajowie, jadąc z Mielca (32 km) drogą nr 985 (rys. 34). Odczuwalny jest brak mostu łączącego Mielec z Połańcem. Przebiegająca przez Mielec linia kolejowa, łącząca Tarnobrzeg z Dębicą, ma nieduże znaczenie zarówno w ruchu towarowym, jak i osobowym. Wynika to m.in. z jej parametrów technicznych – jeden tor, ograniczona szybkość i brak elektryfikacji. Na północ od miasta, w odległości około 20 km, przebiega szerokotorowa Linia Hutniczo-Siarkowa. W chwili obecnej brak jednak na niej terminalu przeładunkowego z prawdziwego zdarzenia. Rolę tę spełnia bocznica i rampa w Woli Baranowskiej, ale zarówno infrastruktura stacji przeładunkowej, jak i jej stan i charakter dróg dojazdowych pozostawiają wiele do życzenia. Mielec posiada lotnisko przejęte niedawno przez Agencję Rozwoju Przemysłu. Samoloty lądować mogą tu tylko przy dobrej pogodzie, ponieważ nie ma odpowiednich urządzeń radiolokacyjnych i nawigacyjnych. Obecnie lotnisko jest wykorzystywane w minimalnym stopniu, służąc regularnie tylko trzem użytkownikom: PZL, aeroklubowi i Zakładowi Usług Agrolotniczych. Nie przewiduje się uruchomienia publicznego portu krajowego, natomiast po zakończeniu planowanej modernizacji będzie ono mogło obsługiwać loty biznesowe i czarterowe. 134 Rys. 33. Położenie Mielca na tle głównych szlaków komunikacyjnych Źródło: opracowanie własne. Źródło: opracowanie własne. Rys. 35. Funkcje miast w województwie podkarpackim Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad. Rys. 34. Intensywność ruchu kołowego w północno-zachodniej części województwa podkarpackiego w 2000 roku Rozwój Mielca na tle województwa podkarpackiego 135 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Funkcje Mielca i jego pozycja w województwie podkarpackim Miasto rozwija się, jeśli w otoczeniu występuje popyt na dobra i usługi wytwarzane na jego terenie. Stąd funkcje56 miasta pełnią podstawową rolę w jego rozwoju. Z tego punktu widzenia wyróżnić można trzy główne typy miast. 1. Miasta o dominacji funkcji usługowych o charakterze centralnym, tj. działalności, które zaspokajają potrzeby zaplecza miasta. Rynek usług i dóbr, które dostarcza miasto jest zwarty i ograniczony do strefy jego wpływów. 2. Miasta o przewadze funkcji wyspecjalizowanych, np. przemysłowych lub uzdrowiskowych, w tym przypadku miasto wytwarza dobra i dostarcza usługi na rozproszone i często odległe rynki. W przeciwieństwie do miast centralnych, miasta wyspecjalizowane są względnie niezależne od swego zaplecza. 3. Miasta o funkcjach mieszanych posiadające rozwinięte zarówno funkcje centralne, jak i wyspecjalizowane. Charakterystyczną cechą sieci osadniczej północnej i zachodniej części województwa podkarpackiego jest to, że w miastach średnich i dużych zdecydowanie przeważają wyspecjalizowane funkcje przemysłowe (rys. 35). Jest to wynik szybkiego rozwoju tych ośrodków wskutek wielkich inwestycji przemysłowych, zapoczątkowanych w okresie międzywojennym na słabo zaludnionym obszarze Puszczy Sandomierskiej, a zintensyfikowanych w socjaliźmie. Są to miasta, w których liczba mieszkańców wzrosła wielokrotnie w okresie 1945-1990. Zarówno Mielec, Stalowa Wola, Tarnobrzeg, jak i Nowa Dęba są zbyt duże, w stosunku do ludności swojego zaplecza, by opierać swą Tab. 26. Wielkość zaplecza miasta wyznaczona metodą ciążeń do liceów ogólnokształcących w roku szkolnym 2003/2004 Miasta Liczba ludności miasta (2002) a Jarosław Krosno Jasło Sanok Rzeszów Dębica Mielec Przemyśl Stalowa Wola Tarnobrzeg b 40 235 48 372 37 916 40 039 160 376 47 678 61 728 68 095 67 555 50 287 Liczba mieszkańców zaplecza ciążących do ośrodka c 86 886 92 597 69 451 63 303 199 898 56 515 64 614 65 159 54 279 29 536 Całkowita liczba ludności ciążącej do ośrodka(b+c) d 127 121 140 969 107 367 103 342 360 274 104 193 126 342 133 254 121 834 79 823 Wskaźnik obsługi (c/b) e 2,2 1,9 1,8 1,6 1,2 1,2 1,0 1,0 0,8 0,6 Źródło: A. Sobala-Gwosdz (2005a), uproszczone. 56 Funkcje miasta można zdefiniować jako wszystkie działalności zlokalizowane w mieście, a spełniane na rzecz otaczającego je obszaru (Maik 1992). 136 Rozwój Mielca na tle województwa podkarpackiego egzystencję na funkcjach centralnych. Ilustrują to wskaźniki liczby mieszkańców miasta do ludności obsługiwanego przezeń zaplecza (tab. 26). Słabe zaplecze ludnościowe ośrodka (i tym samym względnie słabo wykształcone funkcje centralne) skazuje go na większą zależność od funkcji wyspecjalizowanych. Wynika stąd ważny wniosek, że bez podtrzymania swoich funkcji wyspecjalizowanych Mielec nie mógłby funkcjonować w sposób harmonijny z obecną liczbą mieszkańców. Gdyby miejsca pracy, które zapewniała dawniej Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego, nie zostały po 1990 roku zastąpione, to w Mielcu, aby przywrócić równowagę z wiejskim otoczeniem, musiałaby się zmniejszyć liczba mieszkańców. Przyczyniłoby się to do osłabienia znaczenia miasta w tej części regionu. Pod względem liczby mieszkańców Mielec jest obecnie czwartym po Rzeszowie, Przemyślu i Stalowej Woli miastem województwa podkarpackiego. Pełni on rolę centrum północno-zachodniej części województwa, konkurując o zaplecze z Dębicą na południu, Tarnowem na zachodzie i Tarnobrzegiem na północnym-wschodzie. Obszar oddziaływania Mielca jako ośrodka centralnego obejmuje około 65 tys. mieszkańców, czyli więcej niż w przypadku Stalowej Woli, Tarnobrzega i Dębicy (tab. 26). Ważną cechą jest asymetryczność obszaru obsługi Mielca. Na wschód od miasta rozpościerają się bowiem zwarte, bardzo słabo zaludnione kompleksy leśne. Wsie położone na wschód od tego obszaru ciążą już do Kolbuszowej i Rzeszowa. Pod względem funkcji dominujących Mielec jest silnym ośrodkiem przemysłowym. Udział pracujących w przemyśle zmalał wprawdzie po 1990 roku, co jest ogólną cechą miast polskich w tym okresie, jednak w przekroju całego piętnastolecia nie doszło tu do znacznego osłabienia funkcji produkcyjnej, jak to miało miejsce w niektórych innych miastach województwa. Mielec wykazuje jeden z najwyższych wskaźników zatrudnienia w przemyśle w województwie podkarpackim – 63% liczby pracujących (bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób). Miasto charakteryzuje się natomiast niską aktywnością w sektorze usług. Podobnie jak w innych przemysłowych miastach regionu (Tarnobrzeg, Stalowa Wola), liczba podmiotów usługowych na 1000 mieszkańców jest w Mielcu wyraźnie niższa niż w wielofunkcyjnych miastach podobnej wielkości, np. Krośnie czy Jarosławiu (Guzik i in. 2002). Po 1990 roku nie udało się stworzyć w mieście znaczących funkcji usługowych o zasięgu regionalnym. Mielec nie stał się znaczącym ośrodkiem szkolnictwa wyższego nawet w skali województwa, w przeciwieństwie do Jarosławia, Stalowej Woli i kilku innych miast regionu (tab. 27). Tymczasem jest tutaj miejsce na wyższą szkołę zawodową, szczególnie o profilu technicznym, tym bardziej, że jedynym miastem, które skupia takie placówki jest Rzeszów. Zważywszy na specyfikę miasta przemysłowego i możliwość kooperacji z licznymi firmami, jej istnienie mogłoby istotnie wzmocnić pozycję Mielca w hierarchii miast regionu i zdywersyfikować jego bazę ekonomiczną. Konieczne wydaje się także dalsze dostosowywanie szkolnictwa na poziomie ponadgimnazjalnym do potrzeb przedsiębiorców działających w strefie i szerzej, w całym powiecie. Wśród funkcji pozaprodukcyjnych, w zakresie których wyróżnia się Mielec, należy wskazać na instytucje szkoleniowe i obsługi biznesu. W mieście znajduje się siedziba 137 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 niezależnego krajowego operatora telekomunikacyjnego TeleNet, dynamicznie rozwija się także branża informatyczna. Rozwojowi funkcji pozaprodukcyjnych o zasięgu ponadlokalnym nie sprzyja mało atrakcyjna przestrzeń centrum miasta. Mielec, podobnie jak kilka innych miast regionu poddanych szybkiej industrializacji (Tarnobrzeg, Dębica, Stalowa Wola), nie posiada odpowiedniego do swojej rangi centrum. Stąd miastu brak wyrazistego symbolu, miejsca identyfikacji i zaspokajania potrzeb konsumpcyjnych w eleganckim architektonicznie otoczeniu. Tymczasem atrakcyjna zabudowa i układ przestrzenny miasta mogą przyciągać kapitał i pobudzać przedsiębiorczość lub odwrotnie, ograniczać ich rozwój. Zgodzić się można z porównaniem A. Batiuk i J. Chłopeckiego (1991, 442), że „w warunkach gospodarki rynkowej układ przestrzenny miasta, charakter i typ zabudowy pełnią wobec działalności gospodarczej w mieście w pewnym sensie taką rolę, jaką pełnią naturalne, przyrodnicze warunki dla rolnictwa.” Tab. 27. Ośrodki akademickie w województwie podkarpackim w roku akademickim 2003/2004 Miasto Rzeszów Jarosław Krosno Przemyśl Stalowa Wola Tarnobrzeg Tyczyn Sanok Ropczyce Mielec Liczba mieszkańców 160 376 40 235 48 372 68 095 67 555 50 287 2 949 40 039 14 996 61 728 Liczba studentów 2003/2004 51 301 8 964 3 613 3 462 2 591 1 415 1 191 981 967 500 Źródło: A. Sobala-Gwosdz (2005a). Mielec na tle innych miast województwa należy do grupy ośrodków o względnie wysokim poziomie życia, chociaż ustępuje dość wyraźnie wielofunkcyjnym miastom, takim jak Rzeszów, Krosno czy Łańcut (tab. 28). Wyróżnia się przede wszystkim dobrym wyposażeniem w infrastrukturę techniczną. W latach 1990-2002 można mówić o utrzymaniu przez miasto jego pozycji w zakresie poziomu życia. Zarówno na początku, jak i na końcu tego okresu, syntetyczna wartość wskaźnika poziomu życia wynosiła około 2,5, przy średniej dla wszystkich miast województwa wynoszącej 0. Równocześnie miasto zdecydowanie poprawiło swą pozycję w zakresie poziomu rozwoju gospodarczego. Jeśli w 1990 roku wartość wskaźnika poziomu rozwoju gospodarczego wyniosła 3,7, to w 2002 roku była już dwukrotnie wyższa. Był to największy względny awans wśród wszystkich średnich i dużych miast województwa podkarpackiego. Ogólnie rzecz biorąc pozycja Mielca jest znacznie silniejsza pod względem poziomu rozwoju gospodarczego niż poziomu życia. Szczególna jest rola Mielca w zakresie inwestycji zagranicznych (tab. 29). Firmy z kapitałem zagranicznym zainwestowały tu do końca 2003 roku ponad 400 mln USD. 138 Rozwój Mielca na tle województwa podkarpackiego Tab. 28. Poziom życia w większych miastach województwa podkarpackiego w podziale na sfery potrzeb Miasto Rzeszów Przemyśl Stalowa Wola Mielec Tarnobrzeg Krosno Dębica Jarosław Sanok Jasło Łańcut Przeworsk Nisko Ropczyce Leżajsk Lubaczów Nowa Dęba Status miasta Wojewódzkie Powiatowe Liczba ludności 2002 (NSP) 160,4 68,1 Infrastruktura Warunki Wykształcenie społeczna mieszkaniowe Infrastruktura techniczna + 0 ++ + ++ 0 ++ + Powiatowe 67,6 0 0 – + Powiatowe Powiatowe Powiatowe Powiatowe Powiatowe Powiatowe Powiatowe Powiatowe Powiatowe Powiatowe Powiatowe Powiatowe Powiatowe Gminne 61,7 50,3 48,4 47,7 40,2 40,0 37,9 17,9 15,9 15,7 14,9 14,3 12,5 11,5 0 0 + – 0 0 0 + 0 0 – 0 0 – 0 0 + 0 ++ + + ++ + – 0 + + 0 0 – + 0 0 0 0 + 0 –– – + 0 – + + + + + + + + 0 – 0 + 0 0 Uwaga: Wartości oznaczają: + + bardzo wysoki poziom odpowiadający wartości odchylenia standardowego od 1,5 do 2,5 + wysoki poziom: odchylenie standardowe wynosi od 0,5 do 1,5 0 średni poziom: odchylenie standardowe wynosi od -0,5 do 0,5 – niski poziom: odchylenie standardowe wynosi od -1,5 do -0,5 – – bardzo niski: odchylenie standardowe wynosi od -2,5 do -1,5 . Źródło: A. Sobala-Gwosdz (2005a), uproszczone. Stanowi to niespełna 1/5 zaangażowania inwestorów zagranicznych w całym województwie podkarpackim i aż 47% inwestycji w nowe zakłady przemysłowe (greenfield). Poziom życia i poziom rozwoju gospodarczego w powiecie mieleckim Interesujące jest porównanie zmian sytuacji Mielca w zakresie wybranych wskaźników w ciągu ostatnich ośmiu lat na tle innych miast przemysłowych podobnej wielkości. Do porównań wybrano Tarnobrzeg, Stalową Wolę, Dębicę oraz Starachowice i Ostrowiec Świętokrzyski (tab. 30). Trzy na cztery wskaźniki w Mielcu kształtowały się w 1995 roku zdecydowanie poniżej przeciętnej dla 6 analizowanych miast przemysłowych. Mielec, obok Tarnobrzega, miał najniższe dochody własne. Miasto zajmowało wraz z Ostrowcem Świętokrzyskim 139 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Tab. 29. Rozmieszczenie inwestycji zagranicznych w województwie podkarpackim do 2003 roku Obszar Miasta Obszary wiejskie Województwo ogółem Specjalne Strefy Ekonomiczne w tym SSE Euro-Park Mielec Wartość inwestycji Zatrudnienie Ogółem w tym greenfield Ogółem w tym greenfield mln mln % % Liczba % Liczba % USD USD 1 902 93 694 93 42 753 88 7 219 95 149 7 50 7 5 720 12 358 5 2 051 100 744 100 48 473 100 7 577 100 424 21 421 57 5 339 11 5 191 69 353 17 351 47 4 159 9 4 041 53 Źródło: A. Sobala-Gwosdz (2005b), uproszczone. ostatnie miejsce pod względem nasycenia spółkami handlowymi. Bezrobocie było większe tylko w Starachowicach. Osiem lat później pozycja Mielca była zupełnie inna. Wszystkie cztery wskaźniki były korzystniejsze niż przeciętna dla grupy badanych miast. Wszystkie znacząco się poprawiły w porównaniu z sytuacją z 1995 roku. Mielec, obok Dębicy, charakteryzował się najwyższą aktywnością budowlaną i dochodami własnymi. Obok Stalowej Woli występowała tu najniższa stopa bezrobocia. Ta krótka charakterystyka pokazuje jak ważną rolę w rozwoju miasta spełnia SSE Euro-Park Mielec. Awans Mielca względem innych miast przemysłowych został potwierdzony w wynikach badań P. Białynickiego-Biruli i Ł. Mamicy (2002), którzy wykazali, Tab. 30. Porównanie Mielca i innych miast przemysłowych w latach 1995 i 2003 (100 = średnia wartość wskaźnika dla sześciu miast w danym roku) Miasto Dębica Mielec Ostrowiec Świętokrzyski Stalowa Wola Starachowice Tarnobrzeg Średnia dla 6 miast Spółki prawa handlowego na 10000 mieszkańców 1995 2003 95 114 81 104 Stopa bezrobocia w powiecie* 1995 77 104 2003 87 78 Mieszkania oddane do użytku na 1000 mieszkańców 1995 2003 105 135 116 135 1995 100 93 2003 113 112 81 75 94 138 101 98 109 92 92 112 139 100 98 109 99 100 73 161 90 100 76 123 98 100 136 27 116 100 64 42 127 100 108 102 88 100 99 95 89 100 * niska wartość wskaźnika jest w tym przypadku zjawiskiem pozytywnym ** średnia z lat 1995-1997 oraz 2001-2003 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 140 Dochody własne budżetów gmin na 1 mieszkańca ** Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Uwaga: odsetek bezrobotnych wśród ludności w wieku produkcyjnym. Rys. 36. Zmiany poziomu bezrobocia w gminach województwa podkarpackiego Rozwój Mielca na tle województwa podkarpackiego 141 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 że Mielec na tle Gorlic, Kraśnika, Ostrowca Świętokrzyskiego, Sanoka i Starachowic odznaczał się największym wzrostem konkurencyjności w latach 1994-1998. Dobrym wskaźnikiem, ilustrującym sytuację gospodarczą gmin w ostatnich 15 latach, jest poziom bezrobocia. Mielec i ciążące doń gminy wiejskie wykazują w tym względzie tendencje odmienne od większości innych obszarów w województwie. Szybko rosnące bezrobocie w latach 1990-1994, zostało po 1997 roku zahamowane, a następnie zaczęło się obniżać (rys. 36). Obecnie powiat mielecki charakteryzuje się najniższym bezrobociem wśród wszystkich powiatów ziemskich w województwie podkarpackim. Gminy wiejskie Mielec, Tuszów Narodowy i Gawłuszowice należą Rys. 37. Obszary wielokrotnej deprywacji w województwie podkarpackim Źródło: opracowanie własne. do obszarów wiejskich o najniższym poziomie bezrobocia w województwie, gorsza sytuacja występuje w gminie Przecław. Na początku lat 1990. istniała duża różnica w zakresie poziomu życia pomiędzy Mielcem a otaczającymi obszarami wiejskimi. Była to ogólna prawidłowość dla województwa podkarpackiego i Polski. Większość miast regionu w okresie PRL rozwijała się kosztem strefy podmiejskiej, zwłaszcza w zakresie infrastruktury. Brak istotnych bodźców dla rozwoju tych gmin wiązał się z koncentracją nakładów infrastrukturalnych w ośrodkach miejskich. Ówczesny system ekonomiczny nie pozwalał na wykształcenie się lokalnych efektów mnożnikowych, a relacja rozwijanego w mieście 142 Rozwój Mielca na tle województwa podkarpackiego przemysłu do jego otoczenia miała wiele przejawów eksploatacji lokalnej społeczności (zob. Domański 1998). Sytuację tę podkreślały m.in. trendy migracyjne w schyłkowym okresie socjalizmu. Przyrost migracyjny w mieście, kontrastował z ujemnym saldem w otaczających obszarach wiejskich Poziom życia w gminach wiejskich ciążących do Mielca w 1990 roku był co najwyżej przeciętny w porównaniu do innych gmin wiejskich w województwie podkarpackim, a w takich gminach jak Przecław, Mielec (gmina wiejska) i Padew Narodowa – niższy. Otaczające miasto gminy wiejskie można nawet określić mianem obszaru wielokrotnej deprywacji, gdyż 3/4 cech składających się na wskaźnik poziomu życia nie osiągało średniego poziomu dla województwa (rys. 37). Do obszarów deprywacji zaliczały się wówczas wiejska gmina Mielec, Tuszów Narodowy, Padew Narodowa, Przecław i Czermin. W latach 1990-2002 w większości gmin w sąsiedztwie Mielca miał miejsce względny wzrost poziomu życia w porównaniu do całego województwa podkarpackiego. Wszystkie gminy zanotowały znaczny postęp w zakresie rozwoju infrastruktury technicznej. Obszar mielecki na tle województwa bardzo pozytywnie wyróżnia się pod względem dynamiki rozwoju gospodarczego w latach 1996-2002. Doszło ponadto do odwrócenia trendów migracyjnych i zahamowania odpływu mieszkańców z gmin podmiejskich. W 2002 roku tylko gminę Przecław spośród gmin powiatu mieleckiego zaliczyć można było do obszarów wielokrotnej deprywacji w województwie podkarpackim. Aktywność endogeniczna w subregionie mieleckim Pod względem rozwoju drobnej przedsiębiorczości, mierzonej liczbą firm osób fizycznych na 1000 mieszkańców, gminy wiejskie powiatu nie wyróżniają się obecnie in plus w województwie. Wyjątkiem jest tu gmina wiejska Mielec. Powiat mielecki wybija się natomiast jeżeli chodzi o liczbę małych i średnich firm przemysłowych na 1000 mieszkańców. Najwięcej firm produkcyjnych w odniesieniu do liczby ludności działa w Mielcu, gminie wiejskiej Mielec, Tuszowie Narodowym i Gawłuszowicach. Ważny jest zwłaszcza rozwój w obszarach wiejskich w otoczeniu miasta co najmniej kilkunastu średniej wielkości firm produkcyjnych, np. Andrex w Brzyściu, Ankol i Ortyl w Chorzelowie, Tarapata w Tuszowie Narodowym, Borimex w Borowej, S. Dobrowolski i Synowie w Wadowicach Górnych i in. Może to świadczyć o rozprzestrzenianiu się bodźców rozwojowych z miasta na otaczające go obszary wiejskie. Istotne znaczenie ma również umiejętność pozyskiwania i wykorzystania środków pomocowych pochodzących z zewnątrz. Mielec można uznać za przykład jednego z miast monofunkcyjnych w Polsce, które udanie wykorzystało pomoc zaoferowaną w początkowym okresie transformacji. Jako jedno z pierwszych miast w Polsce zdołał pozyskać duże fundusze zewnętrzne. Był to m.in. Fundusz Japoński – Fundusz Restrukturyzacji Regionu Mieleckiego uruchomiony w 1992 roku jako program pomocy bilateralnej rządu Japonii dla Polski (Fundusze przedakcesyjne 2002). Środki te przeznaczone zostały na realizację dużych projektów infrastrukturalnych w subregionie mieleckim, tworzenie instytucji wspierających małe i średnie przedsiębiorstwa, wspieranie działań o charakterze wysokiego ryzyka (venture capital). Najbardziej znaczącym projektem zrealizowanym z funduszu rządu japońskiego stał się Mielecki Inkubator Przedsiębiorczości 143 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 IN-MARR. Był to drugi w kolejności inkubator w Polsce, który odegrał dużą rolę w rozwoju przedsiębiorczości w Mielcu (Bednarz 2004). Należy podkreślić, że utworzona w Mielcu 16 grudnia 1991 roku agencja rozwoju regionalnego MARR była pierwszą, i przez około półtora roku jedyną, agencją tego typu w województwie rzeszowskim57. Trudna sytuacja Mielca przyczyniła się do tego, że województwo rzeszowskie jako jedno z sześciu województw zostało zakwalifikowane w 1994 roku do pierwszego programu Phare Struder. Miał on na celu wsparcie procesów transformacji m.in. w regionach o dużym bezrobociu strukturalnym i upadających branżach przemysłu. W ramach programu Phare samorząd Mielca pozyskał prawie 2,7 mln euro, co stawia go na trzecim miejscu wśród gmin miejskich w województwie po Rzeszowie i Jarosławiu. Tab. 31. Pozyskane środki pomocowe w ramach funduszy przedakcesyjnych Phare dla małych i średnich przedsiębiorstw do końca 2003 roku Miasto Rzeszów Mielec Dębica Leżajsk Krosno Sanok Przemyśl Jarosław Tarnobrzeg Jasło Stalowa Wola Łańcut Przeworsk Lubaczów Dynów Gminy miejskie Województwo podkarpackie Wartosć pozyskanych dotacji w ramach programów Phare* (tys. euro) Ilość pozytywnie rozpatrzonych wniosków w ramach programów Phare* 27 657 12 566 6 350 4 004 3 705 3 265 3 022 2 650 2 045 1 639 1 627 1 270 961 461 376 71 598 171 70 31 10 25 18 34 10 11 10 12 8 8 1 2 421 120 333 715 Średnia wartość dotacji przypadająca na pozytywnie rozpatrzony wniosek (tys. euro) 162 180 205 400 148 181 89 265 186 164 136 159 120 461 188 170 168 * Phare 2000 (MARR SSG PL0008/04/02/001; RARR DFI PL0008/04/02/001), Phare 2001 (MARR PL01.06.09.02-01/9 EUROPEAID/116595/M/G/PL, Phare SGG 2000 (MARR SSG PL0008/04/02/002), Phare SGG 2001 (MARR PL01.06.09.02-2.3-9) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych od Agencji Rozwoju Regionalnego MARR S.A. w Mielcu oraz Rzeszowskiej Agencji Rozwoju Regionalnego S.A. 57 Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. powstała 31 maja 1993 roku. 144 Rozwój Mielca na tle województwa podkarpackiego W pozyskiwaniu środków programu Phare i innych funduszy międzynarodowych niewątpliwie pomagały wcześniejsze doświadczenia władz samorządowych w pozyskiwaniu pomocy zagranicznej, jak i działalność MARR58. Małe i średnie firmy mieleckie były na koniec 2003 roku drugimi, po rzeszowiskich, beneficjentami w pozyskiwaniu funduszy (tab. 31), zarówno pod względem wartości, jak i ilości pozytywnie rozpatrzonych wniosków. Średnia wartość dotacji przypadających na jeden wniosek była wyższa od średniej dla województwa oraz gmin miejskich. W powiecie mieleckim wybija się pod tym względem na czoło gmina miejsko-wiejska Radomyśl Wielki. Aktywność gmin powiatu mieleckiego jest większa niż przeciętnie w województwie podkarpackim. W świetle przeprowadzonych badań jest ona najwyższa w mieście Mielec i gminie wiejskiej Mielec. Przykładowo – Przecław był jedną z dwóch gmin w województwie, które jako pierwsze uchwaliły strategię rozwoju gminy (w 1996 roku), a trzy inne gminy powiatu mieleckiego posiadały strategię rok później. Tylko gmina Borowa nie uchwaliła strategii rozwoju gminy do końca 2003 roku. Większość gmin posiada witryny internetowe. Mimo to możliwości kontaktu obywateli z przedstawicielami władz przy użyciu poczty elektronicznej są znikome (Sobala-Gwosdz 2005a). Wyjątkiem jest tu miasto Mielec. Miejscowi eksperci wskazują na różnice w jakości zarządzania rozwojem gmin, w tym w podejściu do małych i średnich przedsiębiorstw. W przypadku frekwencji wyborczej występuje podział na bardziej aktywnych mieszkańców północnej części powiatu i mniej aktywnych na południu. Mielczanie wykazują największą aktywność wyborczą spośród wszystkich miast w województwie o wielkości 50-100 tys. mieszkańców. Średnia frekwencja wyborcza (53,6%) przekracza tu znacznie średnią dla Polski w tej grupie wielkościowej miast59. Z gmin wiejskich powiatu mieleckiego Gawłuszowice wyróżniają się najwyższą w województwie podkarpackim frekwencją wśród gmin mniejszych niż 5 tys. mieszkańców (54,9%). Wnioski Przeprowadzona analiza rozwoju i pozycji Mielca oraz gmin powiatu mieleckiego w latach 1990-2003 pozwala stwierdzić: 1. Mielec jest ośrodkiem przemysłowym, którego funkcje produkcyjne są obecnie stabilne. Rozwiniętej funkcji przemysłowej nie towarzyszą jednak odpowiednio silne funkcje usługowe miasta. Słabość tych ostatnich wynika zarówno z niewielkiego zaplecza ludnościowego Mielca w stosunku do wielkości miasta, jak i nierozwinięcia się tu po 1990 roku silnych egzogenicznych funkcji usługowych rzędu subregionalnego i regionalnego. 58 MARR posiada od 2001 roku status Regionalnej Instytucji Finansującej (RIF), współpracującej z Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości we wdrażaniu polityki sektorowej wśród MŚP w województwie podkarpackim (www.marr.com.pl). 59 Frekwencja wyborcza w gminach województwa podkarpackiego jest średnią frekwencją z następujących głosowań: referendów ogólnokrajowych w roku 1996, 1997, 2003; wyborów samorządowych 1994, 1998, 2002, wyborów parlamentarnych 1991, 1993, 1997, 2001; prezydenckich 1995, 2000. 145 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 2. Poziom rozwoju gospodarczego Mielca jest relatywnie wyższy niż poziom życia jego mieszkańców. Prawidłowość ta znajduje potwierdzenie w badaniach innych autorów. Przykładowo – autorzy Wielkiego Rankingu Miast (2003), sporządzonego przez Centrum Badań Strategicznych, gdzie wskaźniki poziomu życia odgrywały dużą rolę, nie zaliczyli Mielca do 50 miast powiatowych o największym potencjale rozwoju. Natomiast ostatni opublikowany Ranking Atrakcyjności Inwestycyjnej Miast (Swianiewicz, Dziemianowicz 2001) Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową zalicza Mielec do 18 miast powiatowych w Polsce o najwyższej atrakcyjności inwestycyjnej. Atrakcyjność Mielca potwierdza m.in. zlokalizowanie tu pierwszego poza Rzeszowem sklepu wielkopowierzchniowego w województwie podkarpackim (Tesco). 3. W świetle podstawowych wskaźników rozwoju Mielec i większość otaczających go gmin wiejskich charakteryzował wzrost gospodarczy po 1995 roku. Szczególnie widoczny jest wzrost pozycji Mielca na tle innych ośrodków przemysłowych w województwie podkarpackim i poza jego obszarem. 4. Pozycja miasta jest w tej chwili znacznie korzystniejsza niż sąsiedniego Tarnobrzega, a przyszłość bardziej klarowna niż ciągle uzależnionej od jednego zakładu Stalowej Woli. Nieco wyższa konkurencyjność cechuje również Mielec w stosunku do Dębicy (poza położeniem komunikacyjnym). 5. Rozwój ekonomiczny miasta po 1995 roku wpłynął korzystnie na otaczające go obszary wiejskie. 6. Jeśli dotychczasowe trendy zostaną utrzymane wydaje się, że w ciągu najbliższych dziesięciu lat Mielec ma szansę umocnienia się jako subregionalny ośrodek wzrostu, odgrywający dominującą rolę w tej części województwa podkarpackiego. 7. Zaobserwowane tendencje w poziomie rozwoju gospodarczego oraz poziomie życia powiatu mieleckiego, zwłaszcza po 1996 roku potwierdzają, że SSE wywiera korzystny wpływ na gospodarkę lokalną. 146 Relacje między funkcjonowaniem strefy i gminy 7 Relacje między funkcjonowaniem strefy i gminy Krzysztof Gwosdz, Woyciech Jarczewski SSE Euro-Park Mielec jest dominującym elementem współczesnego krajobrazu gospodarczego miasta i powiatu, a jej oddziaływanie daleko wykracza poza bezpośrednie efekty mnożnikowe, generowane przez firmy. Niniejszy rozdział ma za zadanie uchwycenie relacji między wybranymi dziedzinami funkcjonowania miasta i sąsiednich gmin oraz specjalnej strefy ekonomicznej. W pierwszej kolejności analizowane są dochody budżetowe gminy miejskiej Mielec oraz gmin wiejskich powiatu w kontekście uregulowań prawnych dotyczących SSE. Następnie rozważany jest wpływ SSE na rozwój infrastruktury oraz przestrzeń miasta, a także relacje między jego władzami a Agencją Rozwoju Przemysłu zarządzającą strefą. Problem oddziaływania SSE na środowisko przyrodnicze omówiono w rozdziale 8. SSE a dochody budżetowe miasta Mielec i okolicznych gmin Funkcjonowanie specjalnych strefy ekonomicznych wywiera znaczny wpływ na budżet gmin, na terenie których są one zlokalizowane. Firmy SSE korzystają ze zwolnień w zakresie niektórych podatków, stanowiących dochody własne gmin, np. podatku od nieruchomości, oraz podatków, w których gmina posiada swój udział, np. w podatku dochodowym od osób prawnych (CIT). Z drugiej strony firmy usytuowane na terenie SSE mają bezpośredni i pośredni wpływ na wzrost dochodów gmin. Wpływy bezpośrednie przejawiają się w tym, że gminie przysługuje część podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT), który jest pobierany od pracowników firm SSE. Wpływy pośrednie polegają na mniejszych wydatkach na pomoc społeczną z racji rosnącego zatrudnienia, a także wspierania przez firmy SSE instytucji, których finansowaniem zajmuje się często budżet lokalny, np. klubów sportowych i instytucji kultury. Duże znaczenie mają dochody budżetu od innych podmiotów gospodarczych (i ich pracowników), których rozwój jest wynikiem efektów mnożnikowych funkcjonowania SSE. Nie należy zapominać także 147 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 o tym, że w przypadku zakończenia obowiązywania ulg dochodzi do skokowego wzrostu dochodów gminy, jeśli firma dalej prowadzi działalność na jej terenie. Przykładowo – wyczerpanie limitu ulg podatkowych przez jedną z dużych firm SSE w Mielcu spowodowało wzrost wpływów z podatku CIT do budżetu miasta z 0,7 mln zł w 2003 roku do 3,6 mln zł w 2004 roku, przy budżecie wynoszącym 90,9 mln zł. Rozważając wpływ strefy na budżet gmin należy mieć na uwadze dwa fakty. Pierwszym jest przysługujące gminom uprawnienia finansowe. Gminy w Polsce mają bardzo ograniczone władztwo podatkowe (Patrzałek 1994). Nie mogą nakładać nowych podatków ani w swobodny sposób ustalać ich wysokości, z wyjątkiem pewnej dowolności w zakresie podatków lokalnych. Mimo pewnej swobody w dysponowaniu zasobami, należy pamiętać, że w 2004 roku 67% łącznych dochodów przeciętnej gminy w Polsce stanowiły transfery z budżetu państwa (Sprawozdanie z wykonania budżetów 2004). Odliczając od tych transferów przysługujący gminie udział w PIT i CIT można uznać, że około 48% dochodów uzależnionych jest od stanu lokalnej gospodarki i własnej aktywności gminy60. Oznacza to poprawę samodzielności budżetów lokalnych w porównaniu ze stanem sprzed 2004 roku, kiedy to wynosiła ona około 43%. Drugim problemem jest rola poszczególnych podatków w budżecie gminy. CIT odgrywa w nim najczęściej rolę marginalną. Wynika to z faktu, że udział gmin w tym podatku, stanowiącym w głównej mierze dochód budżetu centralnego, wynosi od 2004 roku 6,71%, a wcześniej był jeszcze mniejszy (5%). Przeciętnie w strukturze budżetów polskich gmin udział CIT w dochodach ogółem wyniósł 1,0% w roku 2004, a 0,5% w roku 2003 (Sprawozdanie z wykonania budżetów 2004). Inaczej jest z podatkiem od nieruchomości i podatkiem dochodowym od osób fizycznych. Podatek od nieruchomości ma przeciętnie najwyższy udział wśród wszystkich dochodów własnych gmin. Przykładowo w 2004 roku, stanowił on 16,1% łącznych dochodów gmin, a rok wcześniej 16,6%. Nieco mniejsza, ale również duża, jest rola podatku dochodowego od osób fizycznych. Wzrosła ona znacznie po reformie finansów jednostek samorządu terytorialnego zwiększającej udział gmin w PIT z 27,60% do 35,72% w 2004 roku, a docelowo do 39,34%61. Udział PIT w budżetach gmin w roku 2004 osiągnął przeciętnie dla polskich gmin 12,0% dochodów ogółem. Jest to zauważalna zmiana, w porównaniu z rokiem wcześniejszym, kiedy to udział ten wynosił 9,8%. Najbardziej kontrowersyjną kwestią związaną z funkcjonowaniem SSE na terenie gminy, jest sprawa podatku od nieruchomości. Wynika to z jego dużej roli w budżecie lokalnym oraz faktu, że przyjęte w okresie 1994-2000 regulacje funkcjonowania SSE w Polsce mówiły o całkowitym zwolnieniu firm z jego płacenia. Mógłby ktoś powiedzieć, że wskutek przyjętych rozwiązań gminy straciły pierwotnie istotną część swojego dochodu, a po wprowadzonych w listopadzie 2000 roku zmianach ustawy o SSE go odzyskały. Sprawa jest jednak bardziej złożona. Po pierwsze 60 Suma dochodów własnych i udziałów w podatku dochodowym od osób fizycznych i prawnych. Wprowadzono ją zapisami ustawy z 13 listopada 2003 roku o dochodach jednostek samorządu terytorialnego. Udział gmin we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych na rok 2004 został ustalony zgodnie z art. 89 tej ustawy. 