ROZDZIAŁ 9 SEKTOR WYSOKIEJ TECHNIKI JAKO CZYNNIK

Krzysztof Turowski
ROZDZIAŁ 9
SEKTOR WYSOKIEJ TECHNIKI JAKO CZYNNIK ROZWOJU
KAPITAŁU LUDZKIEGO – IMPLIKACJE DLA
KONKURENCYJNOŚCI POLSKIEJ GOSPODARKI
1. Wstęp
Wśród czynników określających konkurencyjność gospodarki1 znaczenia nabierają
zasoby siły roboczej. Istnieje wyraźna zależność między konkurencyjnością kraju a stopniem
aktywności zawodowej siły roboczej i strukturą jej zatrudnienia. We współczesnej ekonomii
panuje dość powszechne przekonanie, że kapitał ludzki stanowi dziś najważniejszy czynnik
wzrostu gospodarczego, zaś inwestycje służące jego powiększaniu w głównym stopniu
determinują przewagę konkurencyjną poszczególnych krajów w wymianie międzynarodowej,
bądź też jej brak2.
Istotny wpływ na poprawę poziomu i struktury kapitału ludzkiego wywierają
przeobrażenia techniczne, które dokonują się w gospodarce. Kierunki zmian technicznych
wyrażają się przede wszystkim w ograniczaniu produkcji i zatrudnienia w tzw. „starych”
gałęziach stosujących przestarzałe technologie i cechujących się malejącym popytem na ich
wyroby. Równocześnie następuje przyspieszenie tempa wzrostu w gałęziach stosujących
nowoczesne technologie, na produkty których rośnie zapotrzebowanie wewnętrzne i w handlu
zagranicznym. Oznacza to szybki rozwój tzw. „nowych” gałęzi gospodarki3. Pojawienie się
nowoczesnych dziedzin wytwórczości przemysłowej, w większym lub mniejszym stopniu,
zmienia dotychczasową strukturę gospodarki. Zmiana tej struktury pociąga za sobą
przeobrażenia w strukturze gałęziowej, a także przestrzennej. Przemiany te znajdują swoje
odzwierciedlenie również w kapitale ludzkim wykorzystywanym w gospodarce – zmienia się
zapotrzebowanie na siłę roboczą i na jej kwalifikacje.
We współczesnej gospodarce światowej za dziedziny „nowoczesne” uznaje się przemysły
zaliczane do sektora wysokiej techniki4. Wpływ „nowoczesnych” na miarę współczesnej
1
Konkurencyjność międzynarodowa jest terminem bardzo niejednoznacznie rozumianym, stąd też w literaturze
ekonomicznej znaleźć można wiele definicji tego pojęcia. Wielorakość definicji konkurencyjności wynika z
wieloaspektowości i wielowymiarowości tej kategorii. Upraszczając można zdefiniować konkurencyjność
wychodząc od pojęcia konkurencji. W tak prosty sposób podchodzi do konkurencyjności J. Burniewicz. Według
niego konkurencyjność to zdolność do skutecznego przeciwstawienia się konkurencji, przy czym zdolność ta
dotyczy zarówno poziomu przedsiębiorstw, jak i gospodarek narodowych (cyt. za: T. Dołęgowski, M. Król, M.
Spychalski, Konkurencyjność gospodarek republik bałtyckich a konkurencyjność Unii Europejskiej, [w:] W.
Bieńkowski, J. Grabowiecki, H. Wnorowski (red.), Współpraca transgraniczna Polski z krajami bałtyckimi,
Białorusią i Rosją – obwód kaliningracki w warunkach integracji z Unią Europejską, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003, s. 526). Skądinąd wiadomo, że głównym przedmiotem
konkurencji są rynek i zasoby gospodarcze, stąd można powiedzieć, że międzynarodowa konkurencyjność
gospodarki to zdolność do rywalizacji międzynarodowej o rynek i zasoby gospodarcze.
2
J. Mujżel (red.), Problemy wzrostu. gospodarczego w warunkach ustrojowej transformacji w Polsce, Instytut
Nauk Ekonomicznych, Polska Akademia Nauk, Warszawa 2003, s. 81.
3
S. Marciniak, Problemy restrukturyzacji gospodarki Polski w okresie przed i po akcesji do Unii Europejskiej,
Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2003, s. 13.