61 148 Relacje między funkcjonowaniem strefy i gminy dochód z podatku od nieruchomości był pierwotnie dochodem „potencjalnym”, gdyż zależał od pojawienia się inwestorów. Dobrze określa to wypowiedź wiceprezydenta Mielca Bogdana Bienka, który w wywiadzie dla lokalnego czasopisma stwierdził, że „żeby coś stracić, trzeba to najpierw mieć” (Panorama Ziemi Mieleckiej 1999). Po drugie – należy zastanowić się, czy zwolnienia w podatku od nieruchomości mają znaczenie w decyzjach inwestycyjnych firm. Dla firm kapitałochłonnych, o dużych przychodach, nie stanowi on istotnego obciążenia. Może jednak mieć duże znaczenie w strukturze kosztów niektórych małych przedsiębiorstw, a także tych, których technologia wymaga dużych powierzchni gruntów, budowli i budynków. Nieprzychylna reakcja firm zlokalizowanych w SSE na likwidację ulgi w podatku od nieruchomości od 2001 roku, wynikała zapewne nie tyle z dotkliwości tego podatku, ile z oburzenia na naruszenie praw nabytych. Ubocznym efektem wprowadzenia dla firm w strefie podatku od nieruchomości było demonstracyjne wycofanie się ze sponsorowania instytucji i wydarzeń kulturalnych – miało to także miejsce w Mielcu. Z drugiej strony wpływy do budżetu Mielca z tytułu podatku od nieruchomości wzrosły znacznie: z 11,9 mln zł w 2000 do 19,6 mln zł w 2001 roku (rys. 38). Jest to suma niebagatelna, zważywszy na to, że cały budżet miasta w 2001 roku wyniósł 76,5 mln zł (tab. 33). Dochód z podatku od nieruchomości, płacony przez firmy SSE, stanowił połowę wpływów z tytułu podatku od nieruchomości w budżecie gminnym w ostatnich dwóch latach. Było to odpowiednio 13% i 11% całości wpływów do budżetu miasta w 2003 i 2004 roku. Warto zatem zapytać, czy leżała w interesie i możliwościach gminy rezygnacja z niespełna 1/8 jej dochodu? Trzeba zaznaczyć, że niebagatelna suma 7,8 mln zł mogła ułatwiać starania o środki z funduszy Unii Europejskiej, które poprawiają również Rys. 38. Wpływy do budżetu miasta Mielec warunki funkcjonowania firm SSE, z podatku od nieruchomości oraz podatku np. w zakresie infrastruktury drogowej dochodowego od osób fizycznych w latach 2000-2004 i szkoleń na rynku pracy. Obowiązujące w 2000 i 2001 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych przepisy prawne pozwalały na całkowite Urzędu Miejskiego w Mielcu i BDR GUS. zwolnienie wybranych nieruchomości z podatku od nieruchomości, ale nie dopuszczały różnicowania stawek podatkowych dla różnych lokalizacji na terenie jednej gminy. Stąd gmina mogła zwolnić firmy SSE z podatku od nieruchomości, ale nie mogła zaoferować im niższych stawek. 149 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Tab. 33. Wybrane dane o budżecie miasta Mielec za lata 2000-2004 (w tys. zł) Rok Dochody budżetowe ogółem A.1. Dochody własne (wraz z przysługującymi udziałami w PIT i CIT) 2. w tym dochody z podatku od nieruchomości w tym od osób prawnych od SSE Ulgi w podatku od nieruchomości udzielone na podstawie uchwały Rady Miasta Ulgi w podatku od nieruchomości udzielone na podstawie ustawy o SSE B.1 Dochody budżetowe (CIT) 2. w tym SSE C.1. Dochody budżetowe (PIT) 2000 2001 66 816 76 527 2002 77 579 2003 80 379 2004 90 901 35 956 45 570 44 206 46 934 56 546 11 869 19 643 9 355 16 988 – 7 316 19 413 16 367 9 170 20 414 17 565 10 278 20 427 17 381 9 471 669 2 071 1 637 – 2 964 – – 918 645 – – 12 818 12 683 – 555 – 11 994 – 737 – 12 558 1 589 3 624 2 684 17 166 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Miejskiego w Mielcu i BDR GUS. Władze lokalne stały więc przed trudnym dylematem, który na dodatek przypadł na koniec roku budżetowego (ustawę uchwalono w listopadzie 2000 roku). Można było przyjąć uchwałę zwalniającą nieruchomości firm SSE z podatku. Takie rozwiązanie spotkałoby się z protestem rzeszy lokalnych przedsiębiorców i mieszkańców. Rozwiązanie przeciwne wywołało z kolei pretensje rozczarowanych firm SSE, zwłaszcza, że stawki podatku od nieruchomości w Mielcu należą do wyższych od przeciętnej dla gmin podkarpackich. Nie rezygnując z podatku od nieruchomości, gmina miejska Mielec systematycznie uruchamiała programy dla przedsiębiorców, które częściowo rekompensowały wzrost obciążeń. I tak w roku 2001 i 2002 przyjęto program pomocowy dla przedsiębiorców, przewidujący częściowe zwolnienia w podatku od nieruchomości w zakresie gruntów, na lata 2004-2008 wprowadzono dodatkowo zwolnienia od budowli, w tym od dróg i placów62. W 2004 roku wprowadzono niższą stawkę podatkową dla terenów lotniska, zgodnie ze zmianami w ustawie o podatkach i opłatach lokalnych63 z 2003 roku. Łączna suma przyznanych ulg dla firm strefowych na podstawie uchwał Rady Miejskiej Mielec za lata 2001-2004 sięgnęła 7,3 mln zł, czyli jedną piątą uzyskanych od firm SSE dochodów z tego tytułu. Należy nadmienić, że Sejm w październiku 2003 roku zmienił po raz kolejny ustawę o specjalnych strefach ekonomicznych64. Wprowadzono na powrót ustawowe zwolnienie z podatku od nieruchomości dla niektórych inwestorów działających na terenie stref, 62 Uchwała Nr X/88/03 Rady Miejskiej w Mielcu z dnia 27 listopada 2003 roku w sprawie przyjęcia Programu Pomocy Regionalnej na lata 2004-2008. 63 Zob. art. 5 ust. 2-4 ustawy z dnia 12 stycznia 1991 roku o podatkach i opłatach lokalnych. 64 Ustawa z dnia 2 października 2003 roku o zmianie ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych i niektórych ustaw (Dz. U. z dnia 5 listopada 2003 roku). 150 Relacje między funkcjonowaniem strefy i gminy rekompensując jednocześnie gminom utracone z tego tytułu przychody. Jednak zwolnienia dotyczą tylko dużych przedsiębiorców i nie mogą być większe niż w 2000 roku. W 2003 roku65 Mielec posiadał niższe dochody własne na mieszkańca niż średnia dla 10 największych miast podkarpackich (odpowiednio 771 zł i 790 zł). Ustępował w tym względzie zdecydowanie Rzeszowowi (976). Większe dochody własne per capita osiągały ponadto Jasło (862), Krosno (829), Dębica (807) i Sanok (789). Znacząco niższe były dochody Jarosławia i Przemyśla (odpowiednio 674 i 671), a szczególnie Tarnobrzega (617) i Stalowej Woli (609). Sytuacja rok wcześniej była bardzo podobna, z wyjątkiem wyższej pozycji Jarosławia. Ta przeciętna w sumie pozycja oznacza jednak istotny awans w porównaniu z okresem 1995-1996, a więc momentem, kiedy specjalna strefa ekonomiczna dopiero raczkowała. W 1995 roku Mielec pod względem dochodów własnych na mieszkańca zajmował ostatnie, a w 1996 roku przedostatnie miejsce, uzyskując zaledwie 78% średniej dochodów dla grupy badanych miast. Inną cechą mieleckiego budżetu po stronie dochodowej jest współcześnie najwyższy, obok Dębicy, Sanoka i Jasła, udział dochodów własnych w dochodach ogółem (61% w 2004 roku). W zakresie podatku od nieruchomości Mielec jawi się jako miasto przeciętne, oscylując wokół średniej dla badanej grupy. Pod względem wysokości podatku dochodowego od osób fizycznych per capita Mielec jest jednak w grupie miast o słabszych wpływach, wyprzedzając jedynie średnie miasta położone na wschodzie województwa jak Sanok, Jarosław i Przemyśl. Interesującą kwestią jest określenie masy pieniądza, która trafia do lokalnego budżetu dzięki dochodom uzyskanym przez osoby pracujące w firmach SSE. Nie jest niestety możliwe uzyskanie takich danych od właściwych urzędów skarbowych, gdyż na udostępnienie tych informacji nie zezwalają stosowne przepisy prawne. Stąd autorzy zmuszeni byli do przeprowadzenia własnego szacunku. Założono, że podstawą wymiaru składki jest średnia miesięczna płaca w firmach SSE bez kadry kierowniczej (2132 zł brutto), wszyscy pracownicy są objęci pierwszym progiem podatkowym a ewentualne ulgi nie są brane pod uwagę. Po odjęciu od wynagrodzenia obowiązkowych ubezpieczeń i uwzględnieniu kosztów uzysku oraz kwoty wolnej od podatku, 5,1 tys. pracowników firm SSE zamieszkałych na terenie Mielca zapłaciło w 2004 roku 14,2 mln zł podatku dochodowego. Gmina otrzymała z tego 35,72 % czyli 5,0 mln zł. Suma ta oznacza, że 29% całości przychodów gminy z tytułu udziału w PIT generują pracownicy zamieszkali w Mielcu i zatrudnieni w strefie. W sumie należy stwierdzić, że mimo zwolnień, jakie posiadają firmy zlokalizowane na terenie SSE, Mielec zanotował awans w zakresie dochodów uzyskiwanych przez budżet gminy, jeśli odnieść poziom dzisiejszy do połowy lat 1990. Należy jednak zaznaczyć, że dzieje się tak głównie wskutek uzyskania przez miasto sporych wpływów z podatku od nieruchomości od firm SSE po 2000 roku. Jeśliby odjąć od dochodów własnych w roku 2004 sumę 8 mln zł, czyli przybliżoną wielkość wpływów z tytułu 65 Ponieważ nie opublikowano dotąd danych za rok 2004 dla gmin w Polsce, analiza z konieczności kończy się na roku 2003. 151 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 podatku od nieruchomości od firm SSE według stanu z 2001 roku, okazałoby się, że pod względem wielkości dochodów własnych na mieszkańca Mielec znalazłby się wśród trzech miast o najniższych dochodach w grupie badanych miast podkarpackich. Można zapytać, jak na tle innych gmin wiejskich w województwie podkarpackim kształtowały się dochody własne gmin powiatu mieleckiego po 1995 roku. Rola SSE w tym wypadku przejawiać się może m.in. ogólnym wzrostem dochodów mieszkańców w wyniku pracy w firmach SSE oraz wpływów z podatków od miejscowych firm, świadczących usługi na rzecz strefy. Próbą określenia tego wpływu jest porównanie budżetów gmin wiejskich z lat 1995-1997 i 2001-2003. Przyjęte trzyletnie okresy są wystarczające, aby wyeliminować wpływ jednorazowych wahań w dochodach. Siedem z dziewięciu gmin powiatu mieleckiego w latach 1995-1997 posiadało mniejsze dochody własne na mieszkańca niż przeciętna gmina wiejska w województwie (rys. 39). Ponadprzeciętną wartość notowały jedynie gminy Czermin i Borowa. Najniższe były one w Gawłuszowicach oraz w Przecławiu, gdzie nie osiągnęły nawet połowy średniej wojewódzkiej. Odbiegające in minus od średniej dla gmin wiejsko-miejskich były dochody Radomyśla Wielkiego. Dane obrazujące sytuację w okresie 2001-2003 pokazują poprawę pozycji sześciu gmin, a najbardziej gminy wiejskiej Mielec, Tuszowa Narodowego i Gawłuszowic (rys. 39). Nieznacznie spadła wartość wskaźnika dla Padwi Narodowej, a znacznie dla Czermina i Borowej. Ogólnie rzecz biorąc pozycja gmin powiatu mieleckiego wzrosła na tle innych gmin wiejskich w województwie podkarpackim z poziomu 78% średniej w latach 1995-1997 do 86% w latach 2001-2003. Pod względem dochodów własnych doszło zatem do polepszenia sytuacji w większości gmin subregionu mieleckiego. Awans niektórych z nich, szczególnie bezpośrednio graniczących z Mielcem, znajduje wyraz m.in. w wielkości wpływów do budżetu gminy z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych. W 1995 roku, średnia dla gmin wiejskich powiatu wynosiła 105% średniej dla gmin wiejskich województwa. Siedem lat później wzrosła ona do 124%66 .Charakterystyczne jest, że najbardziej zyskały gminy bezpośrednio sąsiadujące z miastem. Natomiast obniżyła się względna pozycja – położonych peryferyjnie wobec miasta i głównych dróg – Borowej i Czermina. Na bazę podatkową gmin wpływ wywiera rozwój miejscowych przedsiębiorstw świadczących usługi dla firm SSE. Łatwo to zobrazować przykładem działalności transportowej. Gminy Padew Narodowa i Czermin osiągały w latach 2001-2003 odpowiednio 390% i 233% przeciętnych dla gmin wiejskich w województwie wpływów z podatku od środków transportu na mieszkańca. W przypadku gminy wiejskiej Mielec wartość ta wyniosła 187%, ponadprzeciętną wartość osiągały dochody z tego tytułu w Borowej i Wadowicach Górnych, niskie były natomiast w Przecławiu i Tuszowie Narodowym. Dane te dobrze nawiązują do rozmieszczenia firm transportowych, świadczących usługi dla przedsiębiorstw SSE (zob. rozdział 5). 66 Udział w PIT, podobnie jak CIT, zaliczany jest oficjalnie do dochodów własnych gmin, gdyż zależą one od wartości podatków zebranych na danym terenie. Przeliczenia i szacunku wysokości PIT dokonuje jednak Ministerstwo Finansów, a następnie dane te przekazywane są samorządom jako parametr przy tworzeniu ich budżetów. Dochody z tytułu udziału w CIT przekazywane są przez Urzędy Skarbowe bezpośrednio do gmin. 152 Relacje między funkcjonowaniem strefy i gminy Rys. 39. Dochody własne gmin powiatu mieleckiego na tle innych gmin województwa Uwaga: dane w każdym z okresów obejmują standaryzowane średnie dla trzech lat: 1995-1997 oraz 2001-2003; wartość 100 oznacza średnią wartość w województwie podkarpackim dla danego rodzaju gmin, np. gmin wiejskich. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Miejskiego w Mielcu i BDR GUS. Wzrost dochodów gmin, w tym zwłaszcza z tytułu udziału w podatku PIT, świadczy o zwiększeniu się dochodów ludności, co znajduje potwierdzenie w wysokiej aktywności budowlanej w niektórych gminach, a zwłaszcza Mielcu i Tuszowie Narodowym. Są do dwie gminy o dużym nasileniu dojazdów do pracy w SSE (tab. 34). Zmiany w wysokości PIT na mieszkańca nie są rzecz jasna wynikiem tylko dojazdów do pracy w SSE. Sporą rolę mogą odgrywać tu efekty mnożnikowe funkcjonowania strefy, a także inne czynniki, jak np. przenoszenie się zamożnych mieszkańców Mielca na tereny podmiejskie (suburbanizacja). SSE a rozwój infrastruktury miejskiej Specjalna Strefa Ekonomiczna w Mielcu od samego początku powstawała przy bardzo silnym poparciu i we współpracy z władzami lokalnymi. Przez okres funkcjonowania SSE wykształcił się nawet pewien podział kompetencji pomiędzy władzą gminną a zarządem strefy. Władze samorządowe starają się w miarę swoich możliwości podnosić atrakcyjność gminy poprzez inwestycje w infrastrukturę techniczną i społeczną, natomiast pozyskiwaniem inwestorów zajmują się w niewielkim stopniu. Agencja Rozwoju Przemysłu Oddział w Mielcu posiada bardzo dużą samodzielność w podejmowaniu decyzji służących zagospodarowaniu przejętego w zarządzanie obszaru (zob. rozdz. 3). Do zadań ARP należy zarówno planowanie przestrzenne, 153 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Tab. 34. SSE a rozwój gmin wiejskich powiatu mieleckiego Gmina Dochody własne na mieszkańca 1995-1997* Dochody własne na mieszkańca 2001-2003* Mielec (wiejska) Padew Narodowa Tuszów Narodowy Gawłuszowice Borowa Wadowice Górne Czermin Radomyśl Wielki Przecław 84,6 96,0 61,2 55,8 100,9 62,8 115,7 73,6 43,8 110,0 93,1 91,5 88,2 83,9 82,0 81,1 70,7 59,5 Liczba pozwoleń budowlanych na 10 000 mieszkańców w latach 1999-2004 261 169 183 52 107 164 140 165 175 Dojeżdżający do pracy w SSE na 1000 mieszkańców** 32,4 23,6 36,2 29,4 25,7 23,7 28,2 13,5 27,0 * uśredniona wartość trzyletnia. Wartość 100 oznacza średnią dla wszystkich gmin w województwie podkarpackim danej kategorii, tj. wiejskich lub miejsko-wiejskich ** tylko z firm ujętych w niniejszych badaniach (łącznie 6930 pracowników firm SSE) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, Starostwa Powiatowego w Mielcu oraz badań własnych. jak i konkretne działania służące rewitalizacji terenu poprzemysłowego, pozyskiwaniu i obsłudze inwestorów. Uruchomienie strefy spowodowało potrzebę rozwoju rodzimej infrastruktury. S. Stachowicz (1998) wskazuje, że dzięki SSE wszczęto m.in. wstrzymywaną od kilku lat budowę szpitala, zrealizowano także budowę nowoczesnego wysypiska śmieci. Duży wysiłek inwestycyjny związany jest z przebudową sieci drogowej w Mielcu. Powstały nowe lub zmodernizowane drogi o łącznej długości około 10 km, nowe ciągi piesze i rowerowe o łącznej długości około 4 km oraz parkingi o powierzchni ponad 20 tysięcy m2. Dynamiczny rozwój SSE powoduje, że ciągle zwiększa się ciężki ruch kołowy. Dla mieszkańców oznacza to wzrost natężenia takich uciążliwości jak hałas, spaliny, drgania podłoża oraz utrudniona komunikacja w mieście. Problem potęguje fakt, że największy ruch kołowy panuje na drodze wojewódzkiej nr 984 Mielec–Lisia Góra, co sprawia, że znaczna część ciężarówek przejeżdża przez Rynek w starej części Mielca. Pokazuje to, jak ważna jest realizacja infrastruktury miejskiej, szczególnie w zakresie komunikacji, równocześnie z rozwojem wielkich inwestycji (Mazur 2003). Niewspółbieżność rozwoju strefy i ciągów komunikacji w Mielcu prowadzi do powstawania konfliktów w przestrzeni miejskiej. Od kilku lat, dzięki zaangażowaniu władz miejskich i powiatowych, realizowane są inwestycje drogowe, które docelowo wyprowadzą ciężki ruch samochodowy poza ścisłe centrum. W 2004 roku oddano do użytku część południowej obwodnicy miasta od strony Dębicy (rys. 40). W ramach funduszu przedakcesyjnego Phare 2000 zmodernizowano ulice: Partyzantów, Wojska Polskiego i Witosa. Obecnie, również w oparciu 154 Rys. 40. Miasto Mielec i SSE Euro-Park Mielec Źródło: opracowanie własne. Relacje między funkcjonowaniem strefy i gminy o fundusze unijne, realizowana jest obwodnica wewnętrzna miasta od strony Tarnowa. Po ukończeniu tej inwestycji ciężarówki przestaną jeździć przez środek starego miasta, co znacznie ułatwi też dostęp komunikacyjny do SSE. W II kwartale 2005 roku, przy pomocy funduszu EFOR (15,5 mln zł) ruszyła przebudowa kolejnych dróg w mieście. Ciągle nierozwiązanym problemem pozostaje natomiast stan dróg, łączących miasto z głównymi drogami krajowymi. Należy się spodziewać, że istotna poprawa sytuacji nastąpi dopiero wraz z oddaniem planowanego odcinka autostrady A4 do Tarnowa, co powinno wymusić radykalną modernizację drogi 984 od Mielca w kierunku Tarnowa. Znaczne wpływy z podatku od nieruchomości uzyskane po 2000 roku od firm SSE, istotnie wzbogaciły budżet miejski, co umożliwiło gminie przeznaczenie większych nakładów na projekty infrastrukturalne. Największą inwestycją komunalną jest rozpoczęta właśnie budowa oczyszczalni ścieków. Projekt ten o wartości 67,5 mln zł jest w 70% dofinansowywany z funduszu przedakcesyjnego ISPA. Dodatkowo, kosztem 27 mln zł (także 70% z ISPA), budowana i modernizowana jest miejska sieć kanalizacyjna o długości 25,5 km. Władze lokalne, starając się uatrakcyjnić przestrzeń miejską dla obecnych i przyszłych mieszkańców, rozwijają także infrastrukturę społeczną. Pod koniec 2003 r. oddano do użytku gruntownie zmodernizowany kryty basen, a nieco wcześniej – otwarty basen letni. Przy Szkole Podstawowej nr 11 wybudowano pełnowymiarową halę sportową z małymi trybunami, zmodernizowano wiele mniejszych sal gimnastycznych, sukcesywnie remontowane są szkoły. W przebudowanym Urzędzie Miejskim utworzono na parterze Biuro Obsługi Mieszkańca, gdzie urzędnicy przyjmują strony w dużej otwartej sali. Mielecki oddział ARP ponosi natomiast znaczne nakłady finansowe na rozbudowę infrastruktury w obrębie strefy i w jej pobliżu. Nawet jeśli robi to na potrzeby firm SSE, to i tak częściowo wyręcza w tym samorząd gminny. Dzięki temu, że w 1995 roku wybrano Agencję jako zarządzającego strefą, znaczne środki przychodziły do Mielca z zewnątrz, a konieczne inwestycje przystosowawcze nie obciążały lokalnego budżetu. Tym Rys. 41. Nakłady poniesione na rozwój infrasamym władze Mielca znajdowały się struktury w wybranych SSE według źródła w znacznie korzystniejszej sytuacji niż pochodzenia (%) władze wielu innych miast i gmin, gdzie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych powołano SSE. W Katowickiej i Łódzkiej Ministerstwa Gospodarki i Pracy (stan na koniec SSE (rys. 41) większość nakładów ponio- 2004 roku). 155 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 sły gminy, których udział czy to bezpośrednio, czy też poprzez spółki zarządzające strefą, był również znaczny w pozostałych strefach. Nakłady poniesione przez ARP na rozbudowę i modernizację infrastruktury oraz wydatki na nabycie majątku i budowę obiektów na terenie strefy do końca roku 2004 wyniosły ponad 77 mln zł. Suma ta jest niewiele mniejsza od rocznego budżetu miasta Mielec w ostatnich latach. Środki te przeznaczane były w dużym stopniu na modernizację infrastruktury na potrzeby firm w SSE – modernizowano i rozbudowywano sieć ciepłowniczą, elektroenergetyczną, wodociągową, kanalizację burzową i sanitarną, drogi i ciągi piesze (zob. rozdz. 3). Warto także zaznaczyć, że ARP konsekwentnie realizowała projekt wykupu działek, które – następnie dozbrajane – przeznaczane były na potrzeby kolejnych inwestorów. Kanalizacja sanitarna i burzowa, wykorzystywana przez firmy działające w strefie, została wydłużona o ponad 10 km, a sieć wodociągowa o 7 km. Ponadto gruntownie zmodernizowano obsługującą strefę oczyszczalnię ścieków Euro-Eko, należącą do ARP. Powstało także kilka budynków, w tym hala magazynowo-produkcyjna, która obecnie wynajmowana jest jednemu z przedsiębiorstw. Istotnym problemem, zarówno dla firm SSE i ARP, jak i mieszkańców miasta oraz władz lokalnych jest brak zaplecza dla tirów obsługujących strefę. Obecnie samochody oczekujące na rozładunek lub załadunek stoją na poboczach w różnych miejscach Mielca, blokując ruch i zwiększając zagrożenie wypadkowe, a kierowcy nie mają gdzie wypoczywać i spożywać posiłków. Problem braku centrum obsługi transportu drogowego z hotelem, parkingiem i restauracją, a być może także bazą logistyczną, stał się w ostatnich latach palący. Podstawowym środkiem zaopatrzenia dawnej WSK była kolej. Drogi służyły głównie do dowozu pracowników. Obecnie większość obsługi logistycznej odbywa się za pomocą transportu drogowego. Budowa centrum obsługi wymaga zaangażowania dużych środków. Dotychczas nie udało się osiągnąć porozumienia pomiędzy władzami miasta a zarządem strefy co do tego, w jaki sposób sfinansować tę inwestycję. Nie zdołano pozyskać prywatnych przedsiębiorców zainteresowanych udziałem w inwestycji. Relacje między władzami lokalnymi a Agencją Rozwoju Przemysłu Opinie liderów i ekspertów lokalnych co do relacji pomiędzy zarządem strefy a władzami miasta są najczęściej bardzo pozytywne. W rozdziale drugim wspomniano o koalicji różnych podmiotów sceny miejskiej, regionalnej i krajowej, której wynikiem było doprowadzenie do uruchomienia w Mielcu pierwszej strefy ekonomicznej w Polsce. Udział władz miasta w tej koalicji był bardzo istotny. Zadaniem miasta było m.in. uzgadnianie zagospodarowania otoczenia strefy, koordynacja planu rozwoju miasta, wspólna promocja i udział przedstawiciela UM w komisji ds. rokowań dla projektów pozyskiwanych dla strefy (Witek 2002). Wydaje się, że obecnie można mówić o wzorcowych wręcz relacjach pomiędzy zarządem strefy a władzami miasta. Taka sytuacja wynika między innymi z faktu, że długoletni prezydent miasta był jednym ze współtwórców SSE. Okazało się również, że sprowadzenie do miasta zewnętrznego 156 Relacje między funkcjonowaniem strefy i gminy podmiotu (ARP) nie naruszyło równowagi w realizacji celów rozwoju lokalnego. Miasto rozumie misję strefy i stara się z nią nie konkurować, np. nie sprzedaje nieruchomości po zaniżonych cenach. Lokalne władze są przyjazne dla inwestorów – samorząd jest partnerem, a w najważniejszych sprawach panuje jednomyślność i consensus polityczny. Obu partnerom zależy, by miasto i strefa nie były dwoma niezależnymi organizmami. Symbioza miasta i strefy może stać się jednak źródłem pewnych problemów w przyszłości. Władze lokalne, niejako w sposób naturalny, oddały zarządowi strefy (i częściowo Agencji Rozwoju Regionalnego MARR) znaczną część inicjatywy związanej z rozwojem lokalnej gospodarki. Przez kilkanaście ostatnich lat gmina nie musiała zastanawiać się, w jaki sposób skutecznie konkurować z innymi prężnymi miastami w kraju. Poczucie bezpieczeństwa dawali specjaliści zatrudnieni w ARP i ulgi podatkowe w strefie. W efekcie lokalni politycy i urzędnicy nie mieli możliwości uczenia się trudnej sztuki pozyskiwania inwestorów zewnętrznych. Wiele wskazuje jednak na to, że wzmiankowana sytuacja zostanie rozwiązana. W 2005 roku Mielecka Agencja Rozwoju Regionalnego wraz z Gminą Miejską Mielec przygotowała projekt utworzenia mieleckiego parku przemysłowego. Przedsięwzięcie, które rozpocznie się w 2006 roku ma na celu m.in. stymulowanie rozwoju przedsiębiorczości w oparciu o wykorzystanie doświadczeń z funkcjonowania SSE Euro-Park Mielec oraz stworzenie atrakcyjnego obszaru dla inwestycji. Całkowity koszt projektu to 28,9 mln zł, z czego 75% zostanie pokryte z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Pewna „samowystarczalność” Mielca w zakresie pozyskiwania inwestycji nie zmusiła natomiast władz lokalnych do zacieśniania relacji z władzami wojewódzkimi. Wydaje się, że problemy Mielca nie są na poziomie województwa do końca dostrzegane. W efekcie w ciągu ostatnich dziesięciu lat żaden z poważnych ponadlokalnych problemów nie został rozwiązany: ciągle bardzo słaba jest ponadlokalna infrastruktura drogowa, komunikacja kolejowa ulega ciągłemu pogorszeniu i dopiero w 2005 roku wykrystalizowała się spójna koncepcja wykorzystania mieleckiego lotniska. Rola SSE w rozwoju przestrzennym miasta i promocji jego wizerunku Zwarty obszar przemysłowy SSE Euro-Park Mielec leży w północno-wschodniej części miasta (rys. 40). Na koniec 2004 roku zajmował on teren wielkości 560,6 ha. Dodatkowo ulgami objęte jest też 53,4 ha w południowo-wschodniej dzielnicy Mielca – Wojsławiu. W sumie stanowi to 13% całkowitej powierzchni Mielca. Od wschodu główny obszar SSE graniczy bezpośrednio z lasami wchodzącymi w skład Puszczy Sandomierskiej, od północy z lotniskiem, od zachodu z osiedlem mieszkaniowym Cyranka, a od południa pomiędzy strefą a zabudowaniami miejskimi rozciąga się pas nieużytków, coraz intensywniej zagospodarowywany przez małych i średnich mieleckich przedsiębiorców. Obszar przemysłowy strefy ma charakter zwarty, zbliżony kształtem do trapezu. SSE początkowo rozwijała się na terenie zajmowanym uprzednio przez WSK PZL-Mielec. Z czasem powierzchnia ta okazała się zbyt ciasna. Konieczne stało się więc 157 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 powiększenie obszaru strefy (zob. rozdz.3). Kolejne nowe zakłady przemysłowe zaczęły powstawać na terenach, które dotychczas były nieużytkami, bądź wykorzystywane były rolniczo. Do strefy dołączane były głównie tereny po wschodniej i południowej stronie istniejących wcześniej zakładów WSK. W ciągu dziesięciu lat funkcjonowania Specjalna Strefa Ekonomiczna znacząco przyczyniła się do podtrzymania, a nawet rozszerzenia, znaczenia tej przemysłowej dzielnicy w przestrzeni Mielca. Obecnie strefa jest modelowym wręcz przykładem uporządkowanego terenu przemysłowego, wykorzystywanego przez dużą liczbę zakładów produkcyjnych. Tak duże, zwarte, a zarazem uporządkowane skupienie różnych obiektów przemysłowych, należących do kilkudziesięciu firm, jest jedynym w Polsce południowo-wschodniej. Wobec faktu, że obecne w Mielcu zakłady przemysłowe reprezentują nowe rozwiązania technologiczne i organizacyjne, ich bryły rzadko przypominają to, co kojarzone jest z tradycyjnymi fabrykami. Najbliższe takim wyobrażeniom są pionowe instalacje Krono-Wood i Melnox. Oryginalne są bryły budynku Agencji Rozwoju Przemysłu oraz Laboratorium Frakcjonowania Osocza i Colfarmu. Dobrze prezentują się też spokojne, ale mimo to atrakcyjne budynki Sanglassu, Mondi Bags, biurowców Kirchhoff i BRW. Uwagę przyciąga gruntownie odnowiona przez Onduline dawna hala WSK. Są i liczne przykłady zakładów, które bez większych ambicji powtarzają monotonny schemat prostopadłościanu, ale i ta architektura, jak zauważa K. Mazur (2003), ma dwie ważne zalety – jest nowa i zadbana. Ciągle jeszcze istnieje kilka wielkich, starych i nieodremontowanych hal WSK, ale to nie one stanowią o dzisiejszym obrazie tego terenu. Miasto Mielec rozwinęło się w ścisłym związku i na potrzeby pracowników zakładów lotniczych. Rola SSE w przestrzeni miasta, choć w mniejszej skali, jest często przyrównywana do funkcji, jaką niegdyś pełniła WSK. To znaczenie znalazło swoje odzwierciedlenie w miejskich połączeniach drogowych. Główna arteria miejska prowadzi od Rynku w kierunku strefy. Są to kolejno: al. Mickiewicza, al. Wolności, al. Niepodległości, al. Kwiatkowskiego i ul. Wojska Polskiego. Także prawie wszystkie duże inwestycje drogowe w Mielcu prowadzone są z myślą o ruchu samochodowym i ciężarowym związanym ze strefą. Warto także zaznaczyć, że w strefie rozpoczynają się trasy sześciu linii autobusowych. Firmy SSE mają duże znaczenie dla kształtowania pozytywnego wizerunku Mielca w Polsce i świecie. Nazwa miasta pojawia się w mediach przy okazji wizyt zagranicznych dyplomatów i polityków, jak np. podczas obecności Margaret Thatcher w Krono-Wood w 2000 roku. W mediach krajowych, komentujących osiągnięcia SSE, Mielec podawany jest jako przykład sukcesu i rozwijającego się ośrodka gospodarczego. „Monokulturę zastąpiła nowoczesność” pisał o Mielcu dziennik Rzeczpospolita (08.09.2003). Promocję miasta prowadzą również zarządzający spółkami. Dyrektor firmy Kirchhoff na międzynarodowej konferencji AutoEvent 2005 w równej mierze mówił o swojej firmie, co zachwalał atrakcyjność inwestycyjną Mielca, a zwłaszcza wysoką kulturę pracy i profesjonalizm zarządzającego SSE. W konkluzji stwierdził, że „właściwy wybór lokalizacji i dobra relacja z lokalnym otoczeniem firmy dały niepoliczalne korzyści, które zostały przekształcone w policzalny wyższy dochód 158 Relacje między funkcjonowaniem strefy i gminy firmy” (Soboń 2005). O mieście wspomina się przy okazji zdobywania przez firmy prestiżowych wyróżnień. „Ludzie są tym zaskoczeni. Spotykamy się z opiniami, że to niebywałe, by taka firma powstała w Polsce, a do tego w Mielcu”, powiedział w wywiadzie dla regionalnej gazety przedstawiciel firmy Henryk Bury, komentując przyznanie firmie godła Teraz Polska i nagrodę Lidera Rynku za system nawigacji satelitarnej (Dyka-Urbańska 2005). Na bardzo pozytywnym obrazie cieniem kładzie się sprawa nieukończonej inwestycji Laboratorium Frakcjonowania Osocza, która regularnie pojawia się w mediach krajowych i regionalnych. Chociaż problemy z tą inwestycją nie mają źródła w Mielcu, w pewnym sensie jest ona antypromocją SSE i miasta. Wnioski SSE jest niewątpliwie najważniejszym elementem życia gospodarczego Mielca i jej istnienie w naturalny sposób determinuje istotną część polityki miejskiej. Mimo zwolnień – podatki zbierane od działających w strefie firm i ich pracowników mają istotny i stale rosnący wpływ na budżet miejski. Najwięcej podatków wynikających z funkcjonowania SSE otrzymuje budżet miasta poprzez dochody z podatku od nieruchomości i PIT. Wyższy budżet pozwala na intensywne zaangażowanie się miasta w inwestycje infrastrukturalne. Od kilku lat realizowane są w Mielcu coraz większe projekty komunalne współfinansowane ze środków pomocowych UE. W tym roku rozpoczyna się największa inwestycja w 15-letniej historii samorządowych władz lokalnych w Mielcu – budowa oczyszczalni ścieków i systemu kanalizacji. Trzeba zaznaczyć, że część inwestycji, głównie drogowych, związana jest z koniecznością wyprowadzenia ruchu generowanego przez firmy działające w SSE poza ścisłe centrum miasta. Powstanie i dynamiczny rozwój strefy wymusiły niejako pewne inwestycje infrastrukturalne. O ile jednak sytuacja transportowa w mieście ulega szybkiej poprawie, to ciągle nierozwiązany pozostaje problem komunikacji na zewnątrz miasta. Wszystkie drogi dojazdowe do miasta są wąskie, mocno zniszczone i często przeciążone. Rozwiązanie tego problemu przekracza jednak możliwości władz miejskich i powiatowych. Strefa – rozwijając się na terenach upadającego WSK – utrzymała, a nawet rozszerzyła tereny przemysłowe w mieście. Nowe inwestycje uatrakcyjniły jednak krajobraz przemysłowy Mielca, dzięki czemu stare, często zdekapitalizowane budowle nie stanowią obecnie o obrazie tej części miasta. Współpracę pomiędzy zarządzającą strefą ARP Oddział w Mielcu i władzami miasta można uznać za wzorcową, co sprzyja rozwojowi gospodarczemu Mielca. 159 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 160 Wpływ specjalnej strefy ekonomicznej w Mielcu na środowisko przyrodnicze 8 Wpływ specjalnej strefy ekonomicznej w Mielcu na środowisko przyrodnicze Wojciech Biernacki, Robert Guzik Działalność przemysłu nie pozostaje bez wpływu na środowisko przyrodnicze, chociaż współczesne technologie produkcyjne oraz ulepszone metody oczyszczania wód i powietrza oraz składowania i utylizacji odpadów pozwalają ten wpływ minimalizować. Specjalne strefy ekonomiczne, w których mają miejsce duże inwestycje, odznaczają się koncentracją działalności przemysłowej, a więc i koncentracją oddziaływania na środowisko. Dyskutowanym problemem jest skala tego oddziaływania w przypadku SSE w Mielcu. Jak pokazują badania opinii mieszkańców tego miasta – to właśnie zagrożenia środowiskowe są najczęściej wyrażaną obawą odnoszącą się do strefy ekonomicznej, zaburzającą jej generalnie pozytywny wizerunek w oczach mielczan (rozdz. 10). Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL-Mielec zaliczana była do kilkudziesięciu szczególnie szkodliwych zakładów w kraju, ale w świadomości mieszkańców oraz decydentów panowało i panuje nadal przekonanie, że nie była ona zagrożeniem dla środowiska. Pod względem stężeń pyłu, dwutlenku siarki czy tlenków azotu Mielec rzeczywiście ustępował innym ośrodkom, gdzie funkcjonowały bardziej uciążliwe zakłady (zob. Kicińska 1996). Równocześnie WSK zanieczyszczała otoczenie licznymi innymi substancjami, w szczególności metalami ciężkimi. Wzrost różnorodności wyrobów wytwarzanych w SSE pociągnął za sobą zmiany w charakterze lokalnych zagrożeń środowiskowych – strefa nie jest pod tym względem organizmem jednorodnym. Ocena oddziaływania Specjalnej Strefy Ekonomicznej na środowisko oparta została na wywiadach przeprowadzonych z odpowiednimi służbami w starostwie powiatowym i nadleśnictwie oraz na raportach Inspektoratu Ochrony Środowiska, którego wojewódzka jednostka w Rzeszowie wraz z delegaturą w Tarnobrzegu systematycznie monitoruje stan środowiska w obrębie SSE w Mielcu i w jej otoczeniu (Raport z kontroli 1999; Monitoring 1999; Opracowanie wyników pomiarów 2003; 161 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Informacja o wynikach kontroli 2003; Wstępne opracowanie 2004). Zjawiskami, które poddano bliższej ocenie są kolejno: zanieczyszczenie powietrza i wód płynących, hałas oraz zagospodarowanie odpadów. Zanieczyszczenie powietrza Według najnowszego raportu WIOŚ o stanie powietrza w województwie podkarpackim na terenie Mielca znajduje się trzech znaczących emitorów zanieczyszczeń atmosferycznych: Elektrociepłownia Mielec, Krono-Wood oraz Onduline (Ocena roczna 2005). Analiza wyników pomiarów prowadzonych w bezpośrednim pobliżu strefy oraz w centrum miasta Mielca wskazuje, że brak jest generalnie podstaw do twierdzenia, że działalność przemysłowa prowadzona na terenie SSE przyczynia się do pogorszenia stanu atmosfery. Wszystkie mierzone średniodobowe stężenia zanieczyszczeń, z wyjątkiem ozonu i formaldehydu, nie przekroczyły granicy 35% wartości dopuszczalnych bądź zalecanych. Ocenę taką potwierdza małe zróżnicowanie stężeń zanieczyszczeń dla poszczególnych punktów i poszczególnych dób pomiarowych. Jak pokazano w tabeli 35 od 1996 roku, czyli początków działania specjalnej strefy ekonomicznej, daje się zauważyć postępującą poprawę w zakresie większości podstawowych parametrów oceny powietrza atmosferycznego. Tab. 35. Wybrane parametry zanieczyszczenia powietrza w Mielcu w latach 1996 i 2004 Substancja Okres uśredniania wyników pomiarów Pył zawieszony Dwutlenek siarki Dwutlenek azotu Benzen Formaldehyd rok kalendarzowy rok kalendarzowy rok kalendarzowy rok kalendarzowy 1 godzina Dopuszczalny poziom substancji w powietrzu (µg/m3) 50 20 40 5 50 Wartości pomierzone w Mielcu w 1996 roku 12,30 9,70 31,50 1,59 . Wartości pomierzone w Mielcu w 2004 roku 17,00 5,64 17,31 1,59 15,60 Źródło: opracowanie własne na podstawie Oceny rocznej (2005). Na rozkład zanieczyszczeń, który otrzymuje miasto z zakładów usytuowanych w SSE, wpływa związane z funkcjonowaniem lotniska ograniczenie wysokości kominów do 50 m oraz usytuowanie w dnie Kotliny Sandomierskiej. Problemem w Mielcu są przekroczenia dopuszczalnych średniorocznych stężeń formaldehydu w powietrzu. Formaldehyd jest związkiem chemicznym występującym naturalnie w obszarach o dużym zalesieniu. W procesach technologicznych jest uwalniany do atmosfery i wód w procesach przeróbki drewna. W opinii mieszkańców Mielca formaldehyd kojarzony jest wyłącznie z firmami Melnox i Krono-Wood, podczas gdy jego emitorami w strefie są również BRW, Onduline, Joongpol i Termo Organika. Zdaniem miejscowego eksperta ochrony środowiska szczególna wrażliwość na hasło formaldehyd 162 Wpływ specjalnej strefy ekonomicznej w Mielcu na środowisko przyrodnicze w Mielcu ma swoje źródło w przeszłości, kiedy to zrzuty formaldehydu do Wisłoki przez firmę Erg w Pustkowie powodowały przerwy w dostawach wody w Mielcu wskutek wyłączenia miejskiego ujęcia wody. Istotne znaczenie, zwłaszcza dla społecznego odbioru strefy, ma jej uciążliwość w zakresie odorów. Wywołana jest ona obecnością w powietrzu substancji, których nawet bardzo małe stężenia przekraczają próg wyczuwalności węchowej, chociaż nie przekraczają stężeń dopuszczalnych. Głównymi źródłami owych emisji są Krono-Wood, Onduline oraz Geyer & Hosaja. Regulacje prawne w Polsce nie dają możliwości karania firm za emisje uciążliwych zapachów. Równocześnie trzeba zwrócić uwagę na pośredni wpływ strefy na zanieczyszczenie atmosfery w mieście poprzez wzmożone natężenie transportu samochodowego do zakładów przemysłowych. Szacuje się, że w ciągu doby na teren strefy wjeżdża 1200 samochodów ciężarowych. Brak obwodnicy miejskiej powoduje, że znaczna część ruchu towarowego plus większość transportu osobowego pracowników przejeżdża przez dzielnice mieszkaniowe miasta. Ruch ten odpowiedzialny jest prawdopodobnie za przekroczenia stężenia ozonu w sezonie letnim. Zanieczyszczenie wód Profil produkcji zlokalizowanych w strefie zakładów nie wiąże się z dużym zapotrzebowaniem na wodę, ani z dużymi zrzutami ścieków. Firmy SSE obsługiwane są w zakresie gospodarki wodno-ściekowej przez należącą do Agencji Rozwoju Przemysłu spółkę Euro-Eko, która przejęła oczyszczalnię biologiczno-mechaniczną WSK i dokonała jej modernizacji. Moce oczyszczalni są wykorzystane w 60%, stąd spółka przyjmuje również do oczyszczania część ścieków z terenu miasta i kilku miejscowości wiejskich. Spółka eksploatuje także wybudowany na początku lat 1990. neutralizator ścieków technologicznych wyposażony w zespół nowoczesnych urządzeń do chemicznej, temperaturowej i mechanicznej utylizacji ścieków stężonych. W 2002 roku wdrożono metodę utylizacji odpadów pochodzących z przeróbki drewna i produkcji płyt wiórowych, zawierających duże ilości formaldehydu. W efekcie dokonanych inwestycji nastąpiła poprawa jakości ścieków odprowadzanych do otoczenia: średnie ChZT67 nie przekracza 50 mg/l, a formaldehyd występuje w stężeniach poniżej 0,5 mg/l. Ścieki z oczyszczalni Euro-Eko trafiają za pośrednictwem niewielkiego potoku Rów do prawego dopływu Wisły Babulówki. Cieki te prowadzą wody odpowiadające normom klasy III lub pozaklasowe. Charakteryzuje je niskie natlenienie, wysoka wartość BZT5 – wskaźnika będącego miarą zawartości substancji organicznych, wysokie stężenia manganu i formaldehydu oraz zły stan sanitarny (Wstępne opracowanie 2004). Jakość wód kontrolowana jest w punkcie pomiarowym, położonym w miejscowości Grochowe w odległości około 10 kilometrów od SSE. Do potoku Rów i innych potoków będących dopływami Babulówki zrzucane są ścieki z niektórych pobliskich osiedli mieszkaniowych 67 Chemiczne Zapotrzebowanie Tlenowe (ChZT) jest to ilość tlenu wymagana do chemicznego utlenienia związków organicznych w wodzie. Parametr ten odzwierciedla potencjalny wpływ braku tlenu na środowisko wodne. 163 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 i miejscowości wiejskich. Według lokalnych służb ochrony środowiska normalnie funkcjonująca oczyszczalnia Euro-Eko nie wpływa negatywnie na jakość wód i nie przekracza norm, źródłem zanieczyszczenia może być natomiast kanalizacja deszczowa z lotniska i części terenu WSK. Obserwowane zanieczyszczenia są wypadkową z jednej strony ścieków komunalnych i przemysłowych, a z drugiej – bardzo niewielkiej ilości wody prowadzonej przez cieki, będące ich odbiornikami, co skutkuje wysokimi stężeniami. Agresywne ścieki wytwórni lodów Zielona Budka wożone są do Tarnowa. Przepływająca przez Mielec Wisłoka nie odbiera ścieków z SSE, a jedynie ścieki komunalne z miasta, które są oczyszczone w nie więcej niż 30% ze względu na niewystarczającą przepustowość starej oczyszczalni mechaniczno-biologicznej z 1957 roku. Wisłoka na odcinku od Mielca do ujścia do Wisły prowadzi wody II-III klasy (wskaźniki fizykochemiczne), a pod względem sanitarnym (zrzut nieoczyszczonych ścieków w Mielcu) wody pozaklasowe (Stan środowiska 2004). Obecnie trwa, finansowana w większości z przedakcesyjnego programu ISPA, budowa nowoczesnej oczyszczalni, która ma zostać oddana do użytku do końca 2006 roku. Hałas Mielecka Specjalna Strefa Ekonomiczna zgodnie z planem zagospodarowania przestrzennego obowiązującym w 1995 roku została zaliczona do obszaru P-2, tj. obszaru przemysłu, składów budowlanych i usług uciążliwych. Monitoring poziomu hałasu68 został przeprowadzony od września do grudnia 1999 roku w 12 wytypowanych punktach pomiarowych zlokalizowanych na granicach strefy lub w jej obrębie, a także w 5 punktach położonych w odległości 500-800 metrów od strefy na obszarach użytków rolnych i leśnych. Pomiary tła akustycznego wykonano w odległości 2 km na wschód od strefy. Najwyższy poziom hałasu został zmierzony w punkcie położonym po wschodniej stronie zakładu Krono-Wood. Aby sprawdzić, jakie jest przestrzenne zróżnicowane hałasu, wyznaczono dalsze dwa punkty pomiarowe, zlokalizowane w kierunku wschodnim. Ponieważ jest to teren zabudowy zagrodowej dopuszczalny poziom hałasu wynosi 50 dB w dzień i 40 dB w nocy. Podczas kolejnych pomiarów stwierdzono w tych punktach przekroczenie norm nocnych o 2-3 dB. Ze względu na specyficzny charakter rozprzestrzeniania się hałasu nie zanotowano przekroczeń norm na północ od zakładu Krono-Wood, bowiem zabudowania fabryki stanowią ekran akustyczny dla fal rozchodzących się w kierunku północnym ze źródła znajdującego się na terenie fabryki. Zaobserwowano tu niewielkie różnice w poziomie hałasu między dniem i nocą, co wynika z sąsiedztwa zakładów, które prowadzą produkcję w systemie ciągłym. W punktach położonych na południe od strefy, reprezentujących obszar zabudowy jednorodzinnej, przekroczenia norm zanotowano tylko nocą. Hałas na tym obszarze pochodzi głównie z elektrociepłowni. Należy zauważyć, że poziom hałasu przemysłowego jest kształtowany indywidualnie dla każdego obiektu i jest zależny od technologii i systemu pracy. Jednocześnie 68 Podrozdział przedstawia najważniejsze wnioski zawarte w dokumencie Pomiar i ocena hałasu (2000). 164 Wpływ specjalnej strefy ekonomicznej w Mielcu na środowisko przyrodnicze w opracowaniu wyników badań podkreśla się, że wyniki pomiarów należy odnosić do strefy jako do jednego źródła hałasu. Wskazanie na niektóre zakłady ma charakter wstępnej oceny, która wymagałaby potwierdzenia w dodatkowych badaniach. Miejscowe przekroczenia poziomu hałasu wskazują, że zagrożenie hałasem pochodzącym z terenu SSE jest znaczne. Powstanie nowych zakładów może powodować zwiększenie tego zagrożenia. Należy również pamiętać o tym, że źródłem hałasu są przyjeżdżające do zakładów w strefie samochody ciężarowe, wywierające liniowe oddziaływanie wzdłuż głównych szlaków transportowych. Inne problemy środowiskowe Składowanie substancji potencjalnie niebezpiecznych dla środowiska jest w przypadku dużych zakładów w strefie uregulowane i zorganizowane zgodnie z obowiązującymi normami (Stan środowiska 2004). Według WIOŚ, w Mielcu znajdują się dwa zakłady zwiększonego ryzyka dla środowiska z tytułu gromadzenia substancji niebezpiecznych: PZL i Krono-Wood. W podmieleckich miejscowościach pojawił się przed kilku laty problem spalania w domowych kotłowniach i kuchniach odpadów wiórowych. Odpady zawierają formaldehyd, który ulega neutralizacji dopiero w wysokiej temperaturze, niemożliwej do uzyskania w domowej kotłowni. Firmy SSE nie prowadzą obecnie sprzedaży tych odpadów indywidualnym nabywcom. Pewnego rodzaju zagrożenie, m.in. pożarowe, stanowi otwarte składowisko trocin Krono-Wood, które podnosi również lokalne stężenie formaldehydu w powietrzu. Działalność w zakresie unieszkodliwiania poprzez składowanie niektórych niebezpiecznych odpadów stałych, m.in. zawierających metale ciężkie, szlamy z obróbki metali, odpady z farb i lakierów, kleje i szczeliwa oraz odpady tworzyw sztucznych prowadzi spółka Euro-Eko. Firma oferuje także usługi utylizacji odpadów przerabiając je na paliwa alternatywne sprzedawane Cementowni Ożarów, odpady sprowadzane są z całej Polski południowo-wschodniej, m.in. Pustkowa, Dębicy, Krakowa, i Jasła. Innym problemem jest zagrożenie lasów powiatu mieleckiego szkodnikami drzew, które mogą być przywożone z innych obszarów Polski wraz z surowcem drzewnym dostarczanym do zakładów w SSE. W miejscowych lasach wystąpił opad igliwia wywołany przez cetyńca, który w formie larwalnej żyje pod korą drzew. Nie potwierdzono jednoznacznie, że ma to związek z dostawami do Krono-Wood, ale firma zgodziła się sprowadzać w okresie wylęgu owada jedynie drewno okorowane i trociny. SSE w Mielcu powstała na terenie restrukturyzowanej WSK i na działkach do niej przylegających. Lokalizacja nowych zakładów w strefie nie spowodowała więc znaczącego przekształcenia krajobrazu, obszar ten od dłuższego czasu miał już bowiem przemysłowy charakter. Postawiono nowe hale produkcyjne, a stare, nierzadko zaniedbane budynki zostały przystosowane do nowych potrzeb. Nowe firmy prowadzą w większości produkcję w budynkach o estetycznym wyglądzie, wykonanych z nowoczesnych materiałów. Sposób zabudowy i estetykę krajobrazu industrialnego Mielca należy – w porównaniu do wielu innych ośrodków przemysłowych – ocenić pozytywnie. 165 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Wnioski Stan środowiska powiatu mieleckiego na tle województwa podkarpackiego oraz uprzemysłowionych powiatów kraju ocenić można w świetle podstawowych dostępnych wskaźników jako dobry. Duża koncentracja zakładów przemysłowych na terenie SSE w Mielcu nie stała się źródłem poważnych zagrożeń ekologicznych. Wyniki badań i raporty instytucji kontrolujących stan środowiska pokazują, że stężenia zdecydowanej większości zanieczyszczeń kształtują się znacznie poniżej dopuszczalnych norm. Wiąże się to zarówno z profilem branżowym inwestorów, jak i faktem, że mamy do czynienia z nowym zakładami, wyposażonymi w nowoczesne technologie. Uchybienia wskazywane przez IOŚ są w SSE systematycznie likwidowane. Niepokojące jest utrzymywanie się na podwyższonym poziomie stężenia formaldehydu, zarówno w powietrzu, jak i w wodach. Istotna uciążliwość w postaci hałasu oraz emisji spalin, wiąże się z dużym ruchem samochodowym, wywołanym przez rozwój strefy. Zakładami najbardziej uciążliwymi dla środowiska na terenie strefy są prawdopodobnie, działające tu na długo przed jej utworzeniem, PZL oraz Elektrociepłownia Mielec. Na terenie PZL znajduje się ponad 100 emitorów technologicznych, będących między innymi źródłem specyficznych substancji, pochodzących z obróbki metali i tworzyw sztucznych. Dodatkowo z zakładem tym związane jest funkcjonowanie lotniska i zanieczyszczenie paliwem lotniczym. Elektrociepłownia PZL Mielec prowadzi obecnie intensywne działania inwestycyjne na rzecz ograniczenia emisji zanieczyszczeń atmosferycznych. Na poczucie dyskomfortu mieszkańców Mielca silnie oddziałuje uciążliwość zapachowa oraz stale widoczne dymy, powstające przy suszeniu drewna. Powodują one, że najbardziej uciążliwymi zakładami są w opinii społecznej Melnox i Krono-Wood. Melnox jest członkiem Fundacji Partnerstwo dla Środowiska i otrzymał tytuł „Lidera Polskiej Ekologii” za proekologiczną technologię wytwarzania paneli podłogowych, wykorzystującą odpady drzewne. W przypadku Krono-Wood istotnym problemem są z pewnością odory, a częściowo również odpady wiórowe i emisja formaldehydu. Paradoksalnie opinia o uciążliwości zakładu pomaga firmie w pozyskaniu z WFOŚ i UE środków na inwestycje służące modernizacji zakładu. Firma prowadzi starania o podwyższenie komina z włączeniem go jako elementu naprowadzania pionowego w planowany system nawigacji mieleckiego lotniska. System zarządzania środowiskowego zgodnie z normą ISO 14001 wdrożony został w strefie w firmach BRW, Kirchhoff, Lear Automotive, Zielona Budka oraz Wytwórni Aparatury Wtryskowej. Warto podkreślić, że – w opinii instytucji zajmujących się problematyką ochrony środowiska – większym zagrożeniem ekologicznym od dużych firm zlokalizowanych w strefie są obecnie małe zakłady położone w innych częściach miasta. Zdarza się, że nie przestrzegają one przepisów dotyczących składowania niebezpiecznych substancji, zrzutu toksycznych ścieków do kanalizacji miejskiej itp. Zagrożenia ekologiczne stwarza także samo miasto Mielec. Jak stwierdza jeden z ekspertów, zdarzają się sytuacje, że powietrze nawiewane znad miasta wykazuje w punktach pomiarowych większe stężenie zanieczyszczeń niż przy odwrotnej cyrkulacji atmosferycznej, gdy do punktów napływa powietrze znad strefy. 166 Czynniki zakorzenienia inwestorów w strefie mieleckiej 9 Czynniki zakorzenienia inwestorów w strefie mieleckiej Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz Teoretyczne zagadnienia trwałości inwestycji Z punktu widzenia miasta lub regionu problemem o zasadniczym znaczeniu dla oceny korzyści płynących z lokalizacji inwestycji zewnętrznych jest kwestia ich trwałości w czasie. Pozytywne efekty funkcjonowania firmy w zakresie miejsc pracy, wpływu na rozwój lokalnych dostawców dóbr i usług itd., występują na większą skalę, jeśli działalność inwestora prowadzona jest w danym miejscu dostatecznie długo. Co więcej – likwidacja lub radykalne ograniczenie tej działalności prowadzić może do kumulacji negatywnych skutków na rynku pracy i w gospodarce lokalnej. Pytanie o trwałość inwestycji jest szczególnie istotne w przypadku inwestorów przyciąganych do specjalnej strefy ekonomicznej za pomocą preferencji finansowych, oferowanych przez władze publiczne na pewien z góry określony okres. Ogół czynników składających się na trwałość działalności produkcyjnej firmy w danym miejscu określić można jako jej zakorzenienie. Do najważniejszych czynników kształtujących owo zakorzenienie zaliczyć można: - funkcje (rolę) zakładu w ramach całej firmy (grupy kapitałowej) - wyniki ekonomiczne firmy i zakładu - koszty utopione poniesione przez firmę w danym miejscu - powiązania z dostawcami i odbiorcami oraz inne relacje wiążące firmę z miejscem. Czynniki te wyrażają z jednej strony cechy i strategię firmy (inwestora), a z drugiej związane są z cechami miejsca lokalizacji (miejscowości, regionu, kraju). Ogólnie rzecz biorąc zakorzenienie działalności gospodarczej odzwierciedla różnorodne relacje między inwestującą firmą a miejscem (otoczeniem lokalnym). 167 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Zwrócić należy uwagę, że zanik lub ograniczenie działalności inwestora w pewnym miejscu może być wynikiem dwóch odrębnych procesów: 1) bankructwa firmy połączonego z całkowitym zaprzestaniem działalności 2) przeniesienia całości lub części działalności w inne miejsca – do nowych lokalizacji lub już istniejących zakładów firmy, gdzie skoncentrowana może zostać jej aktywność produkcyjna. Upadłość wielkiego przedsiębiorstwa, działającego na skalę ogólnokrajową lub międzynarodową, może być niezależna od cech miejsca, gdzie działa jego oddział. Inaczej jest w przypadku małej lub średniej firmy, silnie powiązanej z lokalnym otoczeniem. Zazwyczaj zagrożenia trwałości inwestycji wiązane są jednak z relokacją działalności w inne miejsca, im też poświęcono zasadniczą uwagę w niniejszej analizie. W rozdziale niniejszym podjęto próbę określenia stopnia zakorzenienia inwestorów zlokalizowanych w SSE Euro-Park Mielec w świetle różnych czynników. Zwrócono także uwagę na wrażliwość gospodarki lokalnej na skutki ewentualnego ograniczenia działalności miejscowych inwestorów. Strefa zakończyć ma swoją działalność w 2015 roku, przyjęto więc długoterminową, 10-15-letnią perspektywę czasową, wykraczającą poza ten horyzont. Trzeba sobie zdawać sprawę, że wszelkie prognozy na tak długi okres czasu obarczone są dużym ryzykiem i znacznym marginesem błędu. Opierają się one na założeniu utrzymania obecnych trendów makroekonomicznych w gospodarce globalnej i Polski. Tymczasem tempo współczesnych przemian oznacza, że mogą pojawić się nowe zjawiska ekonomiczne, społeczne czy zmiany technologiczne, nie wspominając o trudnych do przewidzenia wydarzeniach politycznych, które spowodują radykalną zmianę zewnętrznych warunków działania firm obecnych w SSE Mielec. Wynika z tego również, że strategie samych firm formułowane są obecnie w coraz krótszym horyzoncie czasowym, rzadko przekraczającym kilka lat. W tej sytuacji przedstawiona poniżej analiza prezentuje spojrzenie na zakorzenienie inwestorów w strefie mieleckiej z punktu widzenia znanych obecnie cech firm i uwarunkowań ich działania w oparciu o szersze, poznane wcześniej prawidłowości w tym zakresie (Dicken i inni 1994; Ettlinger 1999; Phelps 2000; Wortman 2000; Dicken, Malmberg 2001; Zimmermann 2002; Domański 2005a, 2005b). Rozważając związane z firmą czynniki zakorzenienia jej działalności, zacząć można od cech przedsiębiorstw inwestujących w strefie – ich pochodzenia, wielkości, pozycji rynkowej i strategii, przechodząc następnie do profilu produkcji zakładów zlokalizowanych w Mielcu, ich znaczenia w relacji do innych zakładów w ramach całej firmy (korporacji), korzyści skali, innowacyjności wyrobów, poziomu technologii oraz kompetencji pozaprodukcyjnych. Istotne znaczenie mają wyniki ekonomiczne, osiągane przez zakłady w Mielcu – dynamika produkcji i sprzedaży, poziom jakościowy wyrobów oraz osiągane zyski. Szerszego potraktowania wymaga zagadnienie kosztów utopionych (sunk costs). Rozumie się przez nie poniesione przez firmę w danym miejscu nakłady, których nie da się w większości odzyskać, jeśli działalność zostanie wstrzymana lub przeniesiona w inne miejsce. Składają się na nie poniesione w tym miejscu nakłady na immobilne środki trwałe, restrukturyzację zakładu, szkolenie kadry, koszty poznawania miej168 Czynniki zakorzenienia inwestorów w strefie mieleckiej scowych warunków, budowania swojej reputacji i akceptacji u pracowników, władz administracyjnych i odbiorców (Clark 1994; Wade 1996). Ważnym elementem szeroko rozumianych kosztów utopionych są ponadto wiedza o miejscowych partnerach, pewność i zaufanie do pracowników, dostawców i władz oraz reputacja firmy jako pracodawcy i producenta (Domański 2005b). Na zakorzenienie firmy w miejscu jej działalności wpływają również jej różnorodne powiązania lokalne, w tym w szczególności rozbudowana sieć dostawców. W niektórych sytuacjach czynnikiem zatrzymującym producenta w dotychczasowej lokalizacji mogą być również ważni lokalni odbiorcy. Szczególnym wyrazem relacji między strategią firmy a miejscem jest wybór lokalizacji. Dla oceny trwałości lokalizacji produkcji niebagatelne znaczenie ma poznanie czynników, które zadecydowały o wyborze tego, a nie innego, miejsca, jak również aktualna ocena warunków funkcjonowania zakładu przez menedżerów firmy. W przypadku specjalnych stref ekonomicznych ważna jest w tym kontekście rola przypisywana ulgom, czy były i są one jedynym lub głównym czynnikiem lokalizacji w danej miejscowości. Cechy i rola przedsiębiorstw i zakładów zlokalizowanych w Mielcu Istnieje przekonanie, że na relokację najbardziej narażone są zakłady filialne, wchodzące w skład wielkich korporacji, działających na skalę globalną. Firmami ponadnarodowymi, które zainwestowały w SSE Mielec, są Lear, Kronospan, Mondi Bags i Onduline. Oprócz nich znajdujemy tu inne przedsiębiorstwa posiadające główną siedzibę za granicą, np. Kirchhoff, Formaplan, Henryk Bury, czy od niedawna Zielona Budka. Joongpol jest spółką joint venture koreańskiego inwestora i miejscowego przedsiębiorcy. Polskimi inwestorami, będącymi częścią większej grupy przedsiębiorstw, są m.in. BRW, Fakro z Nowego Sącza, Kamax z Kańczugi, Geyer & Hosaja z pobliskiej Partynii czy Cobi z Warszawy. Istnieją również lokalni przedsiębiorcy, którzy przenieśli swoją aktywność produkcyjną do strefy. Duże przedsiębiorstwa, ze względu na szeroki geograficzny zasięg swojej działalności, mają szersze możliwości wyboru i zmiany lokalizacji od małych firm lokalnych. Z drugiej strony – posiadają one zazwyczaj silniejszą pozycję rynkową, są więc mniej zagrożone upadłością niż mali wytwórcy. Dotychczasowe przypadki zaprzestania działalności w SSE w Mielcu dotyczyły przede wszystkim polskich przedsiębiorstw średniej wielkości, np. giełdowej spółki Atlantis, holdingu J.W. Construction, i były wynikiem nietrafionych przedsięwzięć inwestycyjnych, a nie przeniesienia produkcji z Mielca w inne miejsce. Z firm zagranicznych zrezygnowały z produkcji w Mielcu nieduże spółki Crane Plastics i Cyltec. Największą nieudaną inwestycją w strefie mieleckiej jest niedokończona budowa Laboratorium Frakcjonowania Osocza. Istotne znacznie dla przyszłości fabryk usytuowanych w SSE Mielec ma ich pozycja (rola) w ramach całego przedsiębiorstwa, ściśle związana ze strategią firmy. W firmach jednozakładowych losy produkcji w Mielcu są tożsame z losami firmy; 169 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 w przedsiębiorstwach należących do inwestorów z zewnętrz, którzy posiadają inne zakłady, tak być nie musi. Wytwórnie Onduline i Zielonej Budki są jedynymi zakładami zagranicznych inwestorów w Polsce, ale jednymi z wielu w Europie. Więcej zakładów w kraju mają Mondi i Formaplan, Kirchhoff, Lear i grupa Kronospan. Zakłady tej ostatniej (Krono-Wood i Melnox) należą do największych w swojej branży, to samo dotyczy wytwórni Leara. W Mielcu znajduje się regionalny zarząd firmy Kirchhoff na tę część Europy, któremu podlegają zakłady w Gliwicach i Esztergom na Węgrzech. Wytwórnia mebli BRW jest siostrzaną spółką największego polskiego producenta tej branży, ale systematyczna rozbudowa uczyniła z niej największy zakład całej grupy. Cechami, które podnoszą wartość zakładu w ramach firmy mogą być korzyści skali, wysoki poziom technologiczny, innowacyjność wytwarzanych wyrobów oraz posiadane kompetencje pozaprodukcyjne. Duże korzyści skali osiąga wielka wytwórnia płyt Krono-Wood, znaczące są one zapewne również w fabrykach Melnox, BRW, Lear, a w pewnym stopniu także w Onduline, Henryk Bury i Kamax. Ocena zaawansowania technologicznego i poziomu innowacyjności produktów jest, bez szczegółowych badań poświęconych tym zjawiskom, trudna. Nowe technologie wykorzystujące surowce odpadowe charakteryzują Melnox i Onduline, ponadprzeciętny poziom innowacyjności wyrobów przypisać można m.in. firmom Henryk Bury i Kirchhoff. W większości fabryk należących do inwestorów zewnętrznych brak jest jakichkolwiek szerszych kompetencji pozaprodukcyjnych, np. marketingu, projektowania wyrobów. Znaczącym wyjątkiem jest Kirchhoff, gdzie obok pozalokalnych funkcji kontrolnych (zarządzania), wykonywane jest projektowanie wyrobów, to ostatnie ma też częściowo miejsce w firmie Henryk Bury. Bardzo ważne są wyniki ekonomiczne osiągane przez spółki działające w SSE. Większość dużych i średnich inwestorów wykazuje w ostatnich latach dynamiczny wzrost przychodów ze sprzedaży produktów. Do wyjątków należą w tym gronie Melnox i Zielona Budka, pewne zawirowania nie ominęły też firmy Henryk Bury. Poważne problemy mają niektórzy mniejsi producenci. Wzrostowi sprzedaży towarzyszy najczęściej generowanie zysku. Szczególnie wysoką stopę zysku osiągają wśród dużych firm Lear, BRW, Onduline, a także Kirchhoff. Ujemny wynik ekonomiczny wykazuje systematycznie Melnox, wyniki jej siostrzanej spółki Krono-Wood w poszczególnych latach bardzo się różnią69. Uważa się najczęściej, że zyskowność spółek zależnych dużych przedsiębiorstw wywiera pozytywny wpływ na utrzymanie produkcji w danym miejscu, podobnie jak wysoka jakość wyrobów i inne elementy sukcesu producenta. Z drugiej strony, istnieje pogląd, że wysokie zyski pozwalają szybciej osiągnąć zwrot zainwestowanego kapitału, a tym samym obniżają trwałość lokalizacji fabryki (Wortman 2000). Problem ten rozpatrzyć należy w szerszym kontekście kosztów utopionych. 