4
Są to przemysły powstające na styku nauki i przemysłu, bazujące na przetwarzaniu wyników badań naukowych
w przemyśle. Za podstawowe kryterium zaliczenia do sektora wysokiej techniki przyjmuje się najczęściej
intensywność prac naukowo-badawczych, mierzoną głównie wysokością nakładów na B+R w stosunku do
94
Krzysztof Turowski
gospodarki światowej dziedzin (przemysłów wysokiej techniki) jest o wiele bardziej wyraźny
i znaczący niż kiedykolwiek w przeszłości. Wynika to z nie mającego precedensu w
przeszłości wysokiego tempa zmian technologicznych będących następstwem intensywnej
działalności badawczo-rozwojowej w sektorze wysokiej techniki, a z drugiej strony z
powszechności zastosowań nowych produktów i technologii wysokiej techniki. Ogromny
postęp w technice, zwłaszcza informacyjnej, powoduje substytucję pracy żywej na
uprzemysłowioną – powszechna staje się komputeryzacja wielu prac intelektualnych i
biurowych, automatyzacja i robotyzacja produkcji. Znajduje to swoje odzwierciedlenie nie
tylko w zmianie struktury wykorzystywanych zasobów kapitałowych, ale również w zmianie
struktury zasobów ludzkich. Zmniejsza się rola pracy fizycznej, nie wymagającej wysokich
kwalifikacji, wzrasta natomiast udział prac wymagających dużego wkładu coraz bardziej
wyspecjalizowanej wiedzy.
Istota zjawiska substytucji pracy przez kapitał polega na tym, że człowiek zawierający w
sobie więcej kapitału ludzkiego wypiera z życia gospodarczego jednostki mniej go
zawierające. Dzieje się to jedynie za pośrednictwem i przy pomocy maszyn, które człowiek
więcej wiedzący kreuje, a potem inny, dobrze przygotowany do odbioru nowości, wprowadza
w życie. Rozwój dynamicznych w obecnej fazie cywilizacji gałęzi gospodarki – przemysłów
wysokiej techniki, tworzenie nowych technik oraz ich dyfuzja do różnych sektorów, wymaga
odpowiednio wysokiego poziomu wiedzy5.
Wiedza staje się we współczesnej gospodarce światowej głównym zasobem
ekonomicznym (środkiem produkcji)6. Na kapitał wiedzy składa się nagromadzona wiedza
naukowa, czyli skumulowane wyniki badań naukowych (B+R) oraz poziom wiedzy
społeczeństwa wyrażony przez osiągnięty poziom wykształcenia7. Rosnące znaczenie wiedzy
jako czynnika wytwórczego doprowadziło do wyłonienia się nowego terminu: „gospodarka
oparta na wiedzy”.
Gospodarki oparte na wiedzy to najbardziej konkurencyjne gospodarki świata
bezpośrednio bazujące na produkcji, dystrybucji i wykorzystywaniu wiedzy i informacji.
Szczególną rolę pełnią w nich przemysły wysokiej techniki (zwłaszcza przemysł
informacyjno-telekomunikacyjny) jako nośniki wiedzy. Wiedza ucieleśniona w nowych
technologiach i produktach sektora wysokiej techniki oraz wysokokwalifikowanych zasobach
pracy tworzących i wykorzystujących te technologie i produkty decyduje o innowacyjności
danej gospodarki, a tym samym o jej nowoczesności i dynamice. W rezultacie wiedza
techniczno-produkcyjna zawarta w towarach o wysokim stopniu intensywności
technologicznej stanowi główne źródło wzrostu i przewagi konkurencyjnej.
2. Poziom i struktura zasobów pracy w polskiej gospodarce
Istotna determinanta konkurencyjności – czynnik ludzki – nie jest najmocniejszą stroną
polskiej gospodarki. Z punktu widzenia zasobu siły roboczej, istotną miarą jest wskaźnik
aktywności zawodowej, ustalony jako stosunek aktywnych zawodowo do liczby ludności w
wieku 15 lat lub więcej. Jego dynamika informuje o zdolności gospodarki do tworzenia
wartości produkcji sprzedanej. Kryterium to przyjmuje klasyfikacja OECD i wyodrębnia cztery grupy sektorów
przemysłu przetwórczego z punktu widzenia zaawansowania technologicznego – sektor wysokiej techniki;
średnio-wysokiej techniki, średnio-niskiej oraz niskiej techniki. Do sektora wysokiej techniki, według OECD,
zaliczyć można takie przemysły jak: przemysł statków powietrznych i kosmicznych, maszyn biurowych i
komputerów, sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych oraz produkcję środków
farmaceutycznych – por. Nauka i technika w 2002 r., GUS, Warszawa 2004, s. 155, 173.
5
S. R. Domański, Kapitał ludzki, podział pracy i konkurencyjność, „Gospodarka Narodowa” 2000, nr 7-8, s. 40.
6
J. Woroniecki, Nowa gospodarka – ułuda czy rzeczywistość, „Ekonomista” 2002, nr 5, s. 694.
7
L. Zienkowski, Gospodarka „oparta na wiedzy” – mit czy rzeczywistość?, [w:] L. Zienkowski (red.) Wiedza a
wzrost gospodarczy, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003, s. 16.