69 Dane na temat wyników finansowych spółek pochodzą ze sprawozdań publikowanych w Monitorze Polskim B. 170 Czynniki zakorzenienia inwestorów w strefie mieleckiej Koszty utopione i powiązania lokalne Podstawowym elementem kosztów utopionych są inwestycje w nieprzenoszalne lub trudno przenośne środki trwałe, np. budynki, budowle i instalacje trwale związane z gruntem. Ważne jest także to, czy mamy do czynienia z jednorazową inwestycją, czy też jest ona kontynuowana w latach następnych, a firma realizuje dalsze nakłady. Absolutnym rekordzistą pod względem zainwestowanego kapitału jest Krono-Wood, a drugim największym inwestorem powiązany z nim Melnox. Wartość środków trwałych tych firm sięgała w końcu 2003 roku około 60% wartości środków trwałych wszystkich firm SSE. Z punktu widzenia kosztów utopionych istotne jest także to, że budowle przemysłowe analizowanych firm mają w znacznej części specjalistyczny, nietypowy charakter, co oznacza, że trudno je sprzedać z przeznaczeniem na inne cele. Krono-Wood reinwestuje zyski od początku działalności w Mielcu, wytwórnia paneli Melnox miała jak dotąd charakter jednorazowego przedsięwzięcia, a ostatnie znaczące środki zainwestowano tu w 1999 roku. Nakłady niewiele niższe od Melnoxa poniosło BRW, prowadzące rozbudowę swojej fabryki. Systematycznie rosnące inwestycje cechują także Kirchhoffa. Podobną wartość środków trwałych reprezentuje Lear, którego nakłady w ostatnich latach były jednak raczej niewielkie, zwłaszcza w relacji do wysokich przychodów. Duże nakłady w stosunku do przychodów poniosły natomiast Sanglass i PF Cobi, a w nieco mniejszym stopniu również Henryk Bury, Onduline, Zielona Budka i Agmar-Telecom. Nowe większe inwestycje realizowały w tym gronie po uruchomieniu fabryki tylko spółki Henryk Bury i PF Cobi. Intensywnie inwestowały natomiast niektóre inne firmy, np. Geyer & Hosaja, Joongpol. Można wyróżnić kilka typów zachowań inwestorów w Mielcu w latach 1999-2003: 1) jednorazową dużą lub średnią inwestycję, np. Melnox, Onduline, Zielona Budka 2) jednorazową inwestycję, a następnie niewielkie inwestycje kroczące, np. Lear, Mondi Bags 3) rosnące inwestycje, a następnie ich spadek, co wynikać może z trudnej sytuacji ekonomicznej firmy 4) dodatkowe jedno- lub wielokrotne inwestycje zwiększające moce produkcyjne, np. Krono-Wood, Kirchhoff, Henryk Bury, Kamax, Joongpol, Cobi 5) systematyczną rozbudowę, np. BRW, Geyer & Hosaja. W firmach nie prowadzących dalszych inwestycji w rozbudowę lub modernizację zakładu, wartość środków trwałych ulega obniżeniu. Trzeba mieć przy tym świadomość, że wszystkie analizowane zakłady w SSE Mielec są nowo wybudowanymi obiektami przemysłowymi, a okres analizy jest zaledwie kilkuletni, stąd w wielu przypadkach nie było potrzeby realizowania kolejnych inwestycji w tym czasie. Interesujące jest porównanie wartości poniesionych nakładów inwestycyjnych do końca 2004 roku i masy wypracowanego zysku netto w okresie 1998-2003. W przypadku Lear Automotive, którego zyskowność jest od kilku lat nie mniejsza niż 20%, wielkość osiągniętego dochodu netto już w 2003 roku 4,5-krotnie przekroczyła wartość zainwestowanego w Mielcu kapitału. Suma zysku netto przekracza całkowitą wartość nakładów inwestycyjnych także dla BRW, a w Onduline, Mondi Bags, Agmar-Telecom 171 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 dochody i nakłady są prawie równe. Zysk odpowiadający co najmniej połowie wartości inwestycji osiągnęły Kirchhoff, Joongpol, Geyer & Hosaja i Cobi, niską stopę zwrotu mają jak dotąd Kamax, Henryk Bury i Zielona Budka oraz kapitałochłonne inwestycje Krono-Wood i Melnox (tab. 36). Średnia kapitałochłonność inwestycji w SSE Euro-Park Mielec jest nieco niższa od średniej dla wszystkich stref ekonomicznych w Polsce – suma nakładów zrealizowanych do końca 2004 roku wynosiła w przeliczeniu na 1 zatrudnionego 205 tys. zł. Oprócz skrajnie kapitałochłonnych zakładów Krono-Wood i Melnox (1750-1990 tys. zł na pracownika), ponadprzeciętną kapitałochłonnością charakteryzują się zakłady Onduline (570 tys. zł) oraz Sanglass, Zielona Budka, Kirchhoff i Huta Mikołaj (250-270 tys. zł). W przypadku dziewiętnastu firm wartość inwestycji na 1 zatrudnionego nie przekracza 50 tys. zł, a dla ośmiu nawet 25 tys. zł. Są w tym gronie mniejsi inwestorzy, np. Zakłady Odzieżowe AG, C+N, Mech-Go i Retech, a ze średnich m.in. Geyer & Hosaja, Tarapata i Fakro-WDF. Z dużych firm do najmniej kapitałochłonnych należą Lear i Kamax (20-40 tys. zł na 1 zatrudnionego), a także Henryk Bury (70 tys. zł). Z niską kapitałochłonnością koreluje zazwyczaj wysoki udział kosztów pracy w kosztach ogółem. Jest on najwyższy w wytwórniach sprzętu elektronicznego i telekomunikacyjnego, np. Agmar-Telecom (39%), Henryk Bury (29%), oraz wyrobów z tworzyw sztucznych i gumy, np. PF Cobi (38%), Joongpol, Geyer & Hosaja (po 22%). Udział kosztów pracy na poziomie 14-16% cechuje producentów wiązek elektrycznych do samochodów oraz Zieloną Budkę, Sanglass i BRW, w Kirchhoffie wynosi 11%. Zdecydowanie najniższą pracochłonnością odznaczają się zakłady branży drzewnej i papierniczej: Krono-Wood, Melnox i Mondi Bags (3-6%). Istnieje generalny pogląd, że lokalizacja produkcji pracochłonnej może być znacznie łatwiej zmieniana niż produkcji kapitałochłonnej. Nie należy zapominać, że jest to także uzależnione od wynikających ze specyfiki technologicznej wymagań co do specjalistycznych kwalifikacji pracowników. Wydaje się, że na kwalifikacjach kadry w szczególnie dużym stopniu bazuje konkurencyjność takich firm jak Kirchhoff czy Henryk Bury, a także niektórych małych i średnich producentów. Znajduje to wyraz w ocenie jakości pracowników dokonywanej przez menedżerów firm. Trzeba pamiętać, że nakłady poniesione na skompletowanie i wyszkolenie odpowiednio wykwalifikowanej załogi są istotnym elementem kosztów utopionych. Stabilnej, wykwalifikowanej kadry, wynikającej stąd jakości pracy i związanego z tym zaufania pracodawcy do pracowników nie da się łatwo przenieść w inne miejsce. Zakorzenienie średnich i dużych inwestorów SSE Mielec w otoczeniu lokalnym i regionalnym poprzez dostawców lub odbiorców jest bardzo zróżnicowane. Najsilniejsze powiązania wiążą ze sobą trzech spośród czterech największych producentów działających w strefie – Krono-Wood, Melnox i BRW, będących dla siebie głównymi dostawcami lub odbiorcami. Z kolei Lear i Kamax łączą obecnie relacje podzlecania, nie musza być one jednak trwałe, sąsiedztwo nie jest bowiem w tym przypadku koniecznym warunkiem powiązań. Silne powiązania z lokalnymi dostawcami charakteryzują Agmar-Telecom oraz szereg średnich i mniejszych firm z branży maszynowej i metalowej. Niektóre inne firmy 172 2 170 1 535 1 123 716 432 375 246 200 190 148 142 126 125 124 107 106 106 101 92 90 Firma Lear Automotive EEDS BRW Kamax Mielec Henryk Bury Krono-Wood Kirchhoff** Geyer & Hosaja Tarapata Agmar-Telecom Melnox Mondi Bags Zielona Budka Fakro-WDF Joongpol Eurocast Sanglass PressMedia Formaplan Onduline Cobi 79 788 228 514 22 592 49 685 859 809 96 639 9 992 4 541 13 063 258 439 25 030 33 191 3 744 6 900 16 756 29 018 3 741 5 777 52 723 7 516 Nakłady inwestycyjne (do końca września 2004 roku w tys. zł) 36,8 148,9 20,1 69,4 1 990,3 257,7 40,6 22,7 68,8 1 746,2 176,3 263,4 30,0 55,6 156,6 273,8 35,3 57,2 573,1 83,5 Nakłady inwestycyjne na 1 zatrudnionego w tys. zł 14,9 14,2 x 29,4 3,0 11,3 22,4 x 39,0 5,2 6,3 14,4 x 21,6 x 16,5 x x x 38,5 Udział kosztów pracy w całości kosztów (średnia w latach 2000-2003) Źródło: Monitor Polski B oraz strony internetowe Ministerstwa Gospodarki i Pracy. x oznacza brak danych lub dane udostępnione przez firmę z zastrzeżeniem ich nie publikowania. * albo od roku rozpoczęcia działalności w SSE, jeśli miało to miejsce po 1998 roku ** dane do końca 2002 roku Zatrudnienie (stan na 30 września 2004 roku) 54 188 134 678 15 829 40 250 595 492 52 635 7 866 x 7 513 172 710 20 310 24 688 x 6 523 x 25 414 x x 39 150 4 400 Wartość środków trwałych na koniec 2003 roku w tys. zł Tab. 36. Wybrane cechy ekonomiczne największych przedsiębiorstw na terenie SSE Euro-Park Mielec 360 930 343 456 1 348 8 775 33 606 49 372 4 767 x 14 395 -56 563 25 009 8 332 x 5 869 x -4 157 x x 50 933 6 130 Suma zysków/strat w latach 1998-2003* Stosunek sumy zysków 1998-2003 do sumy nakładów inwestycyjnych do 2004 roku* 4,52 1,50 0,06 0,18 0,04 0,51 0,48 x 1,10 0,00 1,00 0,25 x 0,85 x 0,00 x x 0,97 0,82 Czynniki zakorzenienia inwestorów w strefie mieleckiej 173 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 posiadają głównego dostawcę lub odbiorcę w regionie, np. Sanglass w Sandomierzu, Fakro-WDF w Nowym Sączu. Z drugiej strony część dużych i średnich producentów pozbawionych jest prawie całkowicie dostawców i odbiorców w regionie, np. Kirchhoff, Lear, Henryk Bury, Mondi Bags. Trudno ocenić, jaką rolę odgrywają dla lokalizacji poszczególnych firm silne lokalne powiązania usługowe – na ile trudno byłoby je zastąpić w przypadku przeniesienia produkcji w inne miejsca. Pewne znaczenie mieć mogą w tym względzie specjalistyczne usługi serwisowania linii technologicznych. Ogólnie rzecz biorąc – w przypadku producentów zlokalizowanych w mieleckiej strefie ekonomicznej, nie można generalnie mówić o rozbudowanej sieci dostawców lokalnych i regionalnych, zerwanie więzi z którymi utrudniłoby funkcjonowanie firmy lub wpłynęło na zwiększenie jej kosztów (poza niektórymi małymi i średnimi przedsiębiorstwami lokalnego pochodzenia). Mamy natomiast do czynienia z kilkoma dużymi, silnie powiązanymi producentami w obrębie samej strefy. Czynniki wyboru lokalizacji w Mielcu i jej współczesna ocena Trwałość lokalizacji działalności gospodarczej odzwierciedla zarówno cechy firmy i zakładu, jak i cechy miejsca lokalizacji. W przypadku dużych firm działających na skalę ogólnokrajową lub ponadnarodową istotne jest posiadanie przez miejsce własności, które stanowią o jego przewadze w stosunku do innych miejsc, a tym samym przyciągają i zatrzymują inwestora. Zdolność tę określa się metaforycznie jako „lepkość” miejsca względem mobilnego kapitału (Domański 2005b). Cechy miejsc wpływające na wybór lokalizacji nazywane są czynnikami lokalizacji. Wybór miejsca lokalizacji przez firmę jest wyrazem relacji między jej strategią a miejscem. Na początek warto przyjrzeć się temu, jakie czynniki miały wpływ na wybór przez inwestorów lokalizacji w Mielcu, a następnie – ocenie obecnych warunków funkcjonowania w tym miejscu. Dla wszystkich przebadanych dużych i średnich inwestorów obecność ulg i zwolnień podatkowych była ważna, a dla zdecydowanej większości bardzo ważna. Z jednej strony potwierdza to celowość utworzenia strefy ekonomicznej w Mielcu, z drugiej prowadzi nieuchronnie do pytania o zachowanie tych inwestorów w momencie, gdy ulgi te wygasną. Istotne jest w tej sytuacji to, jakie inne czynniki były i są ważne dla funkcjonowania owych firm w Mielcu. Dla szeregu firm atrakcyjność lokalizacji w strefie ekonomicznej polegała nie tylko na udogodnieniach finansowych, ale w znacznej mierze na możliwości szybkiego uzyskania pozwoleń i rozpoczęcia produkcji oraz profesjonalnej obsłudze ze strony zrządzającego strefą. Ważne było istnienie odpowiednio przygotowanego terenu wraz z infrastrukturą. Kilku dużych producentów wskazało na znaczenie bliskości rynków wschodnich, która, sądząc po kierunkach eksportu, wciąż pozostaje korzyścią raczej potencjalną niż aktualną. Niektóre firmy jako jedną z głównych przyczyn lokalizacji wymieniły dostępność wykwalifikowanych pracowników fizycznych. Były to przede wszystkim firmy z kapitałem lokalnym, które przeniosły się do SSE, ale również dwóch dużych inwestorów zewnętrznych. Pojawiały się też stwierdzenia o taniej sile roboczej. 174 Czynniki zakorzenienia inwestorów w strefie mieleckiej Znaczenie miały też lokalne lub regionalne korzenie przedsiębiorców (np. Henryk Bury, który rozpoczął działalność na terenie Polski w Rzeszowie). Obecna ocena lokalizacji w Mielcu jest w zdecydowanej większości badaTab. 37. Najważniejsze korzyści funkcjonowania nych firm pozytywna, a nawet bardzo firm w Mielcu w opinii menedżerów pozytywna. Składa się na to przede wszystkim zadowolenie z kwalifikacji Odsetek Cecha miejscowych pracowników, obecność firm wyspecjalizowanych kooperantów i Ulgi i zwolnienia podatkowe 43,3 dostawców specjalistycznych usług. Nie Bliskość dostawców lub odbiorców 33,3 bez znaczenia są ponadto niskie koszty Wysokie kwalifikacje kadry 26,7 Bliskość rynków wschodnich pracy, dobra infrastruktura oraz bliskość 16,6 i południowych rynków wschodnich lub południowych. Niskie koszty pracy 13,3 Najczęściej wymienianą korzyścią lokaDobra infrastruktura techniczna 10,0 lizacji pozostają wciąż ulgi i zwolnienia Inne 10,0 podatkowe (tab. 37). Zasadniczym elementem utrud- Źródło: badania własne. niającym funkcjonowanie firm w Mielcu jest słaba dostępność komunikacyjna miasta (tab. 38). Menedżerowie powszechnie wskazują na oddalenie miasta od aglomeracji miejskich, peryferyjną lokalizację wobec głównych dróg oraz brak odpowiednich rozwiązań komunikacyjnych w mieście. Podkreśla się, że niska jakość dróg pogarsza warunki funkcjonowania producentów mieleckiej SSE. Co piąta firma skarży się na niedobór pracowników w niektórych zawodach oraz kadry menedżerskiej a także wysokie stawki podatku od nieruchomości i opłaty partycypacyjne w SSE. Powyższe kwestie są szerzej dyskutowane w innym miejscu (rozdział 4 i 7). Pojedyncze firmy wskazywały również na ograniczoną bazę lokalnych usług dla biznesu. Opinie co do obecnej atrakcyjności Mielca (w porównaniu do lat 1990.) rozpatrywać należy w kontekście cech działających tu firm. Dla dużych inwestorów, Tab. 38. Główne niekorzyści funkcjonowania firm których przyciągnęły ulgi podatkowe w Mielcu w opinii menedżerów i niskie koszty pracy, Mielec jest dziś mniej atrakcyjny. Zwolnienia podatOdsetek Cecha kowe i ulgi mogą być mniej istotne firm w dobie gdy bazowa stawka podatku Dostępność komunikacyjna, m.in. peryferyjne położenie 50,0 dochodowego wynosi 19%, a możliwości komunikacyjne, zły stan dróg zwolnień zredukowano nowelizacjami Wysokie stawki podatku od nieruchomości 20,0 ustawy o SSE. Konkurencja na rynku 20,0 Niedobór wykwalifikowanych pracowników pracy jest większa, wymagania pracowWysokie opłaty partycypacyjne 10,0 ników rosną, co potwierdzają meneSłabo rozwinięte usługi dla biznesu 10,0 dżerowie firm oferujących najniższe Inne 10,0 wynagrodzenia. Pominąwszy obecne Źródło: badania własne. problemy z niektórymi specjalnościami 175 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 zawodowymi, które mają raczej charakter przejściowy i powinny być przezwyciężone przez miejscowe szkolnictwo, Mielec utrzymał atrakcyjność dla branż, w których istnieją tutaj wyraźne korzyści koncentracji przestrzennej, tj. obróbki metali oraz produkcji urządzeń i specjalistycznych usług m.in. dla potrzeb lotnictwa i przemysłu samochodowego. W Mielcu wykształciło się ponadto skupienie firm elektronicznych i informatycznych (Henryk Bury, Agmar-Telecom, R&G, Lokalizator, TeleNet, Computerland, oddział Comp Rzeszów, Taran i kilka mniejszych firm) oraz producentów wyrobów z drewna i mebli (BRW, Krono-Wood, Melnox, Fakro-WDF, Formaplan). Na pytanie czy dokonując dziś wyboru lokalizacji, ponownie wybrano by Mielec, absolutna większość badanych menedżerów odpowiada twierdząco. Warto przyjrzeć się szczególnie firmom, dla których ulgi były i są decydujące, i które zarazem nie dostrzegają silnych walorów lokalizacji w Mielcu. W gronie badanych znaleźli się menedżerowie trzech firm, którzy stwierdzili, że gdyby ponownie dokonywali wyboru lokalizacji, wybraliby inne miejsce niż Mielec. Firmy te zatrudniają łącznie nieco ponad 900 osób i wskazują na atrakcyjność lokalizacji bliżej Warszawy, np. w Radomiu, lub na Dolnym Śląsku, przede wszystkim ze względów transportowych. Mało korzystny charakter lokalizacji w Mielcu podkreśliła także jeszcze jedna średnia firma, posiadająca zakłady w innych miejscach w Polsce. Zakorzenienie inwestorów w SSE Euro-Park Mielec Przeprowadzona analiza różnych cech firm SSE oraz warunków ich funkcjonowania w Mielcu pozwala na dokonanie oceny stopnia ich zakorzenienia, a tym samym potencjalnej trwałości ich lokalizacji. Przyjęto, że czynnikami decydującymi o trwałości lokalizacji podmiotów prowadzących produkcję w SSE Euro-Park Mielec będą przede wszystkim: 1) skala działania i pochodzenie firmy: od firm globalnych do lokalnych 2) rola zakładu w Mielcu w ramach całej firmy (grupy kapitałowej) 3) korzyści skali zakładu w Mielcu 4) kompetencje pozaprodukcyjne firmy w Mielcu 5) wyniki ekonomiczne 6) koszty utopione 7) stopa zwrotu kapitału 8) pracochłonność produkcji 9) znaczenie jakości miejscowej kadry dla konkurencyjności firmy 10) powiązania lokalne i regionalne z dostawcami i odbiorcami 11) ocena lokalizacji przez zarząd przedsiębiorstwa. Z tego punktu widzenia wyróżnić można cztery grupy inwestorów w SSE. Pierwszą z nich, odznaczającą się szczególnie silnym zakorzenieniem lokalnym, tworzy grupa największych inwestorów w strefie: Krono-Wood, Melnox, BRW i Kirchhoff. Należą one co prawda do dużych przedsiębiorstw ponadnarodowych lub krajowych, są jednak w ich ramach głównymi producentami swoich wyrobów w Polsce i cechują je wysokie koszty utopione. Trzech pierwszych wiążą silne powiązania w zakresie dostaw półproduktów oraz cechują znaczne korzyści skali i ograniczona pracochłonność. Kirchhoffa wyróżniają istotne kompetencje pozaprodukcyjne i wysoka jakość kadry (tab. 39). 176 Czynniki zakorzenienia inwestorów w strefie mieleckiej Koszty utopione Stopa zwrotu kapitału Pracochłonność produkcji Znaczenie jakości kadry dla konkurencyjności firmy Powiązania lokalne i regionalne z dostawcami i odbiorcami 2 3 3 4 5 4 5 2 2 4 3 1 1 1 2 2 2 1 2 5 1 5 2 2 b.d. 5 3 3 2 2 b.d. 2 5 b.d. 2 4 5 3 5 3 3 4 1 3 3 2 3 2 2 2 1 2 4 2 5 1 5 2 2 4 b.d. 1 4 1 3 3 b.d. 4 1 b.d. 2 1 5 3 5 3 1 3 3 5 3 2 1 2 2 1 2 2 1 4 2 3 2 5 4 3 4 3 3 4 4 4 3 2 3 2 2 2 5 4 4 1 3 3 2 3 2 2 2 2 3 4 1 2 2 1 Ocena syntetyczna* Wyniki ekonomiczne 5 4 4 2 1 1 1 3 3 1 3 2 2 3 4 2 1 2 3,3– 3,5 Kompetencje pozaprodukcyjne 4 4 4 4 5 4 5 4 4 4 4 2 2 2 3 2 3 2 3,0– 3,2 Korzyści skali 1 3 1 2 5 4 5 1 2 3 2 3 3 3 1 2 3 1 2,5 – 2,9 Rola zakładu w Mielcu w firmie (grupie kapitałowej) Krono-Wood BRW Melnox Kirchhoff Agmar-Telecom Sanglass Tarapata Onduline Zielona Budka Joongpol Henryk Bury Geyer & Hosaja Fakro-WDF Kamax Mielec Lear Automotive Formaplan Cobi Mondi Bags 2,0 – 2,4 Firma Pochodzenie i skala działania firmy (grupy kapitałowej) Tab. 39. Ocena czynników zakorzenienia wybranych firm w Mielcu * dla uproszczenia przyjęto, że waga poszczególnych czynników jest taka sama w przypadku każdego inwestora. Uwagi: skala: od 1 - niska (mała) do 5 - wysoka (duża), z wyjątkiem skali działania firmy, stopy zwrotu kapitału i pracochłonności, w przypadku których 1 oznacza wysoką, a 5 niską wartość. Wyższa wartość czynnika oznacza wpływ na większe zakorzenienie działalności w Mielcu. Wskaźnik syntetyczny obejmuje 11 czynników, w tym ocenę lokalizacji w Mielcu przez menedżerów firm, której nie umieszczono w tabeli. Źródło: opracowanie własne. Druga grupa firm obejmuje przede wszystkim podmioty średniej wielkości i małe, wywodzące się niejednokrotnie z Mielca lub regionu, np. Agmar-Telecom, Tarapata, Sanglass. O ich zasiedzeniu decyduje lokalne pochodzenie, oparcie konkurencyjności na zasobach miejscowej kadry, relatywnie wysokie koszty utopione w stosunku do 177 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 rozmiarów przedsiębiorstwa, częściowo także powiązania w zakresie dostaw z innymi firmami w Mielcu lub regionie. W przypadku tych przedsiębiorstw zagrożenie relokacją produkcji do innej miejscowości jest niewielkie, jej zaprzestanie może stać się natomiast wynikiem upadłości firmy. Kolejna liczna, dość zróżnicowana grupa firm działających w SSE Mielec charakteryzuje się umiarkowanym stopniem zakorzenienia lokalnego. Zaliczyć tu można m.in. firmy Onduline i Henryk Bury, których mieleckie zakłady są jedynymi fabrykami zagranicznych inwestorów w Polsce, odznaczającymi się umiarkowanymi kosztami utopionymi i korzyściami skali, przy braku istotnych powiązań z dostawcami. Drugą z tych firm odróżnia niższa kapitałochłonność, przy wyższych kompetencjach miejscowego zakładu. W kategorii tej mieszczą się też niektórzy inwestorzy średniej wielkości, np. Zielona Budka, Joongpol i Geyer & Hosaja. Ostatni typ inwestorów tworzą przedsiębiorstwa zagraniczne lub duże krajowe, dla których zakłady w Mielcu nie stanowią najważniejszych miejsc działalności w Polsce. Są to przede wszystkim firmy średnich rozmiarów, pozbawione kompetencji pozaprodukcyjnych, korzyści skali i powiązań z miejscowymi dostawcami, zazwyczaj pracochłonne i o niskich kosztach utopionych, np. Mondi Bags, Cobi, Formaplan i Fakro-WDF. W grupie tej znajdują się również zatrudniający dużą liczbę osób producenci wiązek elektrycznych, których działalność charakteryzuje się niskimi kosztami utopionymi, wysoką pracochłonnością i brakiem powiązań dostawczych i odbiorczych z otoczeniem lokalnym i regionalnym. Mielecka spółka Kamaxu uzależniona jest od Leara jako jedynego odbiorcy, który osiąga bardzo dobre wyniki ekonomiczne, co oznacza z kolei wysoką stopę zwrotu zainwestowanego w Mielcu kapitału70. Podjąć można także ocenę wrażliwości lokalnej gospodarki i miejscowego rynku pracy na ograniczenie działalności przez poszczególne firmy zlokalizowane w SSE. Największe bezpośrednie skutki przyniosłoby oczywiście ograniczenie pracochłonnej produkcji dużych firm, przede wszystkim Leara (ponad 2000 pracowników) i związanego z nim Kamaxu (1100) oraz BRW (ponad 1500). Jeśli uwzględnimy dodatkowo negatywne efekty mnożnikowe, wynikające z utraty odbiorców przez firmy usługowe, obsługujące producentów z SSE oraz firmy zaspokajające popyt konsumpcyjny ich pracowników, to skutki te byłyby jeszcze większe. W przypadku całkowitego zaprzestania działalności w Mielcu przez wytwórnię wiązek Leara utraconych zostałoby w powiecie mieleckim około 2700 miejsc pracy, a jeśli towarzyszyłaby temu również likwidacja zakładu Kamaxu to aż 3900. Zniknięcie z Mielca BRW oznaczałoby spadek zatrudnienia w powiecie o niespełna 2100 osób. Skutkiem ewentualnej likwidacji fabryki płyt Krono-Wood byłby ubytek około 860 miejsc pracy (w tym 430 poza samą fabryką), niewiele mniej w przypadku wytwórni Henryka Burego (w tym tylko 120 w otoczeniu). Wpływ zaprzestania działalności przez którąkolwiek z pozostałych firm byłby znacząco mniejszy i nie przekroczyłby 500 miejsc pracy, a w większości przy70 Lear nie wybierał lokalizacji w Mielcu, lecz przejął w 1999 roku zakład koncernu United Technologies, który z kolei dwa lata wcześniej przeniósł do SSE w Mielcu produkcję wiązek prowadzoną w Płońsku. Kamax podjął wytwarzanie wiązek dla Leara dopiero po niepowodzeniu pierwotnej produkcji wyposażenia kolejowego, dla celów której uruchomił swoją mielecką fabrykę. 178 Czynniki zakorzenienia inwestorów w strefie mieleckiej padków – nawet 200. Trudno ocenić pośrednie skutki odejścia wielkiego inwestora, na przykład wpływ na wizerunek miasta i zachowanie innych firm działających w SSE. Wnioski Różne cechy firm obecnych w mieleckiej strefie ekonomicznej, ich relacje z otoczeniem lokalnym oraz pozytywna ocena dotychczasowej lokalizacji składają się na zakorzenienie ich działalności w Mielcu. W przypadku zdecydowanej większości przedsiębiorstw zakorzenienie to ocenić można jako duże lub umiarkowane. Główna słabość Mielca, jaką jest w dość powszechnej opinii dostępność komunikacyjna, utrudnia przyciąganie nowych inwestorów, ale nie jest raczej czynnikiem, który stałby się przyczyną przeniesienia produkcji z Mielca do innej miejscowości w kraju lub za granicą. Zagrożenie relokacją produkcji dotyczyć może kilku zakładów średniej wielkości, będących dla swoich właścicieli jedną z mniej istotnych spółek w ramach większej grupy. Nie można także wykluczyć zaprzestania działalności w wyniku niepowodzeń niektórych mniejszych firm. Z natury rzeczy mniej trwały charakter, zwłaszcza w dłuższej perspektywie czasowej, ma pracochłonna działalność o niskich kosztach utopionych. W skrajnie pesymistycznym wariancie Mielec może utracić w ten sposób w perspektywie 10-15 lat do 30-40% miejsc pracy spośród tych, które istnieją w działających dziś w strefie zakładach. Rok 2015, gdy istnienie SSE ma dobiec końca, nie będzie jednak w tym przypadku, jak się wydaje, zasadniczą cezurą. Firmy, dla których ulgi podatkowe w Mielcu przestaną być istotne, z powodu wyczerpania limitów lub niskiej stopy CIT, i które znajdą atrakcyjniejsze, w ich ocenie, miejsca lokalizacji w innych częściach Polski lub innych krajach, mogą przenieść tam produkcję wcześniej. Równocześnie nastąpi niewątpliwie wzrost zatrudnienia w niektórych innych firmach, które kontynuowały będą rozwijanie swojej działalności na terenie dzisiejszej strefy. Niewiadomą pozostaje to czy uda się przyciągnąć do Mielca znaczących nowych inwestorów. Dokonana w niniejszym rozdziale ocena oparta została na możliwych do uchwycenia dzisiejszych cechach przedsiębiorstw i ich relacjach z otoczeniem lokalnym i regionalnym. Opieranie na tej podstawie prognoz na okres po 2015 roku obarczone jest dużym ryzykiem. W przypadku inwestycji kapitałochłonnych podstawowe pytanie brzmi czy firmy inwestujące w Mielcu uznają za celowe i opłacalne odtworzenie majątku lub rozbudowę fabryk po 15-20 latach od ich uruchomienia. Dla działalności pracochłonnych, zwłaszcza produkcji stosunkowo prostych wyrobów na eksport, kluczowe będzie kształtowanie się relacji poziomu wynagrodzeń i wydajności pracy w Polsce w stosunku do krajów Europy Zachodniej i Wschodniej, a także ewentualne przejście zakładów zlokalizowanych w Mielcu do wytwarzania bardziej złożonych wyrobów o wyższej wartości dodanej. Wydaje się, że duży wpływ na trwałość działalności dużych i średnich inwestorów w SSE Euro-Park Mielec, być może większy nawet od uwarunkowań lokalnych, będzie miała szersza atrakcyjność Polski dla istniejących i nowych inwestorów. Prognozy wskazują, że w ciągu najbliższych 20-30 lat koszty pracy w Polsce pozostaną wyraźnie niższe od kosztów w starych krajach Unii Europejskiej. Przy wysokiej jakości wytwarzanych w Polsce produktów stwarza to dobre perspektywy trwałości inwestycji w najbliższych dwóch dekadach. Wielu menedżerów zarządzających oddziałami zagranicznych koncernów 179 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 zlokalizowanych w Polsce, także w Mielcu, podkreśla, że ich koszty operacyjne należą do najniższych w ramach grupy, a jakość produktów nie odbiega od standardów korporacyjnych, często je nawet przewyższając. Atutem Mielca dla obecnych i potencjalnych nowych inwestorów pozostanie pozytywny wizerunek sprzyjających inwestorom instytucji lokalnych. Istotne będzie podtrzymanie konkurencyjności miasta w zakresie dostępności przygotowanych pod inwestycje terenów o dobrej infrastrukturze, a także dbałość o rozwój miejscowych zasobów kadry kwalifikowanej. Ważną rolę odegrać może tu nowa inicjatywa mieleckiego parku przemysłowego. Zasadniczym bodźcem, który ułatwiłby przyciągnięcie nowych dużych inwestorów, byłoby przedłużenie autostrady A4 z Krakowa do Tarnowa wraz z podniesieniem parametrów jakościowych drogi łączącej Tarnów z Mielcem. 180 SSE Euro-Park Mielec w opinii mieszkańców 10 SSE Euro-Park Mielec w opinii mieszkańców Robert Guzik, Grzegorz Micek Utworzeniu w Mielcu specjalnej strefy ekonomicznej towarzyszyły duże nadzieje, że rozwiąże ona palącą kwestię bezrobocia. Równocześnie, jak wskazują osoby uczestniczące w jej tworzeniu, wielu zwykłych ludzi nie wierzyło, że strefa zmieni życie w Mielcu na lepsze. W pamięci mielczan były wszak nieudane kilkuletnie próby restrukturyzacji WSK PZL-Mielec. Stąd jednym z najciekawszych zagadnień związanych z funkcjonowaniem SSE jest poznanie jej współczesnego postrzegania przez mielecką społeczność i jej liderów. W celu poznania postaw wobec SSE zrealizowano badania ankietowe wśród mieszkańców Mielca oraz przeprowadzono wywiady z 22 liderami lokalnymi. W lutym i marcu 2005 roku przeprowadzono badania ankietowe, adresowane do dorosłych mieszkańców miasta. Kwestionariusze rozprowadzono poprzez szkoły i przekazano je uczniom z prośbą o wypełnienie przez rodziców lub dziadków71. Łącznie rozdano 520 kwestionariuszy w trzech szkołach podstawowych (SP nr 1, SP nr 6, SP nr 9) oraz gimnazjum (nr 4). Szkoły te znajdują się w różnych, pod względem struktury społecznej i odległości od strefy, obszarach miasta. Należy podkreślić, że mimo dużej liczby wypełnionych ankiet (339 sztuk), badanie ma charakter sondażowy, tak ze względu na wielkość i sposób doboru próby, jak i na zakres poruszanych w ankiecie zagadnień. Charakterystykę demograficznych i społeczno-ekonomicznych cech respondentów przedstawiono w tabeli II w Załączniku. Niezależnie od badań ankietowych informacje o poglądach mieszkańców na temat powstania i funkcjonowania strefy czerpano z wywiadów z liderami lokalnymi, 71 Wadą tej metody rozprowadzania ankiet jest nadreprezentacja respondentów posiadających dzieci w wieku szkolnym. Równocześnie jednak uzyskuje się z reguły opinie ludzi w wieku szczególnie dużej aktywności, przy relatywnie wysokim odsetku zwrotów – w przypadku niniejszego badania wyniósł on 65%. 181 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 tj. osobami zajmującymi wysokie stanowiska w jednostkach samorządowych i różnych innych ważnych organizacjach w skali miasta i powiatu. Wykorzystano ponadto wywiady z przedstawicielami kadry zarządzającej mieleckich firm. Przystępując do badań postrzegania strefy przez mielczan przyjęto, że jednym z głównych czynników warunkujących ocenę SSE jest kwestia standardu porównawczego. Dzisiejsza sytuacja w mieście odnoszona jest przede wszystkim do funkcjonowania Mielca przed 1989 rokiem, gdy miasto wydawało się nierozerwalnie związane z przemysłem lotniczym. Przed 1989 rokiem, oprócz funkcji gospodarczej i społecznej, WSK PZL-Mielec miało ogromne znaczenie w organizacji przestrzeni miasta i jego przestrzeni oraz symbolicznym wizerunku. Życie miasta koncentrowało się wokół wydarzeń, których animatorem była fabryka. Zakłady lotnicze zatrudniały tysiące osób i nieźle płaciły. W potocznej świadomości mieszkańców Mielec nie był gorszy od Rzeszowa i rywalizował z nim o prestiż. Rolę standardu porównawczego ilustruje wypowiedź jednego z liderów lokalnych, który stwierdził, że „cokolwiek by w Mielcu nie zrobiono i tak nie spełniło by to oczekiwań wobec tego co było wcześniej”. Postawy wobec SSE są wyrazem wyobrażeń budowanych na drodze percepcji bezpośredniej (np. praca w strefie), jak i pośredniej (opinie zasłyszane od innych osób). Przez postawę wobec SSE rozumie się względnie trwały system przekonań i ocen, związanych z nimi emocji i tendencji do zachowań w stosunku do SSE i firm w niej funkcjonujących. Główną uwagę skoncentrowano na aspekcie poznawczym i emocjonalnym postawy, czyli na dotyczących strefy przekonaniach i ocenach. Badaniom poddano przy tym całą gamę powiązanych postaw – od bardziej konkretnych (wobec poszczególnych firm) do bardziej ogólnych (SSE jako całości). Trzeba podkreślić, że wyrażone w ankietach oceny i przekonania o funkcjonowaniu SSE dają obraz świadomości mieszkańców i nie muszą odpowiadać stanowi faktycznemu. W niniejszym rozdziale szukano odpowiedzi na następujące pytania. – Jak w opinii mieszkańców i lokalnych liderów SSE wpływa na Mielec? – Jakie są zdaniem mieszkańców i liderów główne korzyści istnienia SSE? – Jakie zjawiska związane ze strefą budzą kontrowersje? – Jak postrzegane są firmy SSE jako pracodawcy? Wpływ SSE na rozwój Mielca w opinii mieszkańców miasta Przytłaczająca większość respondentów (89%) uznaje pozytywną rolę SSE w rozwoju Mielca (tab. 40). Dobrze wyraził to jeden z mieszkańców stwierdzając, że „powstanie specjalnej strefy ekonomicznej było największym impulsem wzrostu gospodarczego w ostatnich 20 latach w Mielcu”. Zaledwie 4% ankietowanych twierdzi, że bez SSE miasto rozwijałoby się lepiej, zaś zdaniem 6% badanych osób nie ma ona wpływu na Mielec. Bardzo duża zgodność opinii o korzystnym i bardzo korzystnym wpływie SSE na rozwój Mielca pozwala stwierdzić, że w świadomości mieszkańców zdecydowanie dominuje jej pozytywny obraz. Najważniejszą cechą różnicującą okazał się, zgodnie z oczekiwaniami, fakt pracowania w SSE respondenta lub członka jego najbliższej rodziny. Postawę negującą pozytywny wpływ strefy na Mielec wyrażały tylko te osoby, które nie mają związków z SSE. Wbrew oczekiwaniom ani poziom życia respondenta, 182 SSE Euro-Park Mielec w opinii mieszkańców ani jego zmiany w ciągu ostatnich kilkunastu lat, nie są czynnikami różnicującymi postrzeganie strefy. Jedynie wśród respondentów o przeciętnych warunkach życia oraz tych, dla których nie uległy one w ostatnim czasie zmianie, daje się zauważyć nieco bardziej negatywna ocena SSE. Jest to być może grupa, która wiązała z powstaniem strefy nadzieje na osobiste korzyści, a ich brak spowodował frustrację. Jej wyrazem jest opinia, że Mielec bez strefy rozwijałby się lepiej albo tak samo. Interesujące jest to, że pozytywne postrzeganie SSE charakteryzuje osoby oceniające swoje warunki życia jako złe oraz respondentów wskazujących na ich znaczne pogorszenie. Prawdopodobnie mają one nadzieję na znalezienie pracy w strefie lub w związanych z nią firmach. Tab. 40. Postrzeganie rozwoju Mielca bez strefy ekonomicznej Odpowiedzi Rozwijałby się dużo lepiej niż dzisiaj Rozwijałby się nieco lepiej niż dzisiaj Nie różniłby się od tego jaki jest dzisiaj Rozwijałby się nieco gorzej niż dzisiaj Rozwijałby się dużo gorzej niż dzisiaj Brak odpowiedzi Razem Liczba odpowiedzi 3 10 22 108 194 2 339 Odsetek badanych 0,9 2,9 6,5 31,9 57,2 0,6 100,0 Źródło: badania własne. Oceniając szczegółowo wpływ SSE na Mielec i okolice, ponad 2/3 mieszkańców wymieniło wyłącznie cechy świadczące o pozytywnym oddziaływaniu (tab. 41). Zgodnie z oczekiwaniami – ankiety, pochodzące od respondentów z wykształceniem wyższym, dużo częściej wymieniały zarówno pozytywne jak i negatywne skutki funkcjonowania SSE. Wyłącznie negatywne cechy wskazywały najczęściej osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym lub wyższym (po 7% respondentów o takim wykształceniu). Podobnie jak przy pierwszym pytaniu dają się zauważyć bardziej pozytywne odpowiedzi osób, które pracują na terenie SSE. Trzy razy rzadziej niż osoby niepracujące w strefie wskazywały one na jej negatywne cechy. Tab. 41. Ocena wpływu strefy na Mielec i okolice Odpowiedzi Wymieniono tylko pozytywne cechy Wymieniono pozytywne i negatywne cechy Wymieniono tylko negatywne cechy Brak wpływu Nie wiem Brak odpowiedzi Razem Liczba badanych 233 52 21 6 20 7 339 Odsetek badanych 68,7 15,3 6,2 1,8 5,9 2,1 100,0 Źródło: badania własne. 