95
Sektor wysokiej techniki jako czynnik rozwoju kapitału ludzkiego ...
nowych miejsc pracy8.
Tabela 1
Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1995-2003
Wyszczególnienie
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Stopa bezrobocia
14,9
11,5
10,3
10,4
13,1
15,1
17,5
20,0
20,0
Źródło: Rocznik Statystyczny RP 2004, GUS, Warszawa 2004, s. 40-41.
O ile w 1995 roku wskaźnik ten wynosił 58,4%, to w 2002 roku obniżył się do 55,5%9, a
w 2003 roku do 54,8%10, sygnalizując nieznaczny spadek zdolności gospodarki do kreacji
zatrudnienia. W rezultacie następuje w Polsce coraz dotkliwszy poziom bezrobocia. W 2003
roku stopa bezrobocia wynosiła 20% (por. tab. 1).
Tabela 2
Wydajność pracy w 2002 roku (wartość dodana brutto na jednego zatrudnionego)
Kraj
Średnia dla UE-25*
Średnia dla UE-15
Polska
Wydajność pracy
(w tys. euro)
51,9
57,9
16,9
*
Dane dla UE-25 nie uwzględniają Cypru i Malty.
Źródło: A. Kalinowski, Nadrabianie dystansu, „Przegląd Techniczny” 2005, nr 4, s. 8
Oprócz wielkości zasobu pracy, również jej jakość oraz wydajność decydują o zdolności
konkurencyjnej gospodarki. Również i pod tym względem zasoby siły roboczej w Polsce są
mało konkurencyjne. W 2002 roku zaledwie 9,9% ludności posiadało wyższe wykształcenie11
Wydajność pracy mierzona wartością dodaną na jednego zatrudnionego jest w Polsce blisko
trzykrotnie niższa w porównaniu ze średnią w Unii Europejskiej (por. tab. 2).
3. Rozwój sektora wysokiej techniki jako pożądany kierunek przemian strukturalnych
w Polsce
Udział wyrobów wysokiej techniki w polskiej produkcji przemysłowej jest dużo niższy
niż w krajach wysoko rozwiniętych. Polska nie uczestniczyła w bardzo dynamicznym
rozwoju przemysłów high-tech. W przeciwieństwie do gospodarki światowej otwarcie rynku
polskiego na konkurencję zagraniczną doprowadziło bowiem do likwidacji znacznej części
produkcji krajowej w tych przemysłach (dotyczyło to zwłaszcza wytwarzanych w nich
wyrobów finalnych)12. Udział przemysłów wysokiej techniki w produkcji sprzedanej
8
W. Jakóbik, Konkurencyjność gospodarki polskiej. Stan i perspektywy, PTE, Warszawa 2001, s. 8.
Rocznik Statystyczny pracy 2003, GUS, Warszawa 2003, s.8.
10
Rocznik Statystyczny RP 2004, GUS, Warszawa 2004, s. 40-41.
11
Rocznik Statystyczny RP 2003..., op. cit., s. 109.
12
A. Karpiński, Perspektywy rozwoju nowych gałęzi w Polsce w XXI wieku [w:] Perspektywy awangardowych
dziedzin nauki i technologii do roku 2010, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN,
Warszawa 1999, s. 23.
9
96
Krzysztof Turowski
polskiego przemysłu w 2002 roku stanowił zaledwie 4,1% (por. tab.3).
Tabela 3
Udział przemysłów według zaawansowania technologicznego w produkcji sprzedanej
polskiego przemysłu w latach 1995 – 2002
Grupy gałęzi
Gałęzie wysokiej techniki
Gałęzie średnio-wysokiej techniki
Gałęzie średnio-niskiej techniki
Gałęzie niskiej techniki
1995
3,3
24,4
13,8
58,5
1998
3,9
25,2
14,5
56,3
1999
4,1
25,8
15,2
54,9
2000
5,6
34,0
21,6
39,1
2001
4,3
22,6
15,8
57,3
2002
4,1
26,8
28,1
40,9
Źródło: Nauka i technika w 2002 roku, GUS, Warszawa 2004, s. 162.
W przeciwieństwie do Polski kraje wysoko rozwinięte dostrzegły w rozwoju przemysłów
wysokiej techniki ogromną szansę wzrostu dochodu narodowego, a tym samym dobrobytu
obywateli, szansę zajęcia w międzynarodowym podziale pracy pozycji uprzywilejowanej.
Kraje te skierowały ogromne środki na rozwój przemysłów high-tech. W rezultacie produkcja
przemysłów wysokiej techniki stanowi najbardziej dynamiczny element współczesnej
gospodarki światowej. Udział wyrobów przemysłów wysokiej techniki w całości produkcji
przyjmuje się powszechnie za podstawowy wskaźnik nowoczesności struktury przemysłowej
poszczególnych krajów na obecnym etapie13. Udział ten wyznacza poziom międzynarodowej
konkurencyjności krajów. W skrajnych przypadkach udział ten sięga ponad 20% w produkcji
przemysłowej (por. tab. 4) i aż 40-50% w eksporcie14.
Kraje realizujące strategię orientacji na rozwój przemysłów wysokiej techniki uzyskują i
zachowują w określonych dziedzinach przewagę technologiczną i przyjmują ją za
podstawowy czynnik przewagi komparatywnej. Oznacza to przejście do konkurencji
technologicznej. Strategia ukierunkowana na rozwój przemysłów wysokiej techniki jest dziś
dominującą formą rozwoju przemysłowego, zarówno w krajach najwyżej rozwiniętych, jak
też w krajach średnio i słabiej rozwiniętych.
Również w polskiej gospodarce rozwój sektora wysokiej techniki powinien być
traktowany priorytetowo; tak jak przełamywanie największej bariery rozwojowej w
gospodarce współczesnej. Rozwój ten powinien się więc odbywać niejako niezależnie od
bieżących kosztów i efektywności. Sektor wysokiej techniki określa bowiem nie tylko bieżącą
efektywność procesów gospodarczych (ceny, koszty, rentowność, jakość) oraz dynamikę
gospodarki narodowej (akumulacja, inwestycje, dynamika produkcji i eksportu) ale, co
odgrywa kluczową rolę w długim okresie czasu, wychodzi niejako na zewnątrz gospodarki,
kształtując kulturę ekonomiczną.
13
A. Karpiński, Spór o przyszłość przemysłu światowego, Komitet Prognoz „Polska w XXI wieku” przy
Prezydium PAN, Warszawa 1994, s. 40.
14
A. Karpiński, Unia Europejska – Polska. Dylematy przyszłości, Komitet Prognoz „Polska w XXI wieku” przy
Prezydium PAN, Warszawa 1998, s. 158.
Sektor wysokiej techniki jako czynnik rozwoju kapitału ludzkiego ...
97
Tabela 4
Udział produkcji przemysłów high-tech w całkowitej produkcji w gospodarce i w produkcji
przemysłowej w 1999 roku w krajach najbardziej rozwiniętych
Kraj
USA
UE
Japonia
Korea
Kanada
Węgry
Niemcy
Wielka Brytania
Francja
Holandia
Finlandia
Irlandia
Szwecja
Udział przemysłów high-tech
w % produkcji ogółem
w % produkcji w przemyśle
przetwórczym
4,39
20,87
2,94
11,87
3,61
15,29
3,80
19,03
2,06
10,30
3,67
18,37
2,76
10,98
3,92
15,04
4,92
19,26
2,00
7,66
2,85
11,02
3,41
13,08
6,19
24,00
Źródło: A. P. Wierzbicki, M. Kabaj, A. Karpiński, S. Paradysz, Przechodzenie Polski do
gospodarki opartej na wiedzy a kształtowanie się popytu na pracę, Rządowe Centrum
Studiów Strategicznych, Warszawa 2003, s. 78-79.
Wśród wielu obszarów gospodarki, na które oddziałuje sektor wysokiej techniki, bardzo
istotne z punktu widzenia konkurencyjności są: poziom i struktura wykorzystywanych
zasobów pracy.
4. Sektor wysokiej techniki a przemiany jakościowe w wykorzystywanych zasobach
pracy
Rozwój sektora wysokiej techniki powoduje zmianę struktury zapotrzebowania na
wartości oferowane przez gospodarkę. Ewoluują nawyki konsumpcyjne (relatywnie obniża
się zapotrzebowanie na typowe dobra materialne i dynamicznie wzrasta popyt na dobra
wysoko przetworzone, o dużym wkładzie wartości intelektualnych)15. Następują także zmiany
w metodach wytwarzania wywołane intensywnym rozwojem nauki i techniki. Zjawiska te
skutkują korzystnymi, z punktu widzenia konkurencyjności, zmianami w strukturze
zatrudnienia. Spada zapotrzebowanie na pracowników o niskich i wąskich kwalifikacjach,
15
Przemysły wysokiej techniki charakteryzują się na tle pozostałych przemysłów ogromną przewagą pod
względem popytu. Wynika to z tego, że dobra wysoko przetworzone, o wysokim poziomie innowacyjności
kreują dodatkowy popyt, przyczyniają się do powstawania nowych potrzeb konsumpcyjnych, które wcześniej
nie były odczuwane. Sektor wysokiej techniki przez swoją wysoką innowacyjność powoduje także zmiany w
nawykach konsumentów. W wyborach konsumpcyjnych wzrasta znaczenie jakości towarów, na znaczeniu
zyskują dobra wysoko przetworzone, zminiaturyzowane, o wysokich parametrach użytkowych, pozwalające na
oszczędność czasu i pracy ludzi. Nabywcy są coraz bardziej świadomi zwiększającej się oferty podażowej i
coraz wyższych norm jakości dóbr i usług, co powoduje wzrost ich oczekiwań. Stają się oni coraz bardziej
krytyczni w ocenie użytkowanych produktów i usług, przejawiają mniejszą tolerancję dla rozbieżności między
swymi oczekiwaniami a cechami produktów. Skłaniają się oni ku konsumpcji ostentacyjnej i zakupom
prestiżowym (zob. J. Berbeka, Nowe zachowania konsumentów, „Marketing i Rynek” 1999, nr 1, s. 17).