183 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Najczęściej wskazywane pozytywne cechy dotyczyły rynku pracy. Na tę sferę wskazało aż 2/3 badanych (221 osób). Jedna z mieszkanek stwierdziła „moja cała rodzina (ja i troje dzieci) pracujemy na strefie – dla miasta byłby to koszmar, gdyby strefa przestała działać”. Poza tym podkreślano rolę SSE: w rozwoju gospodarczym (11% badanych), rozbudowie infrastruktury – przede wszystkim dróg – (ponad 9%) oraz promocji Mielca na zewnątrz (3%)72. Pojedyncze osoby wskazywały dodatkowo na korzystny wpływ strefy na estetykę miasta i nowoczesny wygląd fabryk. W kilku ankietach podkreślono fakt, że firmy SSE sponsorują wydarzenia kulturalne, imprezy sportowe i placówki edukacyjne. Istotnym problemem zaistniałym w związku z funkcjonowaniem strefy jest w opinii 15% mieszkańców zanieczyszczenie środowiska. Jednocześnie cześć osób dystansowała się od tego poglądu zaznaczając, że „tak ludzie mówią”. Ankietowani wskazywali na uciążliwości związane z zanieczyszczeniem atmosfery (np. podwyższoną zapadalność na alergie), pojedyncze osoby – na zrzut ścieków, hałas i niszczenie lasów. Najwięcej mieszkańców w kontekście problemów ekologicznych wymienia firmy Melnox lub Krono-Wood, a pojedyncze osoby Onduline. Wyczulenie mieszkańców Mielca na kwestie ekologiczne jest zjawiskiem złożonym. W potocznej świadomości WSK PZL-Mielec uchodziła zawsze za zakład nie oddziałujący negatywnie na środowisko. Jeśli widziano w Mielcu problemy ekologiczne, to – jak twierdzą miejscowi eksperci – przypisywano je raczej firmie Polgaz73. Na pozytywną ocenę sytuacji w Mielcu wpływało m.in. porównywanie do tej w Pustkowie, gdzie działały zakłady tworzyw sztucznych, znajdujące się na liście najbardziej uciążliwych firm w Polsce. Panorama Mielca, z wyjątkiem kominów elektrociepłowni, nie przypominała dużego miasta fabrycznego. Tymczasem wielkie instalacje Krono-Wood i Melnox, emitowany bezustannie dym z suszarni i wyczuwalny w Mielcu zapach drewna wywołują lęki mieszkańców, związane z oddziaływaniem „wielkiego przemysłu” na środowisko. Poważną uciążliwością związaną z funkcjonowaniem strefy jest wskazywany przez 13% respondentów rosnący ruch samochodowy i wynikające z niego niszczenie nawierzchni dróg (5%). Bardzo niewielki odsetek osób wymienił niskie zarobki i trudne warunki pracy w firmach SSE (3%). Pojedyncze osoby zwracały uwagę na niebezpieczeństwo związane z upadkiem Mielca po zakończeniu funkcjonowania SSE, rozgoryczenie związane ze zwolnieniami w niektórych firmach oraz zatrudnianiem dużej liczby osób spoza subregionu mieleckiego. Największe korzyści z rozwoju strefy odnieśli w opinii społecznej bezrobotni oraz osoby, które znalazły tam pracę (32%) 74. Znajduje to potwierdzenie w realnym spadku poziomu bezrobocia w powiecie mieleckim wraz z rozwojem SSE. 72 Respondenci mogli wskazać więcej niż jedną cechę, stąd suma odpowiedzi przekracza liczbę ankiet. Na negatywne postrzeganie Polgazu po przejęciu przez Linde miał też wpływ fakt, że firma przed prywatyzacją dostarczała szpitalowi tlen i inne gazy za darmo, a po zmianie właściciela już nie. 74 Pytanie o korzyści wynikające z rozwoju strefy było prawdopodobnie zbyt szeroko postawione, co spowodowało, że aż 1/4 osób nie udzieliła odpowiedzi, bądź napisała „nie wiem”, „nie mam wiedzy”, mimo, że odpowiadając na poprzednie pytanie wskazywano często, że strefa daje pracę bezrobotnym. 73 184 SSE Euro-Park Mielec w opinii mieszkańców Drugą grupą beneficjentów były firmy świadczące usługi dla przedsiębiorstw SSE (22%). Powyższą opinię potwierdza wzrost przedsiębiorczości w Mielcu. Wielu mieszkańców wskazało, że to ludzie młodzi odnieśli największe korzyści, co również odpowiada rzeczywistości, zważywszy na niski średni wiek pracowników w SSE wynoszący 31,5 lat. Interesujące wydaje się to, że szczególnie często opinię taką wyrażały osoby między 40 a 50 rokiem życia (co trzeci respondent z tej grupy wiekowej)75. Podobnie liderzy lokalni w trakcie wywiadów często wskazywali na ludzi młodych jako głównych beneficjentów SSE. Co dziesiąty respondent stwierdził, że skorzystały przede wszystkim firmy funkcjonujące w strefie, najczęściej uzasadniając to ulgami z jakich firmy te korzystają bądź tanią siłą roboczą, którą mają do dyspozycji. Niespełna 7% badanych wskazało na polityków. Opinię, że strefa przyniosła korzyść wszystkim, wyraziło 5% ankietowanych, kilku dalszych wymieniło „miasto”, co może być interpretowane jako tożsame ze wskazaniem „wszyscy”. Osoby, które przejawiają ogólnie negatywny stosunek do SSE konsekwentnie wskazywały, że nikt nie odniósł korzyści, bądź że korzyści te były największe dla kadry zarządzającej firm SSE i klasy politycznej. Postrzeganie rynku pracy i poziomu zarobków w Mielcu na tle sąsiadujących miast powiatowych Pozytywna opinia o strefie powinna znaleźć odzwierciedlenie w postrzeganiu rynku pracy i poziomu zarobków w Mielcu w stosunku do innych miast. Do analizy porównawczej wybrano Tarnobrzeg, Dębicę i Kolbuszową. Wybór miast podyktowany był ich bliskością, tą samą rangą administracyjną (miasta powiatowe) i posiadaniem przez Tarnobrzeg i Dębicę silnej funkcji przemysłowej. Badania uwidoczniły odmienne postrzeganie dostępności miejsc pracy i wysokości zarobków. W opinii 37-49% ankietowanych w Mielcu jest łatwiej o pracę niż w sąsiednich miastach powiatowych (tab. 42), co w świetle rejestrowanej stopy bezrobocia Tab. 42. Ocena łatwości znalezienia pracy w Mielcu na tle sąsiadujących miast powiatowych O pracę w Mielcu jest: Dużo łatwiej Raczej łatwiej Tak samo Raczej trudniej Dużo trudniej Nie wiem Brak opowiedzi Razem Niż w Tarnobrzegu (%) 10,9 31,0 36,3 7,4 5,0 3,5 5,9 100,0 Niż w Dębicy (%) 7,1 29,8 37,2 10,0 3,5 3,2 9,1 100,0 Niż w Kolbuszowej (%) 15,4 33,3 29,5 5,9 4,1 3,2 8,6 100,0 Źródło: badania własne. 75 Być może istnieje rozbieżność poglądów i oczekiwań ludzi młodych i starszych mieszkańców Mielca odnośnie funkcjonowania strefy. Ich poznanie wymagałoby dalszych badań, uwzględniających w większym stopniu potrzeby i zainteresowania ludzi młodych a także ich szerszą obecność w badanej próbie 185 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Tab. 43. Ocena poziomu zarobków w Mielcu na tle sąsiadujących miast powiatowych Zarobki w Mielcu są: Dużo wyższe Raczej wyższe Takie same Raczej niższe Dużo niższe Nie wiem Brak opowiedzi Razem Niż w Tarnobrzegu (%) 2,1 15,9 51,6 12,7 5,3 6,2 6,2 100,0 Niż w Dębicy (%) 1,5 13,9 52,2 11,5 5,0 6,2 9,7 100,0 Niż w Kolbuszowej (%) 2,9 19,6 50,4 6,2 4,4 6,2 10,3 100,0 Źródło: badania własne. odpowiada stanowi faktycznemu. Około 1/3 badanych sądzi, że sytuacja w tych miastach jest podobna, a zaledwie 10-13% ocenia ją jako gorszą w Mielcu. Inaczej wygląda ocena zarobków (tab. 43), gdzie częstszy brak odpowiedzi sugeruje, że wiedza na temat płac w innych miastach jest bardziej ograniczona niż w przypadku dostępności miejsc pracy. Dominuje przekonanie, że zarobki są wszędzie takie same (ponad połowa respondentów), niewiele jest ocen skrajnych. W niektórych ankietach odpowiadający dopisywali „płaca minimalna”, „jednakowo niskie” itp. Tymczasem w świetle danych GUS, przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze prywatnym było w powiecie mieleckim o 1/4 wyższe niż w kolbuszowskim i w Tarnobrzegu, ustępowało natomiast o około 5% średniemu wynagrodzeniu w powiecie dębickim. Firmy SSE w opinii mieszkańców Mielca Niezwykle interesująca jest analiza postaw wobec działających w strefie firm. Ankietowanym zadano w tym zakresie trzy pytania. Pierwsze dotyczyło oceny warunków pracy w firmach działających w strefie (poza WSK) na tle innych firm w Mielcu. W dwóch kolejnych zapytano mieszkańców o to, które firmy funkcjonujące w mieście uznawane są za najlepsze i najgorsze miejsca pracy, z prośbą o uzasadnienie tego sądu. Pytań tych celowo nie zawężono do firm działających w SSE, aby uzyskać ich obraz w szerszym kontekście. Ocena warunków pracy w firmach obecnych w strefie potwierdziła pozytywną postawę respondentów wobec SSE. Większość ankietowanych (65%) uważało, że warunki pracy są lepsze w firmach SSE niż w innych przedsiębiorstwach w Mielcu. Niewielka ilość skrajnych odpowiedzi, twierdzących że warunki są dużo lepsze albo gorsze, wynika z niejednorodności przedsiębiorstw w SSE, połączonej z ograniczoną wiedzą respondentów. Przedstawiona w tabeli 44 ocena warunków pracy w zależności od wykształcenia respondentów ujawnia interesującą różnicę – osoby z wykształceniem wyższym były bardziej krytyczne w ocenie warunków panujących w firmach SSE niż pozostali respondenci. Fakt ten można wyjaśniać charakterystyką tej grupy respondentów. Większość z nich nie pracuje na terenie strefy i utrzymuje się głównie z pracy w instytucjach państwowych lub samorządowych, np. w szkolnictwie, urzędach czy służbie zdrowia. 186 SSE Euro-Park Mielec w opinii mieszkańców Tab. 44. Ocena warunków pracy w firmach SSE w porównaniu do innych firm w Mielcu w zależności od wykształcenia respondentów Warunki pracy Poziom wykształcenia w firmach Podstawowe Razem SSE są i zasadnicze Średnie Wyższe Nie podano w stosunku do zawodowe firm działających % Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % Liczba w Mielcu: Dużo lepsze 7 9,1 12 7,0 0 0,0 0 0,0 19 5,6 Raczej lepsze 43 55,8 111 64,5 47 53,4 0 0,0 201 59,3 Raczej gorsze 15 19,5 36 20,9 26 29,5 0 0,0 77 22,7 Dużo gorsze 5 6,5 8 4,7 8 9,1 1 50,0 22 6,5 Brak odpowiedzi 7 9,1 5 2,9 7 8,0 1 50,0 20 5,9 Razem 77 100,0 172 100,0 88 100,0 2 100,0 339 100,0 Źródło: badania własne. Firmy SSE znacznie pozytywniej oceniane były przez osoby tu pracujące niż przez respondentów, którzy nie mieli z nimi bezpośredniego kontaktu. Podczas gdy 25% respondentów pracujących w SSE uznało, że warunki pracy są tu gorsze lub dużo gorsze niż w innych przedsiębiorstwach w mieście, to w grupie „niepracujących” odsetek ten wyniósł 36%. Nie zaobserwowano istotnych różnic w zależności od płci i wieku respondentów. W grupie najlepszych pracodawców na pierwszym miejscu znalazł się BRW. Wymieniło go w tym gronie 57% ankietowanych, z tego aż 37% na pierwszym miejscu (rys. 42)76. Uzasadniano to najczęściej dobrymi zarobkami, terminowością wypłat, nowoczesnym parkiem maszynowym oraz dobrym zapleczem socjalnym firmy. Dodatkowo wskazywano na szacunek do pracowników. Nie bez znaczenia jest też fakt, że BRW jest firmą, która w miarę systematycznie prowadzi rekrutację nowych pracowników. Bardzo dobrą opinią cieszą się także Kirchhoff i Lear Automotive. Wybór Kirchhoffa uzasadniany jest podobnie jak BRW. Lear znajduje uznanie dzięki atrakcyjnym zarobkom i świadczeniom socjalnym oraz temu, „że zatrudnia wielu młodych ludzi”. Należy podkreślić, że firmy te były zwykle wymieniane łącznie, tyle, że w różnej kolejności. Około 12% respondentów wskazało na Melnox lub Krono-Wood, uzasadniając to wysokimi płacami. Część osób (9%) wymieniła firmy i instytucje poza SSE, głównie tzw. sfery budżetowej i firmy infrastrukturalne (zakład energetyczny lub gazowniczy, wodociągi, telekomunikacja itp.). W tym przypadku wskazywano równie często na stabilność zatrudnienia, jak i na wysokie zarobki. Wśród najgorszych miejsc pracy ankietowani najczęściej wskazywali firmy Melnox/ Krono-Wood, sklepy średnio- i wielkopowierzchniowe, przedsiębiorstwa produkujące 76 Respondenci najczęściej wymieniali po dwie firmy. Wychodząc z założenia, że firmy o bardzo dobrej opinii będą wymieniane na początku, tym, które pojawiły się jako pierwsze poświęcono szczególną uwagę. 187 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 elektryczne wiązki samochodowe (Lear, Kamax77)(rys. 42). Na uznanie firmy za „złe” miejsce pracy składa się kilka cech, które nierzadko wymieniane są razem: a) despotyczny styl zarządzania personelem; nawet jeśli pracodawca oferuje wysokie zarobki, to napięta atmosfera panująca w pracy i złe traktowanie pracowników psują jego reputację b) nieprzestrzeganie praw pracowniczych, w szczególności czasu pracy, bezpieczeństwa i higieny pracy oraz terminowości wynagrodzeń Rys. 42. Firmy działające w Mielcu, uznawane przez respondentów za najlepsze i najgorsze miejsca pracy według częstości wskazań Źródło: badania własne. 188 SSE Euro-Park Mielec w opinii mieszkańców c) niskie zarobki d) sposób organizacji pracy zależny od reżimu technologicznego; praca przy taśmie („jak roboty”), niewygodna pozycja przy dużej wymaganej dokładności i tempie pracy jest powodem narzekań pracowników, zwłaszcza jeśli nie towarzyszy temu odpowiednio atrakcyjna płaca e) dominujący tryb zatrudniania pracowników; zatrudnianie na czas określony i w niepełnym wymiarze godzin jest źle postrzegane przez wielu pracowników, nie daje bowiem poczucia stabilizacji i nie zapewnia żadnych świadczeń w momencie zakończenia zatrudnienia; niepełny wymiar godzin jest w Polsce uznawany za pracę gorszego rodzaju, ponieważ wiąże się z niższymi zarobkami, stąd rzadko przyjmowany jest z wyboru (Jerzak 2004). Pracownicy nie lubią firm, gdzie występuje duża fluktuacja, a zwłaszcza sezonowość zatrudnienia. Na negatywne postrzeganie niektórych przedsiębiorstw mogą wpływać także uwarunkowania niezwiązane z rynkiem pracy. Przykładowo przypisywana spółkom grupy Kronospan opinia zakładu uciążliwego dla środowiska może przyczyniać się do ich bardziej krytycznej oceny jako pracodawców. Warto zaznaczyć, że Krono-Wood i Melnox są najczęściej wymienianymi firmami w kontekście SSE, budząc sprzeczne odczucia mieszkańców. „To nieprzyjazne miejsca pracy, ale oferujące bardzo wysokie zarobki”. „Krono-Wood truje środowisko, ale sponsoruje ważniejsze imprezy w mieście”. Prawie nie funkcjonuje natomiast w świadomości mieszkańców Mielca czwarty największy pracodawca w strefie – firma Henryk Bury. Wśród najgorszych i najlepszych pracodawców wymienia ją zaledwie po kilku mieszkańców. Opinie pracowników o niektórych firmach są funkcją czasu ich działania. Świetnie oddaje to zmiana postaw mieleckiej społeczności wobec Lear Automotive. Parę lat temu firma była oceniana dużo krytyczniej niż obecnie. Zmiana opinii o tym pracodawcy wynika z dwóch przyczyn. Po pierwsze, proces uczenia się stylu pracy, będącego w końcu lat 1990. szokującą nowością, zmienił optykę spojrzenia pracowników i mieszkańców. Z drugiej strony, obecne trudności w pozyskaniu pracowników na niektóre stanowiska doprowadziły do częsciowej zmiany podejścia do załogi. Warto zwrócić uwagę, że wiele firm pojawiło się zarówno na liście „dobrych” jak i „złych” miejsc pracy. Zarówno w jednej, jak i w drugiej kategorii znalazły się w miarę często Krono-Wood i Melnox, Lear Automotive oraz Zielona Budka, przy czym Lear zdecydowanie częściej w kontekście pozytywnym. Spółki wywodzące się z WSK PZL-Mielec uznawano zazwyczaj za mało atrakcyjne miejsce pracy. Przy interpretacji wyników należy zwrócić uwagę, że niespełna 2/3 respondentów wymieniło „złe” miejsca pracy, podczas gdy najlepsze firmy wskazało ponad 3/4 respondentów. Oznacza to, że znacznie bardziej wyrobione są opinie o tym, jakie miejsca pracy są dobre i pożądane. 77 Ponadto z górą 30 osób wymieniło „producentów wiązek”, co mogło odnosić się do Kamaxa lub Leara, wskazania te znalazły się zarówno w kategorii najlepszych, jak i najgorszych pracodawców. 189 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Postrzeganie przyszłości Mielca Ciekawym zagadnieniem jest postrzeganie perspektyw rozwojowych i przyszłości Mielca. Istotność pytania o to, jak będzie wyglądał Mielec za 10 lat związana jest z tym, że zakończy się wtedy okres obowiązywania ulg w SSE. Autorzy jeszcze przed przystąpieniem do badań spotykali się z opiniami, że właśnie po tym okresie firmy przeniosą się w inne tanie miejsca, a w miastach takich jak Mielec znowu nastąpi regres. Niezależnie od tego, czy scenariusz taki jest realny, opinia na ten temat może mieć znaczenie dla oddolnie generowanego rozwoju gospodarczego. Postrzeganie przyszłości Mielca i firm zlokalizowanych w SSE, może mieć wpływ na ogólny klimat inwestycyjny, chęć zakładania nowych przedsiębiorstw czy inwestowania w nieruchomości. Tab. 45. Postrzeganie rozwoju Mielca w perspektywie 10 lat Odsetek badanych według wykształcenia Odpowiedzi Ogółem Podstawowe i zasadnicze zawodowe Średnie Wyższe W Mielcu działało będzie więcej firm niż obecnie Nic się nie zmieni Część firm przeprowadzi się w inne miejsce, a większość zostanie w Mielcu 4,4 13,3 5,2 18,2 4,1 12,2 5,7 9,1 35,8 31,2 34,3 45,4 Większość firm przeprowadzi się z Mielca w inne miejsce 44,8 45,4 48,2 39,8 1,7 100,0 – 100,0 1,2 100,0 – 100,0 Brak odpowiedzi Razem Źródło: badania własne. Postrzeganie przyszłości przez mieszkańców nie jest w tym kontekście zbyt optymistyczne. Aż 45% ankietowanych wyraziło opinię, że większość firm za 10 lat, kiedy ustaną ulgi, wyprowadzi się z Mielca, a dalsze 36%, że część firm zostanie, a część się wyprowadzi. Przekonanie, że nic się nie zmieni stwierdzono tylko u 13% respondentów, a optymizm, że firm będzie więcej u zaledwie 4% badanych. Zatrudnienie w SSE, ani też wykształcenie, nie różnicowały w istotny sposób opinii ankietowanych (tab. 45). Fakt, że tego rodzaju postrzeganie przyszłości nie wpływa na obniżenie generalnie pozytywnej opinii o strefie ekonomicznej sugeruje, że opinie na temat przyszłości strefy nie są wyrazem głębszych, ugruntowanych przekonań. SSE w opinii miejscowych elit Liderzy lokalni są członkami miejscowej społeczności, których poglądy są szczególnie interesujące. Pokazują one nie tylko sposób myślenia osób podejmujących istotne dla miasta decyzje, ale też niejako „ogniskują” w sobie punkt widzenia lokalnej społeczności. Ważnym elementem sukcesu SSE było szerokie poparcie idei strefy wśród miejscowych 190 SSE Euro-Park Mielec w opinii mieszkańców elit. Interesujące jest, jak z perspektywy 10 lat miejscowi liderzy oceniają powstanie specjalnej strefy ekonomicznej. W tym celu przeprowadzono 22 pogłębione wywiady. W oczach lokalnych liderów utworzenie SSE stanowi największy sukces miasta po 1989 roku. Podobne wyniki uzyskała w badaniach prowadzonych w 2000 roku M. Mackiewicz (2000). W prowadzonych wywiadach przeważała opinia, że nie było innej drogi rozwoju dla Mielca. Niektórzy rozmówcy wskazywali na alternatywę „albo strefa albo upadek”. Ponad 2/3 liderów było zgodnych, że strefa była w połowie lat 1990. najlepszym możliwym pomysłem. Ponieważ utrzymanie status quo w zakresie zatrudnienia z okresu dominacji WSK było niemożliwe, to w opinii liderów powstanie strefy uratowało Mielec od regresu lub stagnacji. Liderzy podkreślają, że strefa zlikwidowała niebezpieczną we współczesnych realiach rynkowych monokulturę przemysłową i przyczyniła się do dywersyfikacji struktury branżowej. Powstanie nowych miejsc pracy uznane zostało za najważniejszy efekt funkcjonowania SSE. Większość liderów pozytywnie oceniła obecność nowych wzorców pracy. W rozmowach podkreślano, że pomimo ulg, funkcjonowanie firm strefowych przynosi budżetowi miasta korzyści poprzez bezpośrednie i pośrednie wpływy podatkowe. Istotną korzyścią wynikającą z funkcjonowania strefy jest wykorzystanie infrastruktury odziedziczonej po WSK. Pozytywny efekt rozpoczęcia działalności przez strefę stanowiło uporządkowanie sytuacji własnościowej terenów zakładów lotniczych. Zdaniem miejscowych elit, działalność SSE przynosi mieszkańcom Mielca wiele innych korzyści. Firmy dofinansowują masowe imprezy kulturalne. Sponsoring obejmuje również dostawy produktów firm do lokalnych instytucji. W tym kontekście często wymieniano Krono-Wood/Melnox, które wyposażają w panele podłogowe szkoły, przedszkola i urzędy. Bardzo ciepło mówiono o firmie PF Cobi, będącej darczyńcą zabawek dla miejskich przedszkoli. Rozmówcy podkreślali także zaangażowanie BRW, Kirchhoffa i Euro-Energetyki. Część przedstawicieli elit zwracała uwagę,że po wprowadzeniu podatku od nieruchomości nastąpiło ograniczenie działalności sponsorskiej. Niektórzy liderzy wskazywali na korzyści płynące z kooperacji lokalnych firm z przedsiębiorstwami SSE. Zdaniem jednego z rozmówców „dzięki SSE silnie rozwinął się rynek kooperacji, mieleckie firmy weszły do międzynarodowych łańcuchów dostaw. Właściciele przedsiębiorstw strefowych przekonali się, że warto podzlecać część produkcji miejscowym firmom, bo wykonują wyroby o wysokiej jakości i konkurencyjnej cenie”. Liderzy podkreślali, że dla wielu lokalnych przedsiębiorców firmy strefowe stanowią wzór do naśladowania w zakresie organizacji pracy, rozwiązań technologicznych, wyposażenia technicznego oraz kultury i estetyki miejsca pracy. Inną niezwykle istotną zaletą funkcjonowania strefy, na którą wskazywali rozmówcy, jest otwarcie Mielca na kontakty międzynarodowe. Dzięki wejściu do strefy dużych firm zagranicznych (np. Kirchhoff) dużo łatwiej jest różnym instytucjom nawiązywać kontakty z potencjalnymi sponsorami czy mecenasami w kraju i zagranicą. W ten sposób, jak to wyraził jeden z rozmówców, „strefa jest mieleckim oknem na świat”. Lista negatywnych zjawisk związanych z funkcjonowaniem SSE, przedstawiana przez lokalnych liderów, jest znacznie krótsza niż pozytywnych. Podobnie jak 191 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 w przypadku ogółu mieszkańców – najczęściej wymienianą przez lokalne elity niekorzyścią funkcjonowania strefy był wzrost uciążliwości przemysłu. Niewielu liderów mówiło wprost o wzroście zanieczyszczenia środowiska, a raczej o domniemaniach z tym związanych. Często powoływano się na opinie mieszkańców, dystansując się od wyrażania własnych poglądów na ten temat. Inną wymienianą uciążliwością był coraz większy, ciężki ruch kołowy i związane z nim niszczenie infrastruktury drogowej oraz hałas i emisja spalin. Wyrażano postulat budowy parkingów, hoteli i tanich restauracji dla kierowców pojazdów ciężarowych. Wśród liderów panowała całkowita zgodność co do konieczności poprawy jakości i przebudowy sieci dróg w mieście. Jakość niektórych nowo powstałych miejsc pracy w strefie nie znajduje uznania w opinii miejscowych elit. W tym względzie znowu należy odwołać się do standardu porównawczego. Rozmówcy często zaznaczali wygórowane oczekiwania mieszkańców wobec powstania strefy, będące wynikiem paternalistycznej opieki WSK PZL-Mielec w okresie PRL. Oczekiwania te dotyczyły zarówno rodzaju wykonywanych zajęć, liczby miejsc pracy, wysokości wynagrodzeń, jak i produkowanych wyrobów. Część liderów wskazywała na problem złych stosunków pracy oraz niepewność zatrudnienia w niektórych firmach. Rozmówcy zaznaczali jednak, że stosunki pracy ulegają polepszeniu. Twierdzili, że przedsiębiorstwa wymagają obowiązkowości i systematyczności78, wysokiej precyzji pracy przy linii produkcyjnej i ścisłego przestrzegania procedur. Zdaniem części liderów to wysokie wymagania firm sprawiają, że są one postrzegane jako mało przyjazne dla pracowników. Prawie wszyscy liderzy są zgodni, że wynagrodzenia w niektórych firmach są niskie. Tradycyjna symbolika WSK pozostaje w kontraście z kształtującymi się właśnie wyobrażeniami o firmach SSE. W Mielcu istnieje duży „głód prestiżu” – tęsknota za tym, co stawiało niegdyś Mielec w czołówce krajowej. Jak mówi jeden z właścicieli firm „w Mielcu nie brakuje mi niczego, oprócz I ligi piłki nożnej”. Inny rozmówca wspomina: „kiedyś produkowaliśmy tu głównie samoloty. To był bardzo prestiżowy produkt. Teraz robimy sklejki, sprężyny i inne mało istotne drobiazgi”. Wnioski Przeprowadzone badania ankietowe i wywiady z liderami społeczności lokalnej wskazują na zdecydowaną dominację pozytywnych przekonań i ocen specjalnej strefy ekonomicznej. Należy podkreślić dużą jednorodność poglądów w tym zakresie. Najważniejszą korzyścią wynikającą z funkcjonowania strefy są w opinii liderów i mieszkańców nowo powstałe miejsca pracy. Mieszkańcy zauważają, że o pracę w Mielcu jest łatwiej niż w sąsiednich powiatach. Jakość miejsc pracy oferowanych w różnych firmach SSE jest przy tym w świadomości społecznej silnie zróżnicowana. Brak jest pracodawców ocenianych jednoznacznie negatywnie. Ogólnie rzecz biorąc – krytyczne postawy wobec strefy jako całości należą do rzadkości. Co szósty mieszkaniec wyraża obawy dotyczące 78 Przedsiębiorstwa SSE wykorzystują więc cechy charakterystyczne dla rzemieślników przedwojennego Mielca tj.: dokładność, systematyczność i obowiązkowość (Micek 2001). 192 SSE Euro-Park Mielec w opinii mieszkańców negatywnego wpływu niektórych firm SSE na środowisko. Zauważalna jest równocześnie swoista nostalgia za prestiżem i świadczeniami z czasów dominacji WSK PZL-Mielec, stanowią one nierzadko standard porównawczy dla oceny sytuacji współczesnej. 193 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 194 Rola specjalnej strefy ekonomicznej. Spojrzenie syntetyczne Rola specjalnej strefy ekonomicznej. Spojrzenie syntetyczne Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz Podstawowe pozytywne efekty funkcjonowania strefy ekonomicznej w Mielcu podkreślane są w wielu pracach (m.in. Dziemianowicz i in. 2000; Bazydło 2000b; P.Witek 2002; Prusek, Nelec 2004). Relacjonowane w niniejszej książce badania stanowiły przede wszystkim próbę wszechstronnej i dogłębnej oceny oddziaływania SSE na otoczenie lokalne. W celu określenia tego wpływu dokonano szczegółowej analizy różnych istotnych zjawisk i procesów, wykorzystując wszelkie dostępne źródła pierwotne i wtórne. Analiza objęła rynek pracy, powiązania i relacje inwestorów z SSE z lokalnymi firmami, wpływ na budżet lokalny miasta i otaczających gmin, relacje zarządzający strefą – gmina oraz skutki ekologiczne. Podjęto się zmierzenia wielkości efektów mnożnikowych generowanych w otoczeniu lokalnym i regionalnym przez inwestorów działających w strefie ekonomicznej. Do bardzo nielicznych wcześniejszych polskich prac na tym polu należy opracowanie pod redakcją T. Stryjakiewicza (2004), w którym badano wpływ GlaxoSmithKline Pharmaceuticals na rozwój Poznania i regionu. Przedmiotem analizy stały się również czynniki składające się na zakorzenienie, a tym samym trwałość, działalności inwestorów w Mielcu: cechy miejscowych zakładów, ich rola w ramach całej firmy, koszty utopione, powiązania lokalne oraz ocena lokalizacji ze strony przedsiębiorców. Zbadano postawy społeczności lokalnej wobec strefy, w tym opinie na temat poszczególnych firm jako pracodawców oraz źródeł zagrożenia ekologicznego. W szerszym kontekście dokonano porównania rozwoju Mielca i otaczających gmin w ostatniej dekadzie z innymi obszarami województwa podkarpackiego w oparciu zarówno o dane GUS, jak i niewykorzystywane wcześniej dane pierwotne. Obliczono również koszty funkcjonowania mieleckiej SSE, obejmujące głównie ulgi podatkowe i nakłady infrastrukturalne, oraz generowane przez nią dochody państwa i samorządów w postaci podatków i składek na ubezpieczenia społeczne. Jako tło posłużyło porównanie podstawowych 195 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 efektów (wielkości inwestycji i zatrudnienia) poszczególnych stref ekonomicznych w Polsce, analiza zmieniającego się podejścia do specjalnych stref ekonomicznych, a także genezy powstania strefy w Mielcu. Badania pozwoliły uchwycić różnorodne czynniki wpływające na efekty funkcjonowania SSE. Powstanie Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec stało się punktem zwrotnym w rozwoju miasta. Mielec należy do nielicznych monofabrycznych ośrodków przemysłowych tej wielkości w Polsce, który nie tylko wyszedł z głębokiego kryzysu początku lat 1990., ale na dodatek uzyskał nowe podstawy rozwoju. Miasto Mielec i większość otaczających go gmin wiejskich charakteryzuje od 1995 roku ponadprzeciętny wzrost gospodarczy. Mielec przyciągnął więcej kapitału zagranicznego niż stolica województwa podkarpackiego – Rzeszów, a aktywność budowlana jest tu w ostatnich latach najwyższa w regionie po Rzeszowie. Rozwój Mielca jest szczególnie widoczny na tle innych ośrodków przemysłowych w Polsce południowo-wschodniej. Jak mogłaby wyglądać sytuacja w Mielcu bez strefy ekonomicznej pokazuje zapaść niektórych porównywalnych wielkościowo monofunkcyjnych miast województwa świętokrzyskiego. Źródeł sukcesu w postaci powołania w Mielcu pierwszej w Polsce specjalnej strefy ekonomicznej należy upatrywać w splocie kilku czynników. Mieleccy liderzy i pracownicy, w tym związki zawodowe, wykazali dużą determinację w szukaniu nowatorskich w skali Polski rozwiązań. Ważne było zbudowanie koalicji na rzecz SSE, która pozwalała na zaistnienie partnerstwa na różnych szczeblach władzy. Do przygotowania projektu powołano zespół fachowców z Polski i Irlandii. Przykład Mielca pokazuje, jak ważna była przemyślana i konsekwentnie wdrożona idea, dobre wzorce z innych krajów oraz społeczny konsensus co do celu takiego instrumentu. Mimo dużych oczekiwań i presji społecznej, nie podejmowano w Mielcu pochopnych decyzji. Jest to rzadki przykład myślenia strategicznego i wyprzedzającego, a nie działań reaktywnych i podejmowanych ad hoc. W trakcie przygotowywania i realizacji idei mieleckiej strefy lokalne środowiska oraz Zarządzający SSE uniknęli istotnych błędów. Bariery utrudniające obecnie pozyskanie nowych inwestorów, czyli słaba dostępność komunikacyjna miasta oraz duża konkurencja innych stref, wynikają z uwarunkowań zewnętrznych. Po dziesięciu latach funkcjonowania strefy działa na jej terenie ponad 100 podmiotów gospodarczych, z tego 58 jest objętych ulgami. Blisko 30 zakładów zostało wybudowanych od podstaw, pozostałe użytkują przebudowane lub zmodernizowane hale WSK. Nakłady poniesione przez inwestorów w mieleckiej SSE przekroczyły do końca 2004 roku 2,2 mld zł. Efekty polityki przyciągania kapitału do mieleckiej SSE ilustruje porównanie sumarycznej wartości tych inwestycji i publicznych nakładów na infrastrukturę (81 mln zł). Pozwala to stwierdzić, że na każdy milion złotych wydanych ze środków publicznych na rozwój i modernizację infrastruktury w SSE Euro-Park Mielec przypada 27,5 mln zł inwestycji podmiotów prywatnych. Aż 95% kosztów rozbudowy infrastruktury pokrytych zostało przez zarządzającą strefą Agencję Rozwoju Przemysłu. Oznacza to, że także w tym przypadku miał miejsce napływ kapitału z zewnątrz, bez obciążania budżetu samorządu lokalnego. Łączna wartość ulg w podatku dochodowym przedsiębiorstw posiadających zezwolenie na działalność w SSE w Mielcu wyniosła do 2003 roku około 300 mln zł, dalsze 196 Rola specjalnej strefy ekonomicznej. Spojrzenie syntetyczne 20 mln zł wyniosły ulgi w podatkach lokalnych. Dodając do tego blisko 100 mln zł kosztów funkcjonowania ARP, w tym przede wszystkim nakłady na infrastrukturę, otrzymujemy sumę około 420 mln zł. Firmy SSE wniosły w tym czasie podatki i opłaty o wartości sięgającej 440 mln zł, z czego 3/4 stanowił VAT, a 27 mln zł podatek od nieruchomości. Dochody ARP z tytułu sprzedaży inwestorom nieruchomości na terenie strefy wyniosły ponad 50 mln zł. Razem ze składkami na ubezpieczenia społeczne (około 230 mln zł) oraz podatkiem dochodowym pobranym od pracowników (około 80 mln zł), daje to przychody państwa i samorządów w wysokości około 800 mln zł. Suma ta przekracza 1,1 mld zł, jeśli uwzględnimy ponadto masę podatków wpływających od przedsiębiorstw, rozwijających się dzięki sprzedaży dóbr i usług firmom SSE i ich pracownikom (około 370 mln zł). Oznacza to, że nawet jeśli pominiemy korzyści w formie ograniczenia wydatków na zasiłki dla bezrobotnych i pomoc społeczną, to bilans funkcjonowania strefy z punktu widzenia finansów publicznych jest zdecydowanie pozytywny. Z punktu widzenia mieszkańców powiatu mieleckiego najważniejsze są utworzone i utrzymane miejsca pracy. Na koniec 2004 roku na terenach SSE Euro-Park Mielec pracowało łącznie około 13400 osób, w tym 3100 pracowników przedsiębiorstw wywodzących się z WSK PZL-Mielec. Zatrudnienie w firmach, posiadających zezwolenie i tym samym uprawnionych do zwolnień podatkowych, wynosiło 11588 pracowników. Największym sukcesem strefy jest jednak 9166 nowych miejsc pracy, z czego 8798 przypada na samo miasto Mielec (8981 uwzględniając pracujących w firmach produkcyjnych, które zlokalizowały się na obszarze SSE, chociaż nie korzystają obecnie z zezwoleń). Pierwszy cel powołania SSE, który określony został w Planie rozwoju specjalnej strefy ekonomicznej w Mielcu jako „utworzenie docelowo około 7000 miejsc pracy w strefie”, został więc przekroczony o prawie 30%, chociaż jeszcze w 1999 roku wyrażano obawy, że cel ten jest wygórowany (Bazydło 2000b). Nowe miejsca pracy na terenie podstrefy w Mielcu, odniesione do liczby ludności aktywnej zawodowo w powiecie mieleckim (16%), stawiają ją na pierwszym miejscu wśród wszystkich 134 gmin objętych przywilejami podatkowymi SSE w Polsce. Na spółki powstałe z WSK PZL-Mielec przypada obecnie ponad 5% aktywnych zawodowo w powiecie. W świetle przeprowadzonych badań każde 1000 nowych miejsc pracy, stworzonych w zakładach produkcyjnych SSE w Mielcu, przyczynia się do istnienia dalszych co najmniej 350 miejsc pracy w otoczeniu lokalnym poza strefą. Przyjmując najbardziej ostrożne założenia, można stwierdzić, że strefa ekonomiczna w Mielcu, poprzez zaopatrzenie firm SSE w wyroby i usługi oraz zaspokajanie potrzeb konsumpcyjnych ich pracowników, wygenerowała 3126 miejsc pracy na terenie powiatu mieleckiego. W rzeczywistości liczba ta może być nawet o kilkanaście procent wyższa. W skali całej Polski, firmy inwestujące w SSE Euro-Park Mielec odpowiedzialne są za istnienie około 5000 miejsc pracy. Nowe miejsca pracy w strefie mieleckiej przyczyniły się do znaczącego obniżenia bezrobocia w mieście i otaczających go obszarach wiejskich. Mielec należy dziś do powiatów ziemskich o relatywnie niskiej stopie bezrobocia rejestrowanego (14% wobec 18% w kraju), podczas gdy w 1993 roku sięgało ono 22%. Zdecydowana większość pracowników pochodzi z powiatu mieleckiego, w tym ponad połowa z samego miasta. 197 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Istotny jest społeczny i psychologiczny wymiar roli SSE na rynku pracy, jako instytucji, dającej wielu mielczanom nadzieję na przyszłość. Zatrudnienie w strefie znajdują przede wszystkim ludzie młodzi, średnia wieku pracowników wynosi 31,5 lat. Dawni pracownicy WSK PZL-Mielec stanowią obecnie nieco ponad 10% zatrudnionych w nowych firmach na terenie strefy. Połowa pracujących w firmach SSE posiada wykształcenie średnie lub wyższe, co zdecydowanie przewyższa przeciętną na mieleckim rynku pracy, jakkolwiek liczba osób wykonujących proste czynności jest w SSE również znaczna. Zapotrzebowanie stworzone przez nowych pracodawców spowodowało, że daje się obecnie odczuć deficyt pewnych grup pracowników wykwalifikowanych. Warunki pracy w poszczególnych firmach pod względem płac i relacji pracowniczych są bardzo zróżnicowane. Generalną cechą przedsiębiorstw działających w SSE jest brak związków zawodowych. Równocześnie pod wpływem przedsiębiorstw SSE rosną płace i wymagania pracowników na lokalnym rynku pracy, co odczuwane jest przez niektóre firmy w mieście. Specjalna strefa ekonomiczna pozwoliła przezwyciężyć podstawową słabość lokalnej gospodarki w minionej epoce – jej skrajne uzależnienie od pojedynczego wielkiego podmiotu gospodarczego. W ciągu ostatnich dziesięciu lat Mielec zmienił się w ośrodek o zróżnicowanej strukturze branżowej. Nadal pozostaje miastem przemysłowym, ale jego sytuacja ekonomiczna nie jest już determinowana przez jedno przedsiębiorstwo. W SSE działalność prowadzą firmy o bardzo różnym profilu produkcji, między innymi drzewnym, meblarskim, elektrycznym i elektronicznym, samochodowym, wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych i innych. Dodatkowo do rosnącej dywersyfikacji gospodarki miasta i powiatu przyczyniają się zaopatrzeniowe efekty mnożnikowe, generowane przez przedsiębiorstwa SSE – ich skutkiem jest rozwój licznych firm handlowych, transportowych, budowlanych, obsługi firm i wielu innych. W pełni powiódł się także kolejny cel ustanowienia SSE, jakim było zagospodarowanie majątku przemysłowego i infrastruktury gospodarczej pozostałych po restrukturyzacji WSK PZL-Mielec. Dzięki SSE nastąpiło uporządkowanie sytuacji własnościowej, rozbudowa infrastruktury i zagospodarowanie nieruchomości. Strefa rozwijając się na terenach upadającego zakładu lotniczego nie tylko utrzymała, ale i rozszerzyła tereny przemysłowe w mieście. Nowe inwestycje uatrakcyjniły krajobraz przemysłowy Mielca, dzięki czemu dominują w nim nowe lub zmodernizowane, atrakcyjne architektonicznie obiekty, a nie stare, zdekapitalizowane budowle. Niespełnione pozostają w znacznej mierze oczekiwania dotyczące rozwoju na terenie Mielca branż zaawansowanych technologii. Trudno w tym miejscu nie zauważyć, że cele utworzenia dużej liczby nowych miejsc pracy – będącego w przypadku Mielca priorytetem, oraz przyciągnięcia do SSE inwestycji z zakresu wysokich technologii, są w znacznym stopniu rozbieżne. Zakłady tego typu cechują się zazwyczaj ograniczonym zatrudnieniem. Jakkolwiek tylko niewielka liczba zakładów uruchomionych w strefie reprezentuje branże szeroko rozumianych przemysłów wysokich technologii, to wiele nowych zakładów reprezentuje poziom technologiczny, który nie odbiega od standardów zachodnioeuropejskich. Wysoka jest również jakość wytwarzanych na terenie strefy produktów, kilka firm wdrożyło do produkcji wyroby, które zostały nagrodzone w prestiżowych konkursach. 198 Rola specjalnej strefy ekonomicznej. Spojrzenie syntetyczne Zaopatrzeniowe i dochodowe efekty mnożnikowe działalności firm SSE oznaczają, że firmy te pobudzają rozwój gospodarki lokalnej. Siła powiązań poszczególnych inwestorów z gospodarką lokalną i regionalną jest bardzo zróżnicowana. Najsilniejsze bodźce dla rozwoju lokalnego powstają za pośrednictwem podstawowych usług, świadczonych przez miejscowe przedsiębiorstwa dla firm SSE, np. transportu, budownictwa, sprzątania, ochrony i napraw samochodów. Wzmacniane są one dodatkowo przez podmioty obsługujące pracowników firm SSE, w szczególności w zakresie sprzedaży detalicznej. Interesujące jest to, że zaopatrzeniowe efekty mnożnikowe w zakresie usług okazały się w skali lokalnej silniejsze niż efekty dochodowe, pomimo że domknięcie tych ostatnich w powiecie mieleckim jest z natury rzeczy większe (odpowiednio około 60% i 75%). Mielec okazał się zdolny do przechwytywania efektów mnożnikowych generowanych przez zaopatrzenie firm SSE w stopniu większym niż można by tego oczekiwać od miasta tej wielkości. Wpływ strefy widoczny jest we wzroście lokalnej przedsiębiorczości – zakładaniu i rozwoju nowych małych i średnich firm, przede wszystkim produkcyjnych i transportowych. Sprzyjają temu ugruntowane kompetencje techniczne miejscowej kadry. Oznacza to, że strefa przyczynia się zarówno do pobudzania endogenicznej aktywności gospodarczej, jak i do zróżnicowania lokalnej struktury gospodarczej pod względem wielkości firm. Oddziaływanie to widoczne jest wyraźnie nie tylko w samym mieście, ale także w miejscowościach wiejskich wokół Mielca. W wyniku współpracy z inwestorami SSE, stawiającymi dostawcom wysokie wymagania jakościowe, oraz pośrednich efektów naśladownictwa w zakresie organizacji i kultury pracy, podnosi się konkurencyjność wielu miejscowych małych i średnich przedsiębiorstw. Rozwój tych firm jest, obok działalności samych inwestorów z SSE, ważną przyczyną awansu miasta i powiatu w porównaniu z innymi obszarami województwa podkarpackiego pod względem poziomu rozwoju gospodarczego w ostatniej dekadzie. Efekty działania strefy w otoczeniu lokalnym uzależnione są od cech tego otoczenia, między innymi aktywności i zdolności mieszkańców i miejscowych firm, jak również specyfiki samych inwestorów, w szczególności rodzaju produkcji, wielkości i powiązań firm. Niektóre z dużych przedsiębiorstw, które podjęły działalność w mieleckiej SSE, charakteryzuje bardzo silne oddziaływanie na gospodarkę lokalną za pośrednictwem intensywnych powiązań z lokalnymi firmami, przede wszystkim w zakresie usług. Wpływ innych jest głównie wynikiem dużej liczby zatrudnionych. Mimo zwolnień podatki zbierane od działających w strefie firm i ich pracowników mają istotny i stale rosnący wpływ na budżet miejski. Najwięcej podatków wynikających z funkcjonowania SSE otrzymuje budżet miasta poprzez dochody z tytułu podatku od nieruchomości i udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych. Większy budżet pozwala na bardziej intensywne angażowanie się miasta w inwestycje infrastrukturalne, w tym współfinansowanie dużych projektów wspieranych ze środków pomocowych UE. Duża koncentracja zakładów przemysłowych na terenie SSE w Mielcu nie stała się źródłem poważnych zagrożeń ekologicznych. Wyniki badań instytucji kontrolujących stan środowiska pokazują, że stężenia zdecydowanej większości zanieczyszczeń, poza formaldehydem, kształtują się znacznie poniżej dopuszczalnych norm. Wiąże się to zarówno z profilem branżowym inwestorów, jak i faktem, że mamy do czynienia 199 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 z nowymi zakładami, wyposażonymi w nowoczesne technologie. Na poczucie dyskomfortu części mieszkańców Mielca silnie oddziałuje uciążliwość zapachowa oraz stale widoczne dymy, powstające przy suszeniu drewna. Badania ankietowe i wywiady z liderami społeczności lokalnej pokazują zdecydowaną dominację pozytywnych postaw wobec specjalnej strefy ekonomicznej. Mieszkańcy są świadomi tego, że o pracę w Mielcu jest łatwiej niż w sąsiednich powiatach. Atrakcyjność miejsc pracy oferowanych w poszczególnych firmach SSE jest przy tym w opinii społecznej silnie zróżnicowana. Przed ustanowieniem SSE w Mielcu istniały pewne obawy, co do jej skutków. Trudno się temu dziwić, zważywszy że strefy ekonomiczne były nowym instrumentem wspierania rozwoju w Polsce i nikt nie był wówczas w stanie dokładnie przewidzieć, jakie będą ich efekty. E. Kryńska (2000c) przedstawiła potencjalne negatywne skutki funkcjonowania stref ekonomicznych w ogóle, a A. Błaszkiewicz (1996) zestawiła zagrożenia postrzegane w Mielcu. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń mieleckiej SSE można stwierdzić, że firmy korzystające z ulg w strefie ekonomicznej nie stały się konkurencją dla lokalnych przedsiębiorców, nie wystąpiło wypieranie tych ostatnich z rynku. Działalność gospodarcza prowadzona w SSE wykazuje równocześnie liczne powiązania z gospodarką lokalną. W świetle dostępnej wiedzy na temat cech inwestorów obecnych w mieleckiej strefie i ich relacji z otoczeniem, nie należy oczekiwać masowego opuszczenia przez nich Mielca po wyczerpaniu się ulg. Nie potwierdziły się obawy, że przekazanie zarządzania strefą ekonomiczną instytucji zewnętrznej (Agencji Rozwoju Przemysłu) naruszy równowagę w sterowaniu rozwojem lokalnym lub, że podejmowane będą szybkie, nietrafione decyzje. Nie nastąpił też wzrost konfliktów społecznych spowodowany napływem ludzi szukających pracy w SSE, większość osób, które znalazły tu pracę, to mieszkańcy powiatu, przede wszystkim ludzie młodzi, a nie pracownicy istniejących wcześniej firm, czego również się obawiano. Po dziesięciu latach funkcjonowania SSE wiadomo, że słuszne okazało się przypuszczenie, iż powstające w Polsce kolejne strefy ekonomiczne obniżą względną atrakcyjność strefy mieleckiej. Tym niemniej nie znalazła potwierdzenia obawa, że w wyniku konkurencji innych stref, nie uda się zrealizować założonych celów dotyczących liczby nowych miejsc pracy i wielkości inwestycji w Mielcu. Większość dużych pracodawców SSE nie zlokalizowałaby się w Mielcu, gdyby nie powstanie strefy, nie można więc mówić o tzw. efekcie biegu jałowego (zob. rozdział 1). Niektóre zakłady uruchomione w mieleckiej SSE zastąpiły produkcję prowadzoną wcześniej w innych miejscach, np. wytwórnię wiązek elektrycznych do samochodów w Płońsku, lodów Zielonej Budki w Aninie pod Warszawą, sprzętu elektronicznego Henryka Burego w Rzeszowie. Efekt substytucji wystąpić mógł także w pewnym stopniu w przypadku BRW (Biłgoraj i okolice), Fakro-WDF (Nowy Sącz), Formaplanu oraz Geyer & Hosaja kosztem innych ich zakładów w Polsce. Kilka mniejszych firm przeniosło się do strefy z Mielca i okolic. Z punktu widzenia samego Mielca są to zjawiska korzystne. Odrębnym zagadnieniem jest ocena skutków owej substytucji w skali całego kraju. Celem polityki regionalnej jest wspieranie wybranych obszarów, nierzadko kosztem regionów rozwiniętych. Istotne jest z tego punktu widzenia to, że przenoszenie 200 Rola specjalnej strefy ekonomicznej. Spojrzenie syntetyczne działalności do SSE w Mielcu miało miejsce z obszarów wyżej rozwiniętych, ale także kosztem niektórych ośrodków peryferyjnych. Zasięg tego zjawiska był zróżnicowany: od lokalnego, przez regionalny po krajowy. Ogólnie rzecz biorąc Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro-Park Mielec ma zasadnicze znaczenie dla zdynamizowania rozwoju gospodarczego miasta i jego najbliższego otoczenia. Spełniła więc podstawowy, w świetle zapisów ustawy, cel ustanowienia stref ekonomicznych w Polsce. Przeprowadzone na użytek niniejszego raportu szczegółowe badania pokazują wielorakie oddziaływania mieleckiej strefy na lokalne otoczenie gospodarcze, zaprzeczając spotykanej czasem tezie, że obszary uprzywilejowane tworzą izolowane od otoczenia enklawy. Istotne pytanie brzmi, czy strefa przyczyni się do samopodtrzymywalnego rozwoju lokalnego w perspektywie długoterminowej. Niewątpliwie niektóre ze skutków istnienia SSE, takie jak dywersyfikacja struktury branżowej miejscowej gospodarki, stymulowanie rozwoju lokalnej przedsiębiorczości oraz podtrzymanie i wzrost kwalifikacji kadr są elementami sprzyjającymi takiemu rozwojowi. Miasto nie jest w stanie w chwili obecnej sprawnie funkcjonować i rozwijać się bez podmiotów gospodarczych obecnych w strefie ekonomicznej. Stopień ich zakorzenienia lokalnego ma dla przyszłości miasta ogromne znaczenie. Jednym z priorytetów Zarządzającego SSE oraz władz miasta powinno być nie tylko zabieganie o nowych inwestorów, ale również prowadzenie działań sprzyjających zakorzenianiu przedsiębiorstw już obecnych w strefie, tak aby podejmowały one dalsze inwestycje w Mielcu. Niezależnie od sukcesów ostatniej dekady, wyzwania stojące przed miastem są poważne. Otwarte pozostają pytania dotyczące kontynuowania i dalszego rozwijania w Mielcu działalności przez niektóre przedsiębiorstwa SSE, przyszłości produkcji lotniczej PZL, czy rozwoju w mieście usług, które wzbogaciłyby bazę ekonomiczną tego ośrodka przemysłowego. Dla konkurencyjności miasta ważne będzie szczególnie podnoszenie jakości miejscowych kadr poprzez rozwijanie edukacji młodzieży oraz szkolenie osób już zatrudnionych. Jest to pole dla bliższej współpracy między pracodawcami z SSE a odpowiednimi instytucjami lokalnymi. Trudne do przecenienia jest podtrzymanie sprawności miejscowych instytucji w obsłudze inwestorów, dalsza poprawa infrastruktury i przygotowanie terenów inwestycyjnych. Stosunkowo nowym zjawiskiem, odróżniającym dzisiejszy Mielec od wielu innych dawnych ośrodków monofabrycznych, jest nasilająca się aktywność endogeniczna, do której przyczynia się również strefa ekonomiczna. Tworzy ona nowy dynamiczny element w rozwoju gospodarki lokalnej, którego wspieranie powinno być jednym z priorytetów władz samorządowych. Specjalne strefy ekonomiczne wprowadzano w Polsce w 1994 roku jako instrument polityki regionalnej. SSE w Mielcu jest jednym z nielicznych przykładów sukcesu polityki wspierania rozwoju obszarów depresji gospodarczej w Polsce po 1989 roku. Na sukces ten złożyły się przede wszystkim wczesny start oraz aktywność lokalna i związane z tym dobre przygotowanie miejscowych instytucji, terenów inwestycyjnych i infrastruktury. Bez szerokiej lokalnej mobilizacji na rzecz aktywizacji gospodarczej miasta nie byłoby ani samej strefy, ani efektów osiągniętych w ciągu dziesięciu lat jej funkcjonowania. SSE Euro-Park Mielec zarządzana jest przez agencję rządową, ale jej kadra rekruto201 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 wana jest lokalnie i ściśle współpracuje z samorządem i innymi ważnymi instytucjami lokalnymi. W skali całego kraju – w wyniku włączenia do stref ekonomicznych stu kilkudziesięciu gmin oraz tworzenia stref w miejscach wskazywanych przez inwestorów – specjalne strefy ekonomiczne straciły charakter instrumentu polityki regionalnej, stając się prawie standardową formą pomocy publicznej dla przedsiębiorstw, niezależną od ich lokalizacji. Trudno nie zgodzić się w tej sytuacji z poglądem wyrażonym przez W. Dziemianowicza, J. Hausnera i J.Szlachtę (2000), że strefy stały się substytutem polityki regionalnej. Jako narzędzie polityki regionalnej strefy ekonomiczne miały być formą wsparcia przez państwo rozwoju ośrodków i regionów problemowych – słabo rozwiniętych lub przeżywających załamanie dotychczasowej bazy ekonomicznej. Jednym z elementarnych warunków skuteczności takiego narzędzia jest niewielka liczba wspieranych obszarów. W obecnej sytuacji konkurują ze sobą „obdarzone” strefami silne i szybko rozwijające się ośrodki i regiony z ośrodkami i regionami słabymi, o niskiej atrakcyjności inwestycyjnej. W ten sposób państwo polskie wspiera za pomocą środków publicznych rozwój obszarów silnych kosztem słabych. Gros lokowanych dziś w strefach inwestycji trafia do tych pierwszych, co oznacza, że mamy niewątpliwe do czynienia z tzw. efektem biegu jałowego (zob. Kryńska 2000c), czyli znaczna część inwestycji zlokalizowana zostałaby i tak w tych samych, atrakcyjnych miejscach, bez istnienia strefy ekonomicznej. Istnieje niebezpieczeństwo, że zachodzić może substytucja pewnych działalności prowadzonych dotychczas w obszarach gospodarczo słabych, wymagających wsparcia, przez lokalizacje nowych zakładów w strefach usytuowanych w regionach rozwiniętych. Ocena efektów wypierania z rynku krajowego firm nie korzystających z preferencji przez podmioty z SSE, jest bez szerokich, porównywalnych badań trudna. Podobnie, skromne dotychczasowe badania nad powiązaniami i zakorzenieniem inwestorów w polskich strefach ekonomicznych, nie dają podstaw do ogólnych ocen, sytuacja jest zapewne w tym zakresie bardzo zróżnicowana. 202 Literatura Literatura Adamczuk F., 2000, Specjalna Strefa Ekonomiczna w Polsce na przykładzie Legnickiej SSE, Prace Naukowe AE Wrocław, 843, 95-102. Ahmad M., 2004, Do the benefits of special economic zones outweigh their costs?, Głos w dyskusji, www. worldbank.org/Discussions/Topics/Topic40.aspx. Analiza sytuacji na rynku pracy w województwie podkarpackim w roku 2004, 2005, Wojewódzki Urząd Pracy w Rzeszowie, Wydział Informacji Statystycznej i Analiz. Arthur W. B., 1989, Competing technologies, increasing returns and lock-in by historical small events, Economic Journal, 99 (March), 116-131. Batiuk A., Chłopecki J., 1991, Bieguny stagnacji i rozwoju – Dębica i Jarosław, [w:] A. Kukliński, B. Jałowiecki (red.), Restrukturyzacja regionów jako problem współpracy europejskiej, Studia Regionalne i Lokalne, 4(37) 421-459. Bazydło A., 2000a, Special Economic Zone Euro-Park Mielec - an instrument for restructuring local economy, [w:] T. Marszał (red.), Local economy and urban development in Poland, Łódź, 29-39. Bazydło A., 2000b, Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro-Park Mielec, [w:] E. Kryńska (red.), Polskie Specjalne Strefy Ekonomiczne – zamierzenia i efekty, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego UW, Warszawa, 56-84. Bednarz M., 2004, Przedsiębiorczość mielczan w Polsce Ludowej 1944-1989, [w:] J. Skrzypczak (red.), Rozwój przedsiębiorczości w regionie mieleckim. Historia i współczesność, Inkubator Przedsiębiorczości IN-MARR w Mielcu, Mielec. Białynicki-Birula P., Mamica Ł., 2002, Funkcjonowanie specjalnej strefy ekonomicznej a rozwój lokalny – analiza zjawiska na przykładzie Mielca, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, 610, 19-43. Błaszkiewicz A., Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na region, Raport z mieleckich debat regionalnych przeprowadzonych w dniach 28-29 maja 1996 roku na zamku w Przecławiu, Grupa Gospodarcza, Agencja Rozwoju Regionalnego MARR, Mielec, maszynopis, 20-21. 203 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Bubel M., 1999, Działalność Katowickiej SSE S.A. i jej wpływ na restrukturyzację w Zagłębiu Dąbrowskim, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej, 1, 107-114. Budzowski K., Światowiec J., 1997, Przesłanki tworzenia i warunki funkcjonowania stref uprzywilejowanych, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, 501, 75-86. Cahil S., 1996, Report of meeting and matters for future consideration, subject: development of a business plan for Euro-Park Mielec, November 1996. Chodorowski J., Błędowski M., Hołda J., Słonowski A., 1993, Założenia wstępne eksperymentalnej modelowej strefy ekonomicznej i wolnego obszaru celnego w Mielcu, maszynopis. Christaller W., 1933, Die zentralen Orte in Süddeutschland: Eine ökonomischgeographische Untersuchung über die Gesetzmässigkeit der Verbreitung und Entwicklung der Siedlungen mit städtischen Funktionen, Gustav Fischer Verlag, Jena. Chwistecka-Dudek H., Stolarczyk M., 2000, Katowicka SSE i jej enklawy, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej, 2, 35-42. Cieślukowski M., 2001, Wpływ SSE na dochody budżetowe gmin, Zeszyty Naukowe AE Poznań, 7, 156-187. Clark G. L., 1994, Strategy and structure: corporate restructuring and the scope and characteristics of sunk costs, Environment and Planning A, 26, 9-32. Crittle J., Akinci G., 2004, Do the benefits of special economic zones outweigh their costs?, Głos w dyskusji, www.worldbank.org/Discussions/Topics/Topic40.aspx. Cukrowski J., Jakubiak M., 2004, Znaczenie inwestycji zagranicznych i poprawa klimatu inwestycyjnego w Polsce, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa. Dicken P., Forsgren M., Malmberg A., 1994, The local embeddedness of transnational corporations, [w:] A. Amin, N. Thrift (red.), Globalization, institutions, and regional development in Europe, Oxford University Press, Oxford, 23-45. Dicken P., Malmberg A., 2001, Firms in territories: a relational perspective, Economic Geography, 77, 345-363. Djumena S., 2004, Do the benefits of special economic zones outweigh their costs?, Głos w dyskusji, www.worldbank.org/Discussions/Topics/Topic40.aspx. Domański B., 1997, Industrial control over the socialist town: benevolence or exploitation?, Praeger, Westport. Domański B., 1998, Władza ekonomiczna a przestrzeń. Przemysł w mieście w warunkach socjalizmu, Czasopismo Geograficzne, 69, 2, 49-67. Domański B., 2001, Kapitał zagraniczny w przemyśle Polski. Prawidłowości rozmieszczenia, uwarunkowania i skutki, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Kraków. Domański B., 2004, Local and regional embededdness of foreign industrial investors in Poland, Prace Geograficzne, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, 114, 37-54. 204 Literatura Domański B., 2005a, Transnational corporations and the postsocialist economy: learning the ropes and forging new relationships in contemporary Poland, [w:] C. Alvstam, E. Schamp (red.), Linking industries across the world: processes of global networking, Aldershot, Ashgate, 147-172. Domański B., 2005b, Korporacje ponadnarodowe a miejsce (region), Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, 219, 130-145. Dziemianowicz W., Hausner J., Szlachta J., 2000, Restrukturyzacja ośrodków monokulturowych na przykładzie Mielca, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk. Efekty funkcjonowania SSE, 2005, Strona internetowa Ministerstwa Gospodarki i Pracy, www.mgip.gov.pl/Przedsiebiorcy/Specjalne+strefy+ekonomiczne/Efekty+funkcjonowa nia+SSE.htm. Ettlinger N., 1999, Local trajectories in the global economy, Progress in Human Geography, 23, 335-357. Ewidencja przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą na terenie SSE Euro-Park Mielec, 2005, SSE Euro-Park-Mielec. Fujimori E., Einan E., 1981, Export processing zones in Asian countries, Publishing House of Chinese Academy of Social Sciences. Gorzelak G., 2000, Przedmowa, [w:] E. Kryńska (red.), Polskie Specjalne Strefy Ekonomiczne – zamierzenia i efekty, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego UW, Warszawa, 9-11. Grabher G., 1994, The disembedded regional economy: the transformation of east German industrial complexes into western enclaves, [w:] A. Amin, N. Thrift (red.), Globalization, institutions, and regional development in Europe, Oxford University Press, Oxford, 177-195. Grabowski A., 1996, Specjalne strefy ekonomiczne – charakterystyka prawna, Studia Iuridica, 32. Grabowski J., 1997, Konkurencja w strefach, Gazeta w Katowicach, Gazeta Wyborcza, 5 września. Guangwen M., 2003, The theory and practice of free economic zones: a case study of Tianjin, People’s Republic of China, Combined Faculties for the Natural Sciences and for Mathematics of the Ruprecht-Karls University of Heidelberg, Germany, Ph.D. dissertation. Guzik R., Gwosdz K., Sobala-Gwosdz A., 2002, Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju usług w województwie małopolskim, [w:] Z. Górka, A. Jelonek (red.), Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 69-84. Hardy J., 1998, Cathedrals in the desert? Transnationals, corporate strategy and locality in Wrocław, Regional Studies, 32, 639-652. Hayter R., 1997, Dynamics of industrial location, John Wiley & Sons, Chichester. Historia Inkubatora Przedsiębiorczości „IN-MARR” w Mielcu, 2004, Stowarzyszenie Inkubator Przedsiębiorczości IN-MARR w Mielcu, Mielec. Holik G., Nowak Z., 2004a, Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce w warunkach integracji z Unią Europejską, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, 651, 115-135. Holik G., Nowak Z., 2004b, Analiza rozwoju Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, 651, 175-179. 205 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Hudson R., 1994, Institutional change, cultural transformation and economic regeneration: myths and realities from Europe’s old industrial region, University of Durham, Occasional Publication, Department of Geography, 26. Informacja o wynikach kontroli zakładów SSE Euro-Park w Mielcu w 2003 roku, 2003, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Delegatura w Tarnobrzegu. Informacja w sprawie wolnych obszarów celnych w Polsce, 1993, Ministerstwo Współpracy Gospodarczej z Zagranicą, Departament Instrumentów Polityki Handlowej DIPH. I.DM/So-85/93, 15.06.1993, maszynopis. Jerzak M., 2004, Deregulacja rynku pracy w Polsce i Unii Europejskiej, Materiały i Studia, Narodowy Bank Polski, 176. Kamińska M., 2001, SSE w Polsce a prawo wspólnotowe, Studia i Prace SGH, Kolegium Ekonomiczno-Społeczne, 1, 103-114. Kellegher T., 1993, Zarys analizy porównawczej wolnej strefy ekonomicznej, Raport nr 1, Studium wykonalności, Euro-Park Mielec, 2-10. Kicińska B., 1996, Atlas zagrożeń i ochrony środowiska geograficznego Polski, Severus, Warszawa. Kiryk F. (red.), 1988, Mielec. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, t. 2, Rzeszów. Kiryło J., 2000, Specjalna Strefa Ekonomiczna jako instrument polityki regionalnej, Materiały i Prace Instytutu Funkcjonowania Gospodarki Narodowej, 80, 155-156. Knoth I., 2000, Special economic zones and economic transformation. the case of the People’s Republic of China, Konstanz, März 2000. Korenik S., 1998, Uwarunkowania ekonomiczne tworzenia stref ekonomicznych, Prace Naukowe AE Wrocław, 785, 135-141. Kowaluk A., 1998, Wałbrzyska Specjalna Strefa Ekonomiczna jako jedna z form inwestycji lat 1990tych, Prace Naukowe AE Wrocław, 801, 149-154. Królikowski R. W., 2001, Wpływ specjalnej strefy ekonomicznej na podniesienie konkurencyjności miasta (na przykładzie SSE Euro-Park Mielec), [w:] Z. Szymla (red.), Konkurencyjność miast i regionów, materiały z konferencji AE w Krakowie. Krugman P., 1994, Complex landscapes in economic geography, American Economic Review, 2(84), 412-416. Kryńska E. (red.), 2000a, Polskie Specjalne Strefy Ekonomiczne – zamierzenia i efekty, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego UW, Warszawa. Kryńska E., 2000b, Wpływ specjalnych stref ekonomicznych na rynki pracy w Polsce, [w:] Z. Mikołajewicz, Uwarunkowania i strategie rozwoju regionalnego w procesach integracji europejskiej, Opole, 431441. Kryńska E., 2000c, Wprowadzenie, [w:] E. Kryńska (red.), Polskie Specjalne Strefy Ekonomiczne – zamierzenia i efekty, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego UW, Warszawa, 13-16. 