98
Krzysztof Turowski
wzrasta natomiast zapotrzebowanie na pracowników wysoko wykwalifikowanych. Dokonane
na próbie 50 państw obserwacje zależności między udziałem nowoczesnych gałęzi w
produkcji przemysłowej (przemysł elektroniczny, precyzyjny, maszynowy, lekka chemia,
poligraficzny i papierniczy) a udziałem osób z wykształceniem średnim i wyższym wskazują
na silną korelację wyrażoną współczynnikiem R2 > 0,616.
Tabela 5
Ewolucja struktury zatrudnienia w Polsce według wykształcenia
w latach 1958-2002
Lata
Zatrudnienie
1958
1970
1980
1985
1990
1992
2002
6351
9408
11634
11206
8844
8514
13218,3
1958
1970
1980
1992
2002
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
1959-2002
(w tys.)
1958=100
(w %)
6867,3
Wykształcenie
policealne
średnie
zasadpodstawowe i
i średnie
ogólnonicze
niepełne
zawodowe kształcące zawodowe podstawowe
w tys. osób
240
439
276
522
4874
502
1279
529
1599
5499
938
2427
741
2814
4714
1058
2631
714
2991
3812
959
2291
559
2567
2468
1126
2320
546
2543
2975
2386,4
5228,3
3857,9
1733,6*
struktura w %
3,8
6,9
4,4
8,3
76,6
5,3
13,6
5,6
17,0
58,5
8,1
20,9
6,4
24,2
40,5
13,2
27,2
6,4
30,0
23,2
18,1
39,6
29,2
13,0*
Przyrost (spadek)*
wyższe
2146,4
4513,3
3335,9
-3140,4
739,1
-64,4
731,0
208,0
994
Źródło: M. Kabaj, Gospodarka oparta na wiedzy – nowa ekonomia wobec wyzwań integracji
i rynku pracy, [w:] J. Jagas (red.) Produktywność i wydajność w okresie transformacji
gospodarki polskiej, Uniwersytet Opolski, Katedra Ekonomiki i Organizacji Pracy, Opole
2001, s. 19; Rocznik Statystyczny Pracy 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 51.
*
Obliczenia własne na podstawie j.w.
Nowe technologie oferowane przez sektor wysokiej techniki w coraz mniejszym stopniu
wymagają od zatrudnionych wkładu energetycznego i sprawności manualnych, umożliwiają
zastąpienie tego typu uczestnictwa człowieka w procesie produkcji, mniej lub bardziej
złożonymi mechanizmami, systemami aparatowymi, automatami i robotami. Na skutek tego
następuje coraz większy spadek zapotrzebowania na pracowników wykonawczych o niskich i
średnich kwalifikacjach. Już w latach osiemdziesiątych w większości krajów OECD
16
S. R. Domański, Kapitał ludzki, podział pracy i konkurencyjność, „Gospodarka Narodowa” 2000, nr 7-8, s.
38.
Sektor wysokiej techniki jako czynnik rozwoju kapitału ludzkiego ...
99
zatrudnienie wysoko kwalifikowanych pracowników rosło szybciej niż zatrudnienie
pracowników o niskich kwalifikacjach. Najszybciej rosła liczba miejsc pracy dla
pracowników umysłowych o wysokich kwalifikacjach, potem liczba miejsc pracy dla
pracowników umysłowych o niskich kwalifikacjach, zaś liczba miejsc pracy dla pracowników
fizycznych w większości krajów spadła17. Na skutek rosnącej złożoności środowiska pracy w
tym wyposażenia, udział niewykwalifikowanych pracowników w zatrudnieniu ogółem w
gospodarce Stanów Zjednoczonych obniżył się z 60% w latach 50-tych do 15% w latach 90tych18. Tendencja ta zauważalna jest również w polskiej gospodarce. Udział pracowników z
wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym zmniejszył się w latach 1959-2002
o 64,4% (por. tab. 5). Jednocześnie wzrastał udział pracowników z wykształceniem wyższym.
W całym okresie 1959-2002 udział ten wzrósł o 994,0%, przy czym jego wzrost nabrał
gwałtownego przyspieszenia w okresie 1992-2002 wraz z rozwojem w Polsce prywatnego
szkolnictwa wyższego.
Przewartościowania w strukturze popytu oraz intensywny rozwój sektora wysokiej
techniki, pociągający za sobą zmiany w technikach wytwarzania w całej gospodarce,
powodują zmiany w dziedzinie zatrudnienia przejawiające się kreowaniem nowych zawodów
oraz zanikaniem, wraz z całymi gałęziami gospodarki, tradycyjnych zawodów19.
Tendencje zmian w wymaganiach co do kwalifikacji są ściśle związane z poziomem
zaawansowania technicznego danego przemysłu. Przemysły, które inwestują w działalność
badawczą, wykazują większą innowacyjność oraz skłonność do absorpcji wysokiej techniki,
wymagają też większego potencjału ludzkiego20. Skuteczne, długofalowe konkurowanie w
przemysłach wytwarzających dobra o wysokim stopniu przetworzenia wymaga
odpowiedniego wyposażenia w kapitał ludzki.
Zmiany techniczne we współczesnej gospodarce, których nośnikiem jest sektor wysokiej
techniki, wywołują zmianę struktury zatrudnienia również w pozostałych sektorach.
Warunkiem bowiem efektywnego czerpania korzyści z wprowadzania nowych technologii
sektora high-tech jest wyposażenie w siłę roboczą o wysokich kwalifikacjach21. Wyposażenie
danego kraju w zasoby pracy o wysokich kwalifikacjach warunkuje skutecznie wprowadzenie
nowych technologii kreowanych przez sektor wysokiej techniki i uzyskanie dzięki temu
poprawy produktywności.
5. Sektor wysokiej techniki a przemiany ilościowe w wykorzystywanych zasobach pracy
Rewolucja technologiczna, jaka ma miejsce we współczesnej gospodarce światowej na
skutek intensywnego rozwoju przemysłów wysokiej techniki oprócz zmian jakościowych w
zasobach pracy powoduje również istotne zmiany o charakterze ilościowym. Intensywność
działalności badawczo-rozwojowej w sektorze wysokiej techniki powoduje, dużo większe niż
w innych przemysłach zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowany personel. W konsekwencji
sektor wysokiej techniki stwarza współcześnie największy popyt na pracę w gospodarce. W
latach 1990-1998 powstało w USA blisko 5,3 mln nowych firm, większość w sektorach hightech i usług, i stworzyły one 1/3 nowych miejsc pracy22.
17
A. Mazurkiewicz (red.), Nauka, technika, Przemysł – Przegląd 1998, KBN 1999, s. 32.
Alabama Cooperative Extension System, „What is the New Economy?” 2000, vol ¼, nr 22, s. 2.
19
Z. Wiśniewski, E. Dolny, M. Maksym, J. Meller (red.), Polityka rynku pracy wobec integracji z Unią
Europejską, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2001, s. 25.
20
A. Mazurkiewicz (red.), Nauka, technika..., op. cit., s. 32.
21
S. R. Domański, Kapitał ludzki, podział pracy i konkurencyjność, „Gospodarka Narodowa” 2000, nr 7-8, s.
39.
22
J. Woroniecki, Nowa gospodarka: miraż czy rzeczywistość? Doktryna, praktyka, optyka OECD, Gospodarka
oparta na wiedzy, KBN, Warszawa 2001, s. 49.
18
100
Krzysztof Turowski
Liderem pod względem zatrudnienia w sektorze wysokiej techniki jest Irlandia.
Zatrudnienie w przemysłach wysokiej techniki w 1999 roku stanowiło tam 4,3% zatrudnienia
w gospodarce ogółem i aż 21,8% zatrudnienia w przemyśle przetwórczym (por. tab. 6).
Bardzo wysoki udział występuje także w Szwecji (odpowiednio 3,0% i 19,6%), w USA (2,7%
i 18%), we Francji (2,6% i 17,5%) oraz Wielkiej Brytanii (2,1 i 15,1%).
Tabela 6
Zatrudnienie w przemysłach wysokiej techniki w krajach najwyżej rozwiniętych w 1999 roku
Zatrudnienie w przemysłach wysokiej techniki
Kraj
Triada razem (USA,
UE, Japonia)
USA
UE
Japonia
Korea
Kanada
Węgry
Niemcy
Wielka Brytania
Francja
Holandia
Finlandia
Irlandia
Szwecja
w tys. osób w % zatrudnienia w
w % zatrudnienia w
gospodarce ogółem
przemyśle przetwórczym
7847,5
3587,0
3089,5
1171,0
356,0
208,0
72,2
840,5
564,1
561,9
65,1
69,2
53,1
136,8
6,9
2,7
2,4
1,8
1,7
1,8
1,4
2,8
2,1
2,6
1,0
2,8
4,3
3,0
39,1
18,0
11,6
9,5
14,6
11,1
9,6
13,1
15,1
17,5
7,4
11,9
21,8
19,6
Źródło: A. P. Wierzbicki, M. Kabaj, A. Karpiński, S. Paradysz, Przechodzenie Polski..., op.
cit., s. 76-77.