206 Literatura Kryńska E., 2001, Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna. Szansa dla trudnego rynku pracy?, Rynek Pracy, 3-4, 57-68. Kryńska E., 2003, Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji czasu pracy a popyt na pracę, IPiSS, Warszawa. Kujda M., 1994, Rynek pracy w warunkach istnienia monopsonu na przykładzie rejonu mieleckiego, Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza. Kuliś S., 2001, Przestrzenne zróżnicowanie aktywności inwestycyjnej w Specjalnych Strefach Ekonomicznych w Polsce, maszynopis w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ. Kwateng B., 2004, Do the benefits of special economic zones outweigh their costs?, Głos w dyskusji, www.worldbank.org/Discussions/Topics/Topic40.aspx. Leśniak-Moczuk K., 1997a, Bezrobocie strukturalne w rejonie Mielca w latach 1990-1994, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej. Leśniak-Moczuk K., 1997b, Ekonomiczne koszty bezrobocia w rejonie Mielca w latach 1990-1994, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej. Lloyd P., Dicken P., 1977, Location in space: a theoretical approach to economic geography, Harper and Row, London. Mackiewicz M., 2000, Ocena przekształceń społeczno-gospodarczych Mielca w okresie transformacji – synteza wyników badania ankietowego, [w:] W. Dziemianowicz, J. Hausner, J. Szlachta (red.), Restrukturyzacja ośrodków monokulturowych na przykładzie Mielca, Polska Regionów, 23, 116-117. Maik W., 1992, Podstawy geografii miast, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń. Matusiak D., 2004, Wpływ Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec na funkcjonowanie miasta Mielca i okolicznych gmin, praca magisterska w Zakładzie Geografii Ludności, Osadnictwa i Rolnictwa Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ. Mazur K., 2003, Nowy wizerunek obszarów przemysłowych – specjalne strefy ekonomiczne, [w:] T. Marszał (red.), Przemysł w przestrzeni lokalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 60-75. McGregor D., 1985, The Human Side of Enterprise, McGraw-Hill, New York. Micek W., 2001, Kształcenie rzemieślników w dawnych czasach, Korso, 16.05.2001, 16. Mielec – Specjalna Strefa Ekonomiczna – projekt raportu końcowego, 1993, Shannon Development, Mielec. Mikłaszewicz A., 1995, Efekt specjalny, 27.10.1995, Cash, 43, 9. Monitoring zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego, I etap. SSE Euro-Park Mielec, 1999, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie. Moń P., 2005, Funkcjonowanie przedsiębiorstw przemysłu drzewnego i meblarskiego w Krośnie i okolicach, praca magisterska w Zakładzie Rozwoju Regionalnego UJ. Mróz M., 2000, Rynek nieruchomości w Mielcu w latach 1994-1998, praca magisterska w Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 207 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Ocena roczna jakości powietrza w województwie podkarpackim w 2004 roku, 2005, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie. Ocipka J., 1999, Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, 2, 18-20. Olszewski J., 1995, Export Processing Zones jako nowa forma obszaru specjalnego, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, 1995, 11. Ofiarska M., 2000, Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Zagadnienia publicznoprawne, Rozprawy i Studia Uniwersytetu Szczecińskiego, 346, 317-342. Opracowanie wyników pomiarów imisji powietrza atmosferycznego w rejonie SSE Euro-Park Mielec, 2003, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie. Ostrowski B., 2001, Restrukturyzacja przemysłu lotniczego w Mielcu, [w:] A. Prusek (red.), Strategia rozwoju regionu podkarpackiego oraz wiodących sektorów jego gospodarki, Studia Mieleckie 1, 169-194. Oświadczenie prezydium Zarządu Regionu NSZZ „Solidarność” w Rzeszowie, 21.07.1992, maszynopis. Panorama Ziemi Mieleckiej, 1999, Ilustrowany Magazyn Informacyjny, jesień 1999. Paszkowski M., 1996, Zmiany strukturalne przemysłu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Patrzałek L., 1994, Cele polityki podatkowej gminy, Samorząd Terytorialny, 12. Phelps N. A., 2000, The locally embedded multinational and institutional culture, Area, 322, 169178. Pol M., 1993, Wystąpienie w Sejmie, spisane na podstawie nagrań magnetofonowych, 2.12.1993. Pomiar i ocena hałasu emitowanego do środowiska przez obiekty przemysłowe SSE Euro-Park Mielec, 2000, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Delegatura w Tarnobrzegu. Postulaty strajkowe Komitetu Strajkowego WSK „PZL-Mielec”, 18.11.1992, Mielec, maszynopis. Prusek A., 2001, Analiza konkurencyjności firm w SSE Euro-Park Mielec, [w:] A. Prusek (red.), Strategia rozwoju regionu podkarpackiego oraz wiodących sektorów jego gospodarki, Studia Mieleckie, 1, 151-161. Prusek A., Nelec W., 2001, Strategiczne szanse polskich firm w warunkach globalizacji – na przykładzie firm SSE Euro-Park Mielec S.A., [w:] A. Prusek (red.), Strategia rozwoju regionu podkarpackiego oraz wiodących sektorów jego gospodarki, Studia Mieleckie 1, 105-126. Prusek A., Nelec W., 2004, Analiza oddziaływania SSE Euro-Park Mielec na rozwój społecznoekonomiczny i rynek pracy subregionu mieleckiego, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, 651, 137-155. Raport z badania rynku pracy w powiecie mieleckim, 2004, Interactive – Agencja Komunikacji Marketingowej, Kraków. Raport z kontroli zakładów w Specjalnej Strefie Ekonomicznej w Mielcu, 1999, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie. 208 Literatura Raport z Mieleckich Debat Regionalnych przeprowadzonych w dniach 28-29 maja 1996 roku na zamku w Przecławiu, 1996, Grupa Gospodarcza, Agencja Rozwoju Regionalnego MARR, Mielec. Relocation, an element of industrial dynamics a study about relocation, innovation and employment by the Universities of KUL and UCL and the Federal Planning Bureau, 2000, Federal Planning Bureau. Robotowska J., 2000, Specjalna Strefa Ekonomiczna – przygotowanie i realizacja warunków inwestycji w Polsce, Studia i materiały Kolegium Zarządzania i Finansów SGH, 13, 182-195. Rogoda B., 1999, Krakowski Park Technologiczny i jego przewidywany wpływ na przedsiębiorczość lokalną, Zeszyty Naukowe AE Kraków, Prace z zakresu przedsiębiorczości i innowacji, 531, 129-143. Rojkowicz M., Hoszowska M., 1994, Kogo obchodzi strefa, Korso 16, 4. Sagan I., 2000, Miasto scena konfliktów i współpracy: rozwój miasta w świetle koncepcji reżimu miejskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Sajnug D., 1995, Kiedy ruszy strefa w Mielcu?, Gazeta Wyborcza, 13.03.1995, 19. Skrzypczak J. (red.), 2004, Rozwój przedsiębiorczości w regionie mieleckim. Historia i współczesność, Inkubator Przedsiębiorczości IN-MARR w Mielcu, Mielec. Smith D., 1966, A theoretical framework for geographical studies of industrial location, Economic Geography, 42, 95-113. Sobala-Gwosdz A., 2000, The influence of large manufacturing firms on the local development of Jarosław in the 1990s, [w:] T. Marszał (red.), Local economy and urban development in Poland, Łódź, 62-69. Sobala-Gwosdz A., 2005a, Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków (w druku). Sobala-Gwosdz A., 2005b, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w województwie podkarpackim do końca 2003 roku, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, Kraków (w druku). Sobocka-Szczapa H., 2001, Wpływ Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej na lokalny rynek pracy, Rynek Pracy, 3-4, 1-5. Soboń J., 2005, Praktyczne realia tworzenia w Polsce światowej klasy dostawcy przemysłu samochodowego, prezentacja podczas konferencji AutoEvent, Poznań, 11-12.05.2005. Sołoma A., 2003, Specjalne strefy ekonomiczne – sukcesy i porażki (na przykładzie województwa warmińsko-mazurskiego), Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, 11, 22-29. Specjalne strefy ekonomiczne stan na dzień 31 grudnia 2004 roku, 2005, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa. Specjalne strefy ekonomiczne stan na dzień 31 marca 2004 roku, 2004, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa. Sprawozdanie Ministerstwa Finansów z wykonania budżetu jednostek samorządu terytorialnego za rok 2004, 2005, Ministerstwo Finansów RP. Sprawozdanie z przebiegu realizacji celów ustanowienia Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec za 1997 rok, 1998, SSE-Euro-Park Mielec, Mielec. 209 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Sprawozdanie z przebiegu realizacji celów ustanowienia Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec za 1998 rok, 1999, SSE-Euro-Park Mielec, Mielec. Sprawozdanie z przebiegu realizacji celów ustanowienia Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec za 1999 rok, 2000, SSE-Euro-Park Mielec, Mielec. Sprawozdanie z przebiegu realizacji celów ustanowienia Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec za 2000 rok, 2001, SSE-Euro-Park Mielec, Mielec. Sprawozdanie z przebiegu realizacji celów ustanowienia Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec za 2001 rok, 2002, SSE-Euro-Park Mielec, Mielec. Sprawozdanie z przebiegu realizacji celów ustanowienia Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec za 2002 rok, 2003, SSE-Euro-Park Mielec, Mielec. Sprawozdanie z przebiegu realizacji celów ustanowienia Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec za 2003 rok, 2004, SSE-Euro-Park Mielec, Mielec. Sprawozdanie z przebiegu realizacji celów ustanowienia Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec za 2004 rok, 2005, SSE-Euro-Park Mielec, Mielec. Stachowicz S., 1998, Pierwsza w Polsce Specjalna Strefa Ekonomiczna „Euro-Park” w Mielcu, Rynek Pracy, 4, 43-47. Stan środowiska w województwie podkarpackim w 2003 roku, 2004, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Biblioteka Monitoringu Środowiska. Stone C., 1988, Pre-emptive power: Floyd Hunter’s ‘Community power structure’ reconsidered, American Journal of Political Science, 32, 82-104. Stryjakiewicz T. (red.), 2004, Wpływ inwestorów zagranicznych na rozwój regionalny i lokalny na przykładzie GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. w Poznaniu, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Swianiewicz P., Dziemianowicz W., 2001, Atrakcyjność inwestycyjna miast powiatowych, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk. Szymaniak A., 2003, SSE a negocjacje akcesyjne Polski z UE, Prace Naukowe AE Wrocław, 976, 346-356. Talar M., 1999, Istota SSE na przykładzie mieleckiej strefy ekonomicznej, praca magisterska w Instytucie Ekonomii KUL, Lublin. Urząd Lotnictwa Cywilnego, 2005, www.ulc.gov.pl. Ustawa o specjalnych strefach ekonomicznych (założenia), 1993, Przygotowane przez Biuro Pełnomocnika MPiH ds. Specjalnych Stref Ekonomicznych przy współpracy Agencji Rozwoju Przemysłu S.A. oraz International Development Ireland z Shannon, maszynopis. Wade R., 1996, Globalization and its limits: reports of the death of the national economy are greatly exaggerated, [w:] S. Berger, R. Dore (red.), National diversity and global capitalism, Cornell University Press, Ithaca, 60-88. Warżała R., 2003, Rola SSE w przyciąganiu kapitału zagranicznego do Polski, Prace Naukowe AE, Wrocław, 983, 482-488. Wielki Ranking Miast, 2003, Centrum Badań Regionalnych, www.cbr.org.pl/miasta.php. 210 Literatura Witek J., 2004, Encyklopedia Miasta Mielca, Agencja Wydawniczo-Reklamowa Korso, Mielec. Witek P., 2002, Znaczenie Specjalnej Strefy Ekonomicznej „Euro-Park Mielec” w rozwoju społecznogospodarczym subregionu mieleckiego, praca w Wyższej Szkole Gospodarki i Zarządzania w Mielcu, Mielec. Wortman M., Dörrenbächer Ch., Meißner H. R., Gohde H., Solidarity across borders. Relocation of production sites and European Works Councils, ETUCO/AFETT. Wstępne opracowanie wyników pomiarów zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego w rejonie SSE EuroPark Mielec, 2004, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie, grudzień 2004 roku. Założenia do planu tworzenia specjalnych stref ekonomicznych na lata 1996-1997 (projekt), 1995, Ministerstwo Przemysłu i Handlu, maszynopis. Założenia ustanowienia specjalnych stref ekonomicznych w Polsce (propozycja), 1993, przygotowane przez Biuro Pełnomocnika MPiH ds. Specjalnych Stref Ekonomicznych przy współpracy Agencji Rozwoju Przemysłu S.A. oraz International Development Ireland z Shannon, maszynopis. Zimmermann J. B., 2002, The firm/territory relationships in the globalisation: towards a new rationale, European Journal of Economic and Social Systems 15, 1, 57-75. 211 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 212 Akty prawne Akty prawne Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 10 grudnia 1996 roku w sprawie ustalenia planu rozwoju Specjalnej Strefy Ekonomicznej w Mielcu (Dz.U. Nr 154, poz. 749). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 września 2004 roku w sprawie mieleckiej specjalnej strefy ekonomicznej (Dz.U. Nr 218, poz. 2209). Ustawa z dnia 20 października 1994 roku o specjalnych strefach ekonomicznych (Dz.U. Nr 123, poz. 600). Ustawa z dnia 16 listopada 2000 roku o zmianie ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 117, poz. 1228). Ustawa z dnia 2 października 2003 roku o zmianie ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych i niektórych ustaw (Dz.U. Nr 188, poz. 1840). Ustawa z dnia 28.grudnia 1989 roku, Prawo Celne (Dz.U. z 1994 r. Nr 74, poz. 312). Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 roku o podatkach i opłatach lokalnych, (tekst jednolity: Dz. U. z 2002 r Nr 9, poz. 84). Ustawa z dnia 13 listopada 2003 roku o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (Dz.U. z 2003 r. Nr 203, poz. 1966). Ustawa z dnia 30 kwietnia 2004 roku o postępowaniu w sprawach dotyczących pomocy publicznej (Dz.U. Nr 123, poz. 1291). Załącznik do rozporządzenia Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 10 grudnia 1996 roku w sprawie ustalenia planu rozwoju Specjalnej Strefy Ekonomicznej w Mielcu (Dz. U. Nr 154, poz. 749), 2004. 213 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 214 BRW Sp. z o.o. Kirchhoff Polska Sp. z o.o. 3. 4. Henryk Bury – Mielec Sp. z o.o. Zielona Budka Sp. z o.o. 7. 8. 6. Lear Automotive (EEDS) Poland Sp. z o.o. (d. UT Automotive) Onduline Production Sp. z o.o. Melnox Sp. z o.o. 2. 5. Krono-Wood Sp. z o.o. Nazwa firmy 1. Lp. Rok Zainwestowany Liczba Rodzaj działalności, rozpoczęcia kapitał zatrudnionych kapitał pochodzenia, działalności (do 30.09.2004, (30.09.2004) inne lokalizacje w Polsce w SSE w mln zł) Firmy posiadające zezwolenia na działalność w SSE Euro-Park Mielec produkcja płyt wiórowych, należy do austriackiego 1998 859,8 432 przedsiębiorstwa Kronospan, które w Polsce posiada zakłady w Szczecinku, Mielcu, Pustkowie i Jaśle produkcja paneli podłogowych i ściennych, należy 1997 258,4 148 do austriackiego przedsiębiorstwa Kronospan największy zakład największego polskiego producenta mebli; 1997 228,5 1 535 w skład grupy wchodzą cztery fabryki w Polsce: Biłgoraj (siedziba Black Red White), Chmielek, Mielec, Zamość produkcja metalowych części do nadwozi samochodów osobowych, m.in. dla General Motors, Suzuki, Forda 1999 96,6 375 i Volkswagena; Kirchhoff jest niemieckim koncernem, w Polsce posiada ponadto zakład w Gliwicach produkcja wiązek elektrycznych do samochodów, jedna z czterech 1997 79,8 2 170 fabryk amerykańskiego Lear Corporation w Polsce: Mielec, Tychy, Jarosław, Rakszawa produkcja płyt bitumicznych, firma należąca do francuskiej grupy 2000 52,7 92 Onduline International, jedyny zakład produkcyjny w Polsce produkcja urządzeń głośnomówiących do telefonów komórkowych oraz systemów GPS, firma założona przez 2000 49,7 716 polskiego emigranta, do 2002 roku posiadała zakład w Rzeszowie produkcja lodów, polska firma założona przez Z. Grycana, w 2001 roku przejęta przez fundusze Enterprise Investors, 1999 33,2 126 a od 2004 roku należąca do włoskiej firmy Roncadin, trzeciego pod względem wielkości producenta lodów w Europie Załącznik I. Przedsiębiorstwa prowadzące działalność na terenie Mieleckiej SSE według stanu na 30 września 2004 roku Załączniki 215 216 1999 1997 1996 1999 1997 2002 Mondi Bags Sp. z .o.o. (d. Frantschach IPP Mielec) Zakład Produkcyjny Kamax Mielec S.A. Eurocast Sp. z o.o. Agmar-Telecom Sp. z o.o. Geyer & Hosaja Zakłady Gumowe w Mielcu Sp. z o.o. Plastic Factory Cobi S.A. Polsko-Koreańskie Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe Joongpol Sp. z o.o. Huta Mikołaj Sp. z o.o. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 2001 1997 1998 Atlantis Mielec Sp. z o.o. 10. 2001 Sanglass S.A. Nazwa firmy 9. Lp. Rok rozpoczęcia działalności w SSE 6,1 6,9 7,5 10,0 13,1 16,8 22,6 25,0 27,2 29,0 Zainwestowany kapitał (do 30.09.2004, w mln zł) 24 124 90 246 190 107 1 123 142 30 106 Liczba zatrudnionych (30.09.2004) produkcja stalowych pokryć dachowych, polska firma jednozakładowa produkcja wyrobów z tworzyw sztucznych, joint-venture właściciela mieleckiego i kapitału koreańskiego, jedyny zakład w Polsce produkcja wyrobów ze szkła płaskiego do mebli, sprzętu AGD, kabin prysznicowych, polska firma jednozakładowa produkcja systemów lekkiej obudowy z płyt warstwowych z rdzeniem styropianowym, spółka-córka giełdowego Atlantisa, produkcja zaprzestana w 2004 roku produkcja worków papierowych, firma kontrolowana przez kapitał południowoafrykański, który w Polsce posiada główne zakłady w Świeciu produkcja wyposażenia elektrycznego do samochodów osobowych, firma z polskim kapitałem, mająca siedzibę w Kańczudze. produkcja okien PCV i parapetów z marmuru syntetycznego, polska firma jednozakładowa produkcja osprzętu telekomunikacyjnego, m.in. szaf i skrzynek telekomunikacyjnych z wyposażeniem, przedsiębiorca lokalny produkcja bieżników do opon samochodowych, polska firma posiadająca 3 zakłady w województwie: Partynia, Przeworsk, Mielec produkcja klocków i zabawek dla dzieci, firma polska, zarząd w Warszawie Rodzaj działalności, kapitał pochodzenia, inne lokalizacje w Polsce Załącznik I. cd. Przedsiębiorstwa prowadzące działalność na terenie Mieleckiej SSE według stanu na 30 września 2004 roku Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 1999 1997 2000 1997 1997 2003 Firma Tarapata Sp. z o.o. Centurion-R Sp. z o.o. Fakro-WDF Sp. z o.o. Oficyna Wydawnicza Press Media R. Oraczewski Wire Bind Spiral Sp. z o.o. Melex A&D Tyszkiewicz Sp.j. Spiroflex Sp. z o.o. Zakład Akcesoriów Meblowych Gładysek Sp.j. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 2002 2002 1997 J.W. Industries Sp. z o.o. 20. 1999 Rok rozpoczęcia działalności w SSE 19. Nazwa firmy Formaplan Mielec Sp. z o.o. Lp. 1,9 2,3 2,6 3,0 3,7 3,7 3,9 4,5 5,4 5,8 Zainwestowany kapitał (do 30.09.2004, w mln zł) 51 65 95 23 106 125 126 200 0 101 Liczba zatrudnionych (30.09.2004) produkcja spiral introligatorskich oraz zawieszek do kalendarzy, polska firma jednozakładowa produkcja wózków użytkowych (m.in. golfowych, bagażowych, pasażerskich, karawanów), jednozakładowa firma polska produkcja wkładów kominowych i aluminiowych przewodów wentylacyjnych, polska firma jednozakładowa produkcja okuć metalowych do mebli, jednozakładowa firma lokalna usługi wydawnicze i poligraficzne, lokalny przedsiębiorca produkcja półfabrykatów dla przemysłu meblarskiego; firma niemiecka, 6 zakładów grupy Formaplan na terenie Polski: Mielec, Czermin, Wolbórz, Moszczenica, Tomaszów Mazowiecki, Konewka produkcja segmentów dla budownictwa mieszkaniowego i hotelowego, firma polska, która zaprzestała działalności na terenie SSE Euro-Park Mielec, wchodziła w skład holdingu J.W. Construction produkcja metalowych wyrobów tłoczonych na zimno (obudowy do pralek i podzespoły motoryzacyjne), lokalny przedsiębiorca, drugi zakład w Tuszowie Narodowym k. Mielca produkcja drzwi wewnętrznych na terenie podstrefy w Sanoku, największe przedsiębiorstwo SSE zlokalizowane poza Mielcem, polska firma z Ustrzyk Dolnych produkcja drewnianych schodów na poddasza oraz dodatków do okien dachowych (rolety, markizy, żaluzje), należy do grupy Fakro posiadającej kilka zakładów produkcyjnych w Polsce, m.in. Nowy Sącz – zarząd i duża fabryka okien dachowych Rodzaj działalności, kapitał pochodzenia, inne lokalizacje w Polsce Załączniki 217 218 39. 38. 37. 36. C+N Polska Sp. z o.o. Leopard Automobile Mielec Sp. z o.o. Firma ProdukcyjnoUsługowo-Handlowa Mechanika Danuta & Adam Leśniak Przedsiębiorstwo Produkcyjno-HandlowoUsługowe P & S Sp. z o.o. Thermocomfort S.A. Alukon Sp. z o.o. 34. 35. 2002 Galwex Cebula Elwira i Wspólnicy Sp.j. 33. 2003 2002 2000 2001 2000 2001 2002 2001 2002 2002 Retech Sp. z .o.o. Stamet Zakład Mechaniczny S. Stachura Helio.com S.A. Zakład Produkcji Maszyn i Urządzeń RSM Sp. z o.o. Nazwa firmy 32. 31. 30. 29. Lp. Rok rozpoczęcia działalności w SSE 0,5 0,5 0,6 0,6 0,8 0,8 0,9 1,0 1,0 1,5 1,6 Zainwestowany kapitał (do 30.09.2004, w mln zł) 68 1 18 15 15 44 14 76 15 1 18 Liczba zatrudnionych (30.09.2004) produkcja ociepleń opakowania na kosmetyki z tworzyw sztucznych, firma amerykańska, w Polsce jednozakładowa produkcja metali i podstawowych wyrobów z metali produkcja i montaż konstrukcji stalowych hal przemysłowych i elementów konstrukcyjnych obiektów budowlanych, jednozakładowa firma lokalna produkcja wyrobów z tworzyw sztucznych produkcja maszyn do wykonywania rynien, paneli dachowych i parapetów metodą ciągłą produkcja elementów ze stali nierdzewnej, m.in. mebli gastronomicznych, elementów toczonych i frezowanych, elementów służących do transportu w gastronomii usługi galwanizacyjne (cynkowanie, cynowanie, niklowanie), jednozakładowa firma lokalna produkcja wyrobów z aluminium i stali (obudowy aluminiowe, kadzie transformatorowe, kontenery, pomosty załadunkowe, zbiorniki paliwowe, drzwi antywłamaniowe), polska firma jednozakładowa produkcja samochodu sportowego Leopard z aluminiowym nadwoziem, jednozakładowa firma szwedzko-polska produkcja części lotniczych, jednozakładowa firma lokalna Rodzaj działalności, kapitał pochodzenia, inne lokalizacje w Polsce Załącznik I. cd. Przedsiębiorstwa prowadzące działalność na terenie Mieleckiej SSE według stanu na 30 września 2004 roku Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 4. 3. 2. 1. 46. 45. 44. 43. 42. 2003 0,4 10 dzierżawa ubrań roboczych, spółka zależna Zakładów Odzieżowych AG lokalny przedsiębiorca wdrażanie i rozwój systemów nawigacji satelitarnej oraz programów do zarządzania flotą samochodową, polska firma jednozakładowa produkcja detali i konstrukcji stalowych, polska firma, posiada siedzibę i zakład produkcyjny w Warszawie Press Media S.A. 2002 0,4 2 Systemy Lokalizacji Obiektów Lokalizator 2001 0,4 12 Sp. z o.o. Zakład Mechaniczny Mech 1997 0,2 18 Go Z.Gryc Zakłady Odzieżowe AG 2002 0,1 83 produkcja ubrań roboczych, jednozakładowa firma lokalna Sp. z o.o. Koronet Sp. z o.o. produkcja zapalniczek, polska firma, która zaprzestała działalności 2001 0,1 18 (d. VIG Sp. z o.o.) na terenie SSE Euro-Park Mielec BKM Sp. z o.o. 2003 0,0 10 produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych Firmy powstałe w wyniku restrukturyzacji WSK posiadające zezwolenia na działalność w SSE Euro-Park Mielec Polskie Zakłady Lotnicze 1999 57,2 1 496 produkcja samolotów, firma polska Sp. z o.o. wytwarzanie energii elektrycznej i ciepła, kontrolowana przez Elektrociepłownia Mielec 2000 36,9 179 firmę amerykańską Dexia-FondElec Energy Efficiency Sp. z o.o. and Emissions Reduction Fund projektowanie i produkcja części maszyn, narzędzi specjalnych, form, tłoczników, wykrojników, oprzyrządowania Zakłady Narzędziowe w 2000 11,2 327 technologicznego i kontrolnego, linii technologicznych dla Mielcu Sp. z o.o. przemysłu lotniczego i samochodowego, firma z większościowym udziałem Skarbu Państwa Zakład Przetwórstwa przetwórstwo tworzyw sztucznych, firma polska, Tworzyw Sztucznych 1996 2,8 123 należy do Grupy Zasada PZL-Mielec Sp. z o.o. Rodzaj działalności, kapitał pochodzenia, inne lokalizacje w Polsce 41. Liczba zatrudnionych (30.09.2004) AG Serwis Sp. z o.o. Zainwestowany kapitał (do 30.09.2004, w mln zł) 40. Rok rozpoczęcia działalności w SSE Nazwa firmy Lp. Załączniki 219 220 1998 2001 Euro-Eko Sp. z o.o. Euro-Energetyka Sp. z o.o. Computerland Mielec Sp. z o.o. Zakład ProdukcyjnoRemontowy Prodrem Sp. z o.o. EADS Warszawa-Okęcie S.A. PPHU Bezpol Sp. z o.o. Oddział w Mielcu Silva Sp. z o.o. 6. 7. 8. 9. 1. 2. 3. 6. 5. TeleNet Polska Sp. z o.o. Wincanton Trans European Polska Sp. z o.o. Zakłady Farmaceutyczne Colfarm S.A. 2001 Wytwórnia Zespołów Kooperacyjnych Sp. z o.o. 5. 4. 1996 Nazwa firmy Lp. 0,4 0,8 1,4 1,5 2,1 Zainwestowany kapitał (do 30.09.2004, w mln zł) 133 79 36 35 16 Liczba zatrudnionych (30.09.2004) produkcja wyrobów metalowych, firma polska obsługa infrastruktury wodno-ściekowej i gospodarki odpadami, spółka zależna Agencji Rozwoju Przemysłu S.A. obrót, przesył i dystrybucja energii elektrycznej, spółka zależna Agencji Rozwoju Przemysłu S.A. wdrażanie i rozwój systemów zarządzania przedsiębiorstwami, przed rokiem 1998 działało jako Galicyjskie Towarzystwo Informatyczne, spółka zależna grupy Computerland produkcja drzwi dla Boeinga, firma polska Rodzaj działalności, kapitał pochodzenia, inne lokalizacje w Polsce Firmy nie korzystające z zezwoleń na działalność w SSE Euro-Park Mielec usługi w zakresie lotów agrolotniczych i rekultywacji środowiska naturalnego, lotów przeciwpożarowych i gaśniczych, x x 100-250 firma kontrolowana przez kapitał holendersko-hiszpański, z siedzibą w Warszawie usługi w zakresie ochrony osób i mienia, monitoringu, x x 100-250 systemów alarmowych, centrala w Rzeszowie organizacja transportu drogowego, x x 100-250 spółka zależna od firm Krono-Wood i Melnox usługi logistyczne, brytyjska firma z siedzibą w Piasecznie x x 50-100 i 12 oddziałami w Polsce produkcja leków sprzedawanych bez recepty, x x 50-100 polska firma jednozakładowa usługi w zakresie telekomunikacji, od 2005 roku należy do grupy x x 50-100 Multimedia Polska z siedzibą w Gdyni 2001 Rok rozpoczęcia działalności w SSE Załącznik I. cd. Przedsiębiorstwa prowadzące działalność na terenie Mieleckiej SSE według stanu na 30 września 2004 roku Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 x x x x x x x Rok rozpoczęcia działalności w SSE x x x x x x x Zainwestowany kapitał (do 30.09.2004, w mln zł) poniżej 20 poniżej 20 20-50 20-50 20-50 50-100 50-100 Liczba zatrudnionych (30.09.2004) usługi hotelarskie i gastronomiczne, firma polska obsługa celna montaż i serwis telekomunikacyjny dla TeleNetu, firma polska części do samochodu Cobra (nadwozia aluminiowe spawane, rama stalowa spawana, półosie, zbiorniki aluminiowe oleju i paliwa, fotele tapicerowane, szyby z obramowaniem), jednozakładowa firma amerykańska usługi w zakresie rozwoju i wdrażania oprogramowania dla przedsiębiorstw, spółka wchodząca w skład grupy kapitałowej Comp Rzeszów produkcja mebli, firma amerykańska produkcja izolacyjnych płyt styropianowych, firma z siedzibą w Krakowie i działami sprzedaży w Mielcu i Głogowie, kontrolowana przez kapitał irlandzki Rodzaj działalności, kapitał pochodzenia, inne lokalizacje w Polsce 14. x x poniżej 20 obsługa celna, magazyn i skład celny, transport towarowy, prywatna spółka prowadzenie i organizowanie transportu towarowego na bocznicy 15. Euro-Kol Sp. z o.o. x x poniżej 20 kolejowej w SSE Euro-Park Mielec, spółka zależna Agencji Rozwoju Przemysłu S.A. Poza wyżej wymienionymi na terenie SSE Euro-Park Mielec funkcjonują ponadto: 4 placówki bankowe (BPH, Bank Pekao, Bank Millenium, SKOK Centrum), 6 firm logistycznych (Welz International Spedition, Trans Bos, PZL-Mielec Cargo, PKS Cargo, Periba, Firma Transportowo-Handlowa Mirosław Mikiera), 1 agencja celna, 1 przychodnia medycyny pracy, 1 firma informatyczna. Żaden z tych podmiotów nie zatrudnia więcej niż 10 osób. 13. Urząd Celny w Stalowej Woli. Oddział w Mielcu Firma HandlowoUsługowa Iskierka Iwona Ławruk Agencja Celna Terminal Mielec Sp. z o.o. Comp Soft Sp. z o.o. 11. 12. Kirkham Motorsports Sp. z o.o. 10. 9. Central European Furniture Industries CEFI Sp. z o.o. Tel-Kab S.A. Termo Organika Sp. z o.o. 7. 8. Nazwa firmy Lp. Załączniki 221 222 Źródło: opracowanie własne na podstawie Efekty (2005), Ewidencja (2005). 6. 5. 4. 3. 2. 1. Lp. Rok Zainwestowany Liczba Rodzaj działalności, rozpoczęcia kapitał Nazwa firmy zatrudnionych kapitał pochodzenia, działalności (do 30.09.2004, (30.09.2004) inne lokalizacje w Polsce w SSE w mln zł) Firmy powstałe w wyniku restrukturyzacji WSK nie posiadające zezwolenia na działalność w SSE Euro-Park Mielec Wytwórnia Aparatury produkcja aparatury wtryskowej do silników wysokoprężnych, Wtryskowej PZL-Mielec x x powyżej 250 usługi w zakresie obróbki mechanicznej, Sp. z o.o. polska firma jednozakładowa produkcja silników wysokoprężnych, zespołów prądotwórczych oraz zespołów pompowych i napędowych, Wytwórnia Silników ambulansów reanimacyjnych i transportowych, x x 100-250 PZL-Mielec Sp. z o.o. produkcja części dla przemysłu motoryzacyjnego, usługi w zakresie obróbki mechanicznej, polska firma jednozakładowa Zakład Utrzymania Ruchu x x 50-100 usługi w zakresie utrzymania ruchu, polska firma jednozakładowa PZL-Mielec Sp. z o.o. Przedsiębiorstwo Polgraf x x 50-100 drukarnia, polska firma jednozakładowa Sp. z o.o. produkcja prostych elementów stalowych, handel hurtowy materiałami hutniczymi, chemikaliami, tworzywami sztucznymi, Euro-Mag Sp. z o.o. x x 20-50 znormalizowanymi częściami złącznymi, surowcami wtórnymi, firma polska usługi w zakresie handlu i zaopatrzenie świadczone na potrzeby WAW Handel Sp. z o.o. x x 20-50 spółki-matki (Wytwórni Aparatury Wtryskowej PZL-Mielec), firma polska jednozakładowa Załącznik I. cd. Przedsiębiorstwa prowadzące działalność na terenie Mieleckiej SSE według stanu na 30 września 2004 roku Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Załączniki Załącznik II. Charakterystyka respondentów w badaniach ankietowych Gimnazjum nr 4 76 (22,4%) Kobiety 186 (54,9%) Do 20 lat 3 (0,9%) 21-30 lat 27 (8,0%) Podstawowe 4 (1,2%) Firma prywatna 127 (37,5%) Firma państwowa 107 (31,6%) Miejsce rozprowadzenia ankiet Szkoła Podstawowa Szkoła Podstawowa nr 1 nr 6 103 58 (30,4%) (17,1%) Płeć Mężczyźni 141 (41,6%) Wiek 31-40 lat 41-50 lat Powyżej 50 lat 179 115 12 (52,8%) (33,9%) (3,5%) Wykształcenie Zasadnicze zawodowe Średnie Wyższe 73 172 88 (21,5%) (50,7%) (26,0%) Źródło utrzymania (miejsce pracy) Własna Własne Renta/ Zasiłek dla firma gosp. rolne emerytura bezrobotnych 31 1 25 15 (9,1%) (0,3%) (7,4%) (4,4%) SzkołaPodstawowa nr 9 102 (30,1%) Nie podano 12 (3,5%) Nie podano 3 (0,9%) Nie podano 2 (0,6%) Inne Nie podano 27 (8,0%) 6 (1,8%) Źródło: opracowanie własne. 