W Polsce, podobnie jak w przypadku udziału przemysłów wysokiej techniki w produkcji
przemysłowej i eksporcie również udział w zatrudnieniu ogółem jest dużo niższy niż w
krajach rozwiniętych. W latach 1989-2002 wraz ze spadkiem produkcji wysokiej techniki
również zatrudnienie w tych przemysłach systematycznie spadało. W okresie 1989-1994
zatrudnienie w przemysłach wysokiej techniki zmniejszyło się o 51%, podczas gdy całkowite
zatrudnienie w przemyśle zmniejszyło się o 25%23. W 2002 roku udział przemysłów wysokiej
techniki w całkowitym zatrudnieniu w przemyśle wynosił zaledwie 4,1%. Spadkowi udziału
zatrudnienia w przemysłach wysokiej techniki towarzyszy również spadek zatrudnienia w
sektorze średnio-wysokiej techniki oraz wzrost udziału pracujących w przemysłach średnioniskiej i niskiej techniki (por. tab. 7).
W krajach rozwiniętych wzrost zatrudnienia w przemysłach wysokiej techniki cechuje się
dużo korzystniejszą dynamiką niż w innych przemysłach. W latach 1995-1999 w większości
krajów z tabeli 8 odnotowano w przemysłach wysokiej techniki wyższą średnią roczną stopę
wzrostu zatrudnienia niż w przemyśle ogółem. Także w tych krajach, w których zatrudnienie
spadało, sektor wysokiej techniki cechował się mniejszym spadkiem niż cały przemysł
23
J. Jagas, Efektywność polskiej transformacji, Wydawnictwo Ekonomia Józef Jagas, Opole 2002, s. 33.
101
Sektor wysokiej techniki jako czynnik rozwoju kapitału ludzkiego ...
(prawidłowość ta nie występowała jedynie w Luxemburgu).
Pracujący w sekcji Przetwórstwo przemysłowea według poziomów techniki
w latach 1995-2001 (na podstawie listy dziedzinowej OECD z 1995 r.)
Wyszczególnienie
1995
Ogółem
Wysoka technika
Średnio-wysoka technika
Średnio-niska technika
Niska technika
100,0
4,1
27,1
19,1
49,7
Ogółem
Wysoka technika
Średnio-wysoka technika
Średnio-niska technika
Niska technika
100,0
5,2
32,8
20,0
42,0
Ogółem
Wysoka technika
Średnio-wysoka technika
Średnio-niska technika
Niska technika
100,0
2,8
19,6
17,8
59,7
Ogółem
Wysoka technika
Średnio-wysoka technika
Średnio-niska technika
Niska technika
100,0
3,5
18,6
11,7
66,1
1998
1999
2000
2001
w odsetkach
Ogółem
100,0
100,0
100,0
100,0
3,8
3,9
3,9
4,2
25,1
24,3
24,6
22,4
20,7
21,2
21,6
22,6
50,3
50,5
49,9
50,8
Sektor publiczny
100,0
100,0
100,0
100,0
7,3
7,4
9,6
6,7
28,6
29,2
31,3
33,3
21,5
20,8
20,0
18,1
43,3
42,6
41,0
38,9
Sektor prywatny
100,0
100,0
100,0
100,0
2,8
2,8
3,0
3,0
23,8
22,7
22,9
20,8
20,5
21,4
22,0
23,8
52,9
53,1
52,1
52,4
w tym własność zagraniczna
100,0
100,0
100,0
100,0
4,4
3,7
3,6
4,0
24,4
26,8
32,6
30,7
18,4
17,8
18,3
19,5
52,9
51,7
45,4
45,8
Tabela 7
2002
100,0
3,5
20,2
20,7
55,5
100,0
6,2
32,1
20,2
41,5
100,0
3,1
18,3
20,8
57,8
100,0
4,5
29,1
17,7
48,7
a
Dane dotyczą podmiotów, w których liczba pracujących do 1998 r. przekracza 50 osób, od
1999 r. – 49 osób.
Źródło: Nauka i technika w 2002 roku..., op. cit., s. 161.