223 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 224 Summary Ten years of the first Polish special economic zone: Mielec 1995-2005 (summary) Research objectives, scope and methods Since the very beginning, the desirability and effects of Polish preferential-treatment areas known as special economic zones (SEZ) have been hotly contested. They have as many staunch supporters, as severe critics. The matter looks different when seen from the national and local points of view, with local communities pinning their hopes on the zones as a method for overcoming economic collapse. Ten years ago, the first such economic zone in Poland was founded at Mielec. Since then, the Special Economic Zone Euro-Park Mielec has established itself as an important feature of the economic and social landscape of the Podkarpackie voivodship. So far, however, no comprehensive study of the impact of Polish economic zones on their local and regional environment has been attempted. The Department of Regional Development of the Jagiellonian University of Cracow accepted the invitation from the Mielec Branch of the Industrial Development Agency to carry out a research project that aimed at identifing the influence of the special economic zone on the local economy of the town of Mielec and its district (Polish powiat). The offer had more interesting aspects than just the opportunity to investigate the first Polish SEZ. The zone is located in a medium-sized town (population of 61,700) with strong industrial traditions in a high-profile sector, but severely affected during the Polish shock transformation. The town had developed as an industrial centre in relative isolation from large urban agglomerations and was dominated by a large airplane factory WSK PZL-Mielec during the times of the Warsaw Pact. The fall of the Iron Curtain precipitated a demise of the traditional markets, a dramatic fall in output, high unem225 Ten years of the first Polish special economic zone: Mielec 1995-2005 ployment rates (22% in 1993) and the collapse of the town’s economy. Ten years ago, the town was chosen to pioneer the Polish experiment with special economic zones. The research project aimed to understand the effects of the SEZ Euro-Park Mielec, and in particular its impact on the economic development of the town and powiat of Mielec. This aim was broken into the following issues: 1) the impact of the special economic zone on the labour market; 2) the local and regional linkages of companies located at the SEZ Euro-Park Mielec; 3) supplier and income multiplier effects produced by SEZ companies; 4) the impact of the zone on the Mielec’ budget, infrastructure and image; 5) environmental impact made by SEZ companies; 6) the comparison of the economic development of Mielec and the adjacent municipalities (gminas) with that of other towns and gminas within the Podkarpackie voivodship; 7) factors contributing to the embeddedness and sustainability of new economic activities at Mielec; 8) perception of the SEZ by the town’s population and local elites. The study is based on various primary and secondary data. They include company financial accounts published in Monitor Polski B, reports from the Ministry of Economy and Labour on special economic zones, reports published by the Industrial Development Agency managing the SEZ Euro-Park Mielec, unpublished documents of the local authorities of Mielec, especially the City Hall, the Powiat Office and the Powiat Employment Office on such matters as the town’s budget, labour market, construction activity and environmental situation. Other data included statistics of the Regional Data Bank (BDR) made available by the Main Statistical Office; the 1988 and 2002 census data; as well as commercial data bases on companies, primarily from HBI Bonnier, TeleAdreson and biznes.mielec.pl. The research team carried out a review of published research and consistently followed economic, professional and local press. Fieldwork carried out during February – April 2005 was a crucial component of the project. Structured interviews and questionnaire poll were employed. They were targeted at four groups of entities, i.e.: companies active in the SEZ Euro-Park Mielec; companies outside the zone, but in the town of Mielec or in the adjacent gminas; local leaders and experts; and the local public opinion. Thirty-three firms operating in the SEZ and 54 companies outside the zone were interviewed. Additional interviews were carried out with company owners or executives in the industries likely to have felt an effect of the SEZ. At this stage, the respondents played the role of experts reviewing the impact of the SEZ on their industry. More than 30 interviews were carried out with high-ranking officials of the local government, commercial and social institutions and trade unions. To understand the public opinion’s position on the SEZ, the local population was polled with 520 questionnaires that elicited a high rate of response at 65%. 226 Summary Results The establishment of the SSE Euro-Park Mielec was a turning point in the town’s development. Mielec ranks among very few single-factory towns of its size in Poland that has not only successfully recuperated from a deep crisis experienced in the beginning of 1990s, but has built new foundations for growth. Since 1995, the town of Mielec and most of its adjacent rural gminas have been growing faster than the average. Mielec has attracted more foreign investment than Rzeszów, the capital of the Podkarpackie voivodship, and has experienced the region’s highest construction activity after Rzeszów. The town’s progress is visible particularly well against other southeastern Polish industrial towns. Its potential plight had the zone not been established can be seen in the cases of some other industrial towns of a similar size that relied on a single industry/factory in the Podkarpackie and Świetokrzyskie voivodships. There are a number of factors that contributed to the successful establishment of the zone in the first place. The local leaders and employees, including trade unions, were highly determined in looking for pioneer solutions at Poland’s scale. A key milestone was building a coalition for the SEZ that helped in forging partnerships at various levels of government. A Polish-Irish team of experts was appointed to draft the project. The Mielec case shows how important it is to have a well thought out and consistently pursued idea built by a team of experts, good international examples and a community consensus on the objective of this instrument. Despite high expectations and a public opinion pressure, decisions made at Mielec were not hasty. This is a rare example of strategic forward thinking, rather than reactive ad-hoc actions. While preparing and implementing the idea of a local special zone, the local milieu and the SEZ managed to steer clear of major errors. The remaining barriers, that have recently made attracting new capital difficult, including poor transport accessibility and stiff competition from other zones, are external in nature. Ten years after its establishment, the zone boasts more than 100 businesses, including 58 benefiting from tax breaks. Nearly 30 plants were built from scratch, the others using adapted or upgraded buildings of WSK. At the end of 2004, the zone had seen EUR 550 million in investment. The effects of the policy to pull capital to the SEZ are illustrated by a comparison of a combined total value of those investments with public spending on infrastructure (EUR 20 million). Thus for every million euro spent from the public budget on the development and upgrade of infrastructure in the SEZ Mielec private investors spent EUR 27.5 million. As much as 95% of the infrastructure expansion cost was met by the Industrial Development Agency. The total value of tax exemptions granted to the companies in Mielec by 2003 reached EUR 75 million, which means that the total public expenditure amounted to EUR 100 million. At the same time public revenues from taxes (mainly VAT) and social security contributions from the enterprises located in the SEZ Mielec, together with personal income tax exceeded EUR 200 million. In addition, at least EUR 90 million came in taxes from suppliers of the firms of the SEZ Mielec and their employees. From the point of view of the Mielec community the most important success has been the jobs created and maintained. At the end of 2004, there were ca. 13,400 jobs within 227 Ten years of the first Polish special economic zone: Mielec 1995-2005 the SEZ Euro-Park Mielec, including 2,400 at companies spun-off from WSK PZL-Mielec. Companies entitled to tax breaks employed 11,588 people. The greatest success of the zone has been, however, the creation of 9,166 new jobs, including 8,798 in the town itself (or 8,981 when taking into account the 183 employees of manufacturing factories within the zone, but not entitled to tax breaks at the moment). The first objective of establishing the SEZ, as defined in the SEZ development plan as “eventually creating ca. 7,000 jobs within the zone” has therefore been exceeded by nearly 30%. When related to data on economically active population in the Mielec powiat (16%), the zone in Mielec ranks as No. 1 gmina of all 134 gminas included in the various SEZs in Poland. In the light of the survey, each one thousand of new jobs created at the SEZ Mielec produced another 350 or more jobs around the zone. According to the most conservative estimates the Mielec zone has generated 3126 jobs within the Mielec powiat in response to the demand of the SEZ-located companies for external goods and services and the consumer demand of the zone workforce. The actual number may be higher by as much as 10-15 percent. At the national scale SEZ accounts for the maintenance of ca. 5000 jobs. The jobs within the Mielec zone have contributed to a considerable reduction in the unemployment rate in the town and its surroundings. Today, Mielec ranks among the rural powiats with a relatively low registered-unemployment rate (14% against the national average of 16%). A clear majority of the workforce comes from the Mielec powiat, including more than a half from the town itself. The role played by the SEZ has also a major social and psychological aspect, whereby the zone is seen to give the local community a sense of hope. In the zone, the jobs are taken primarily by young people with the average workforce age at 31.5 years. Former WSK PZL-Mielec employees account for just above 10 percent of the personnel of the newly formed worksites within the zone. The special economic zone has helped to overcome the fundamental weakness that crippled the local economy during the communist era, i.e. its extreme dependency on a single large enterprise. During the last decade, Mielec has transformed itself into a multiple-industry centre. It remains a manufacturing town, but one company no longer dominates its economy. The SEZ-located companies have a highly diverse production profiles, such as wood, furniture, electrical and electronics, automotive, rubber and plastics, etc. The growing diversification of the town’s and powiat’s economy is additionally bolstered by the supplier multiplier effects generated by SEZ companies leading to the development of numerous commercial, transportation, construction, and company-support businesses. Another of the original goals successfully achieved was the “utilisation of the industrial and infrastructure assets left after the restructuring of WSK PZL-Mielec”. SEZ has helped to clarify the ownership status, expand infrastructure and utilise the existing industrial property. Operating at the territory of a bankrupt aircraft company the zone has not just maintained, but also expanded the size of the town’s industrial area. New projects have made Mielec’s industrial landscape more attractive, dominated by new or upgraded and architecturally pleasing facilities, rather than old dilapidated buildings. 228 Summary Still to be fulfilled are the expectations for the development of high technology in Mielec. It must, however, be noted here that the objectives of creating large numbers of jobs and attracting high technology capital to the SEZ are to an extent mutually exclusive as high tech facilities typically offer limited employment. While only very few facilities operating in the zone represent a broadly defined high tech sector, it is undeniable that many of the new companies are technologically on a par with Western European standards. The SEZ generates quality products and several companies launched production of items awarded in national competitions. Through their high technical requirements and new working and organisation culture the SEZ companies are contributing to better competitiveness of the local companies in the area. The supplier and income multiplier effects in the SEZ provide stimuli to the development of the local economy. The strength of the linkages between the zone-located companies and the local and regional economy varies greatly. The strongest stimuli for the local development are produced in basic subcontracted services, such as transport, construction, cleaning, security and car maintenance. These are further augmented by businesses, especially retailers, working for consumer needs of the SEZ workforce. The zone’s impact is apparent in the growing local entrepreneurship, understood as an establishment and development of new small and medium-sized companies, primarily in manufacturing and transport. This development is further strengthened by the well-established technical competence of the local labour force. This means that the zone is also contributing to the diversification of the local economic structure in terms of the company size. Despite the tax breaks, taxes levied on the companies active in the zone and their employees have a steadily growing impact on the town’s budget. The largest source of taxation revenues received by the town from the zone is the real estate tax and personal income tax. The growing budget helps the town boost its infrastructure projects, including co-financing of large municipal projects funded by the EU aid. The large concentration of industrial facilities at the SEZ Mielec has not precipitated serious environmental problems. Environmental controllers have concluded that concentrations of a vast majority of pollutants are considerably below permissible levels. This is a result of both the industry profile of the investors, and the fact that these are brand new facilities equipped with modern technology. A certain degree of discomfort felt by the Mielec population is caused by the smells and the constant presence of smoke produced by the wood drying facilities. Questionnaires and interviews with the local community leaders show that positive attitudes towards the special economic zone clearly dominate over negative views. The local population is aware that it is easier to find a job in Mielec than in the adjacent powiats. The attractiveness of the positions offered by the various companies located within the SEZ is perceived as highly varied. Following the establishment of the SEZ at Mielec, there were certain concerns in the town about the effects. It was only natural especially that at the time the zone 229 Ten years of the first Polish special economic zone: Mielec 1995-2005 was a new instrument for the support of Polish development and nobody was in a position at the time to anticipate the exact effects. Ten years after, the SEZ still features only one of the originally envisaged concerns, i.e. that zones established elsewhere in Poland might restrict the attractiveness of the Mielec zone. However, neither the regional bodies nor the local community have any influence on this. One threat that has been ruled out was that zone companies would compete with local entrepreneurs. On the whole, the Special Economic Zone Euro-Park Mielec is responsible for faster economic growth of the town and its surroundings. It therefore meets the fundamental, according to the relevant act of Parliament, goals set before special economic zones in Poland. Detailed research conducted in the project have shown multiple influences of the zone on the local economic environment and disproved an often-posed statement that privileged areas evolve into enclaves isolated from their surroundings. The important question is whether the zone has been contributing to sustainable local development in the long term. Undoubtedly, some of the effects of the SEZ’s existence, such as the diversification of the industry mix of the local economy, stimulation of the development of the local entrepreneurship and the increase in skills are helpful in the long term. At the moment, the town is not capable to function efficiently and develop without the companies operating in the special economic zone. The degree of their local embeddedness is therefore fundamental for the town’s future. The SEZ operator and the town’s authorities should set as one of their priorities not just seeking new capital, but most of all taking measures to ensure that the existing companies become so embedded, that they continue to invest in Mielec. SEZ Mielec ranks among few examples of a successful regional policy for the support of economic depression areas in Poland after 1989. Important factors of the success included an early start and very good preparation on the part of the local bodies and the infrastructure. At a national scale, where more than 100 towns have been included in the zones and the special zones are located in areas proposed by investors, special economic zones have lost the character of an instrument of regional policy and have become an almost standard form of public aid for companies regardless of their location. Translated by Paweł Pilch 230 Spis tabel Spis tabel Tab. 1. Charakterystyka specjalnych stref ekonomicznych na dzień 31 grudnia 2004 roku Tab. 2. Struktura nakładów inwestycyjnych w SSE w Polsce do 30 września 2004 roku według wielkości firm Tab. 3. Inwestycje infrastrukturalne w SSE Euro-Park Mielec Tab. 4. Czynniki szybkiego rozwoju strefy ekonomicznej w Mielcu Tab. 5. Zmiany granic SSE Euro-Park Mielec Tab. 6. Rynki zbytu firm SSE Euro-Park Mielec Tab. 7. Zatrudnienie w WSK PZL-Mielec i bezrobocie w rejonie mieleckim w latach 1987-1994 Tab. 8. Zatrudnienie w firmach SSE oraz ich rola na mieleckim rynku pracy w latach 1996-2004 Tab. 9. Stopa bezrobocia w powiecie mieleckim na tle województwa podkarpackiego i Polski w latach 1995-2005 Tab. 10. Pochodzenie pracowników SSE Euro-Park Mielec Tab. 11. Firmy SSE w Mielcu, zatrudniające powyżej 200 osób, które najbardziej przekroczyły deklarowane w zezwoleniu zatrudnienie Tab. 12. Zróżnicowanie płac w SSE Euro-Park Mielec w I kwartale 2005 Tab. 13. Średnia płaca w firmach zlokalizowanych na terenie SSE Euro-Park Mielec według źródła kapitału i wielkości firm Tab. 14. Ocena trudności w rekrutacji pracowników przez zarządzających firmami SSE 29 34 50 53 58 63 70 71 73 75 82 83 83 84 231 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Tab. 15. Przemiany mieleckiego rynku pracy rynku w okresie 1990-2005 Tab. 16. Przestrzenne pochodzenie dostawców firm SSE w 2004 roku Tab. 17. Miejsca pracy istniejące w wybranych rodzajach działalności gospodarczej w Mielcu i powiecie mieleckim w wyniku dostaw materiałów i części do produkcji firm SSE Tab. 18. Miejsce lokalizacji firm świadczących wybrane usługi dla podmiotów działających w SSE w Mielcu Tab. 19. Miejsca pracy istniejące w wybranych rodzajach działalności gospodarczej w Mielcu i powiecie mieleckim w wyniku sprzedaży usług firmom SSE w 2004 roku Tab. 20. Udział kontraktów dla podmiotów SSE w Mielcu w przychodach jednej z mieleckich firm budowlanych w latach 1997-2004 Tab. 21. Miejsca pracy istniejące w powiecie mieleckim dzięki efektom dochodowym SSE Tab. 22. Przykładowe działania firm SSE na rzecz społeczności lokalnej Mielca i powiatu mieleckiego Tab. 23. Firmy branży lotniczej powiatu mieleckiego Tab. 24. Zmiany liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w gminach powiatu mieleckiego na tle gmin wiejskich województwa podkarpackiego w latach 1995-2003 Tab. 25. Efekty mnożnikowe działalności nowych firm SSE w Mielcu i powiecie mieleckim w kategoriach zatrudnienia Tab. 26. Wielkość zaplecza miasta wyznaczona metodą ciążeń do liceów ogólnokształcących w roku szkolnym 2003/2004 Tab. 27. Ośrodki akademickie w województwie podkarpackim w roku akademickim 2003/2004 Tab. 28. Poziom życia w większych miastach województwa podkarpackiego w podziale na sfery potrzeb Tab. 29. Rozmieszczenie inwestycji zagranicznych w województwie podkarpackim do 2003 roku Tab. 30. Porównanie Mielca i innych miast przemysłowych w latach 1995 i 2003 Tab. 31. Pozyskane środki pomocowe w ramach funduszy przedakcesyjnych Phare dla małych i średnich przedsiębiorstw do końca 2003 roku Tab. 33. Wybrane dane o budżecie miasta Mielec za lata 2000-2004 Tab. 34. SSE a rozwój gmin wiejskich powiatu mieleckiego Tab. 35. Wybrane parametry zanieczyszczenia powietrza w Mielcu w latach 1996 i 2004 232 87 94 101 103 104 108 117 120 123 127 129 136 138 139 140 140 144 150 154 162 Spis tabel Tab. 36. Wybrane cechy ekonomiczne największych przedsiębiorstw na terenie SSE Euro-Park Mielec Tab. 37. Najważniejsze korzyści funkcjonowania firm w Mielcu w opinii menedżerów Tab. 38. Główne niekorzyści funkcjonowania firm w Mielcu w opinii menedżerów Tab. 39. Ocena czynników zakorzenienia wybranych firm w Mielcu Tab. 40. Postrzeganie rozwoju Mielca bez strefy ekonomicznej Tab. 41. Ocena wpływu strefy na Mielec i okolice Tab. 42. Ocena łatwości znalezienia pracy w Mielcu na tle sąsiadujących miast powiatowych Tab. 43. Ocena poziomu zarobków w Mielcu na tle sąsiadujących miast powiatowych Tab. 44. Ocena warunków pracy w firmach SSE w porównaniu do innych firm w Mielcu w zależności od wykształcenia respondentów Tab. 45. Postrzeganie rozwoju Mielca w perspektywie 10 lat 173 175 175 177 183 183 185 186 187 190 233 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 234 Spis rysunków Spis rysunków Rys. 1. Przestrzenne granice zyskowności a istota subsydiów Rys. 2. Rozmieszczenie podstref i obszarów przemysłowych SSE w Polsce w latach 1996-2005 Rys. 3. Wpływ subsydiów na przestrzenne granice zyskowności Rys. 4. Miejsca pracy według podstref i obszarów przemysłowych SSE Rys. 5. Udział pracujących w firmach na terenie SSE wśród ludności aktywnej zawodowo według powiatów Rys. 6. Preferencje lokalizacyjne nowych dużych inwestorów w SSE według lat Rys. 7. Nakłady inwestycyjne w SSE według gmin poniesione do końca września 2004 roku Rys. 8. Cykl życiowy Mieleckiej SSE Rys. 9. Liczba nowych firm, inwestycje oraz nowe miejsca pracy w kolejnych etapach rozwoju SSE Euro-Park Mielec Rys. 10. Nakłady inwestycyjne i nowe miejsca pracy w SSE Euro-Park Mielec w latach 1996-2004 Rys. 11. Liczba zezwoleń w SSE Euro-Park Mielec Rys. 12. Kapitałochłonność inwestycji w wybranych firmach SSE Euro-Park Mielec Rys. 13. Struktura branżowa inwestycji i zatrudnienia w SSE Euro-Park Mielec na koniec 1998 i 2004 roku Rys. 14. Struktura wielkościowa inwestycji na koniec 1998 i 2004 roku 19 22 24 31 31 32 33 48 55 56 57 60 61 63 235 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Rys. 15. Struktura inwestycji i zatrudnienia według pochodzenia kapitału na koniec 1998 i 2004 roku Rys. 16. Dynamika zatrudnienia największych pracodawców oraz liczba nowych miejsc pracy w SSE Euro-Park Mielec Rys. 17. Miejsce zamieszkania pracowników firm SSE Euro-Park Mielec Rys. 18. Mechanizm dochodowych i zaopatrzeniowych efektów mnożnikowych Rys. 19. Wybrane powiązania kooperacyjne wewnątrz SSE w Mielcu w zakresie niektórych branż oraz obsługi infrastrukturalnej Rys. 20. Przestrzenne pochodzenie dostaw materiałów, półproduktów i części dla firm SSE w Mielcu Rys. 21. Rozmieszczenie ważniejszych dostawców surowców, materiałów i półproduktów dla firm SSE Euro-Park Mielec Rys. 22. Ceny miesięcznego najmu 3-pokojowego lokalu mieszkalnego w Mielcu w latach 1992-2004 Rys. 23. Liczba noclegów udzielonych w Mielcu w latach 1995-2002 Rys. 24. Liczba nowo oddanych mieszkań w latach 1996-2003 w miastach powyżej 25 tysięcy mieszkańców w województwie podkarpackim Rys. 25. Liczba aktywnych podmiotów gospodarczych w Mielcu w latach 1989-2004 Rys. 26. Rodzaje korzyści uzyskanych przez firmy lokalne wskutek współpracy z SSE Rys. 27. Przedsiębiorczość przemysłowa i jej dynamika w miastach województwa podkarpackiego w latach 1995-2003 Rys. 28. Przedsiębiorczość przemysłowa w gminach wiejskich województwa podkarpackiego w 2003 roku Rys. 29. Przedsiębiorczość w transporcie i łączności w gminach wiejskich województwa podkarpackiego w 2003 roku Rys. 30. Dynamika przedsiębiorczości w transporcie i łączności w gminach wiejskich województwa podkarpackiego w latach 1995-2003 Rys. 31. Efekty mnożnikowe funkcjonowania nowych przedsiębiorstw w SSE Euro-Park Mielec. Rys. 32. Struktura miejsc pracy istniejących w powiecie mieleckim dzięki efektom mnożnikowym SSE według branż Rys. 33. Położenie Mielca na tle głównych szlaków komunikacyjnych Rys. 34. Intensywność ruchu kołowego w północno-zachodniej części województwa podkarpackiego w 2000 roku Rys. 35. Funkcje miast w województwie podkarpackim 236 64 72 76 90 95 97 98 113 113 118 123 125 126 126 127 127 130 130 134 135 135 Spis rysunków Rys. 36. Zmiany poziomu bezrobocia w gminach województwa podkarpackiego Rys. 37. Obszary wielokrotnej deprywacji w województwie podkarpackim Rys. 38. Wpływy do budżetu miasta Mielec z podatku od nieruchomości oraz podatku dochodowego od osób fizycznych w latach 2000-2004 Rys. 39. Dochody własne gmin powiatu mieleckiego na tle innych gmin województwa Rys. 40. Miasto Mielec i SSE Euro-Park Mielec Rys. 41. Nakłady poniesione na rozwój infrastruktury w wybranych SSE według źródła pochodzenia Rys. 42. Firmy działające w Mielcu, uznawane przez respondentów za najlepsze i najgorsze miejsca pracy według częstości wskazań 141 142 149 153 154 155 188 237 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 238 Spis fotografii Spis fotografii Fot. 1. Widok w kierunku SSE Euro-Park Mielec od strony miasta Fot. 2. Główny obszar przemysłowy strefy ekonomicznej w północnowschodniej części Mielca Fot. 3. Produkcja bitumicznych pokryć dachowych Onduline Production Fot. 4. Nowe obiekty fabryczne firm Colfarm, Lear Automotive i Kamax oraz Zielona Budka i Kirchhoff Fot. 5. Wytwórnia części nadwozi samochodowych Kirchhoff Polska Fot. 6. Lear Automotive – producent wiązek elektrycznych do samochodów, największy pracodawca w strefie ekonomicznej w Mielcu Fot. 7. Powrót pracowników z pracy, Lear Automotive Fot. 8. Brama główna – dziś specjalnej strefy ekonomicznej, dawniej zakładów lotniczych WSK PZL-Mielec Fot. 9. Należące do grupy Kronospan firmy Krono-Wood i Melnox – najwięksi inwestorzy w SSE Euro-Park Mielec Fot. 10. Pionowe instalacje zakładów Krono-Wood i Melnox Fot. 11. Nowe hale produkcyjne i magazyny fabryki mebli BRW Fot. 12. Jedne z najmłodszych fabryk w SSE Euro-Park Mielec: Henryk Bury C+N Polska, ZAM Gładysek, Mondi Bags, Sanglass, Retech oraz Inkubator Przedsiębiorczości Fot. 13. Nowa główna droga dojazdowa ze strefy ekonomicznej w kierunku centrum Mielca, Lear Automotive i wytwórnia lodów Zielona Budka Fot. 14. Panorama SSE Euro-Park Mielec od strony budynku Zarządu Strefy 58 58 59 59 74 74 75 75 106 106 107 107 174 174 239 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 240 Autorzyc Autorzy Bolesław Domański. Dyrektor Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prowadzi badania procesów rozwoju gospodarczego i przemian społecznych w przestrzeni lokalnej i regionalnej. Opublikował ponad 120 prac naukowych w kraju i za granicą, m.in. książki Społeczności miejskie wobec uprzemysłowienia (1990), Industrial control over the socialist town: benevolence or exploitation? (1997, Praeger, USA) i Kapitał zagraniczny w przestrzeni Polski (2001). Krzysztof Gwosdz. Absolwent Instytutu Geografii oraz Studium Samorządności Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Adiunkt w Zakładzie Rozwoju Regionalnego IGiGP UJ. Pasjonuje go geografia miast, geografia historyczna oraz problemy lokalnego rozwoju gospodarczego. W dorobku m.in. książka Ewolucja rangi miejscowości w konurbacji przemysłowej. Przypadek Górnego Śląska (1830-2000). Jest stypendystą Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. Robert Guzik. Adiunkt w Zakładzie Rozwoju Regionalnego IGiGP UJ. Prowadzi badania nad dostępnością usług w różnych skalach przestrzennych. Zajmuje się także problematyką rozwoju społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. Autor ponad 20 prac naukowych, w tym książki Przestrzenna dostępność szkolnictwa ponadpodstawowego (2003). Agnieszka Sobala-Gwosdz. Asystentka w Zakładzie Rozwoju Regionalnego IGiGP UJ. Zajmuje się problematyką lokalnego i regionalnego rozwoju społecznego i gospodarczego w Polsce południowo-wschodniej. W druku znajduje się książka jej autorstwa Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim. 241 Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Wojciech Biernacki. Jest geografem behawioralnym, badającym społeczne postrzeganie rzeczywistości. Zajmuje się analizą mediów jako nośnika informacji o środowisku geograficznym, czemu poświęcona jest też przygotowywana rozprawa doktorska. Maciej Huculak. Specjalizuje się w geografii przemysłu i przedsiębiorczości. Interesują go metody ilościowe. Przygotowuje pracę doktorską na temat funkcjonowania i przekształceń przemysłu piwowarskiego w Polsce. Woyciech Jarczewski. Zajmuje się problematyką samorządu terytorialnego, a w szczególności kwestią pozyskiwania inwestorów dla gmin. Opublikował książkę Odzyskana niezależność. Przyczyny i skutki powstawania nowych gmin na obrzeżach GOP w latach 90. (2002). Podejmuje także badania rynku nieruchomości, jest współautorem książki Krakowska przestrzeń biurowa (2003). Katarzyna Kwiecińska. Absolwentka Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych oraz Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Interesuje się problematyką Unii Europejskiej oraz współpracy międzynarodowej samorządów. Grzegorz Micek. Zajmuje się problematyką nowych technologii oraz uwarunkowaniami i mechanizmami rozwoju przedsiębiorczości. Opublikował 15 prac naukowych. Finalizuje rozprawę doktorską pt. Czynniki i mechanizmy koncentracji przestrzennej firm informatycznych w Polsce. Krzysztof Wiedermann. Jego zainteresowania skupiają się na problematyce przemian strukturalnych przemysłu Polski oraz uwarunkowań rozwoju społeczno -gospodarczego w skali lokalnej i regionalnej. Posiada w dorobku 6 publikacji. Przygotowuje pracę doktorską Czynniki i skutki rozwoju przemysłu motoryzacyjnego w przestrzeni lokalnej i regionalnej. 242