Korzystnemu z punktu widzenia konkurencyjności, wzrostowi zatrudnienia w sektorze
wysokiej techniki towarzyszy jednak, powodowany rozwojem przemysłów high-tech, spadek
zatrudnienia w pozostałych sektorach. Badania przeprowadzone dla grupy krajów wysoko
rozwiniętych, w tym czterech krajów członkowskich UE (Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii,
Włoch) wykazały, że w latach dziewięćdziesiątych w Europie wystąpiły negatywne
konsekwencje innowacji technologicznych w odniesieniu do zatrudnienia, przejawiające się
bezprecedensowym wysokim poziomem bezrobocia (por. tab.9 ) i wyłonieniem się nowego
wzorca wzrostu gospodarczego, wiążącego się z utratą miejsc pracy24.
24
J. Witkowska, Rynek czynników produkcji w procesie integracji europejskiej. Trendy, współzależności,
102
Krzysztof Turowski
Tabela 8
Średnia roczna stopa wzrostu zatrudnienia w przemysłach wysokiej techniki
w latach 1995 – 1999 (w %)
Kraj
UE-15
Belgia
Dania
Niemcy
Grecja
Hiszpania
Francja
Irlandia
Włochy
Luxemburg
Holandia
Austria
Portugalia
Finlandia
Szwecja
Wielka
Brytania
Przemysł
ogółem
Sektor wysokiej techniki
Ogółem
Przemysł
chemiczny
Mechanika i
automatyka
Elektrotechnologia,
ITC, itp.
0,3
-0,8
-0,4
-1,0
0,0
2,9
0,8
5,4
1,6
-1,1
0,4
-1,8
2,8
3,3
-1,1
0,9
-0,7
-2,5
-0,1
3,8
4,3
0,9
8,7
1,4
-1,3
1,1
-0,2
-0,9
5,8
0,8
1,2
1,0
1,6
1,1
5,7
3,2
-0,7
10,2
1,8
4,1
-0,1
3,7
-3,2
-2,4
3,7
1,6
0,5
-5,3
0,6
2,6
4,1
1,7
8,0
3,5
-7,2
1,9
-1,0
2,9
5,6
-0,3
-0,6
-4,8
0,4
-2,0
4,3
6,0
0,6
8,4
-2,8
7,5
1,0
-1,2
-5,0
8,8
2,3
-0,3
1,1
1,5
2,1
0,4
-
Źródło: Statistic on Science and Technology in Europe, Eurostat, Luxemburg 2001, s. 115.
Charakterystyczną cechą rozwoju w większości krajów wysoko rozwiniętych jest wzrost
bezzatrudnieniowy. Jak wynika z tabeli 10, stopa wzrostu gospodarczego nie przekłada się
znacząco na stopę wzrostu zatrudnienia. Pod wpływem dynamicznego postępu w nauce i
technice maleje relatywnie (na jednostkę efektu użytkowego) zapotrzebowanie na czynnik
pracy. Nowe technologie informacyjne i komunikacyjne w istotny sposób redukują czas i
zakres pracy. Nowe, skomputeryzowane i zautomatyzowane procesy pracy wymagają coraz
mniej siły roboczej, nawet w starych gałęziach przemysłu. Coraz mniejsza część siły roboczej
ma bezpośredni związek z procesami materialnymi. Większość bierze udział w
intelektualnym przygotowaniu produkcji, w usługach związanych z produkcją i usługach
klienckich25. Prowadzi to do występowania tzw. bezrobocia technologicznego26.
perspektywy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001, s. 64.
25
K. Szabó, Gospodarka „cegły i klawiatury”. Zanikające granice pomiędzy sektorem IT a sektorem
produkcyjnym, [w:] G. W. Kołodko, M. Piątkowski, „Nowa gospodarka” i stare problemy, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2002, s. 34.
26
Z. Wiśniewski (red.), E. Dolny, M. Maksym, J. Meller, Polityka rynku pracy wobec integracji z Unią
Europejską, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2001, s.25.
103
Sektor wysokiej techniki jako czynnik rozwoju kapitału ludzkiego ...
Tabela 9
Stopa bezrobocia w krajach OECD w latach 1983-2000 (%)
Kraj
Holandia
Wielka Brytania
Austria
Belgia
Dania
Finlandia
Francja
RFN
Irlandia
Włochy
Norwegia
Portugalia
Hiszpania
Szwecja
Szwajcaria
Japonia
Australia
Nowa Zelandia
Kanada
USA
1983-1988
1989-1994
1995-1997
1998
2000
10,5
10,9
3,6
11,3
9,0
5,1
9,8
6,8
16,1
6,9
2,7
7,6
19,6
2,6
0,8
2,7
8,4
4,9
9,9
7,1
7,0
8,9
3,7
8,1
10,8
10,5
10,4
5,4
14,8
8,2
5,5
5,0
18,9
4,4
2,3
2,3
9,0
8,9
9,8
6,2
6,2
8,0
4,3
9,6
6,7
15,2
12,2
7,1
11,4
10,1
4,7
7,1
21,9
9,8
3,8
3,3
8,6
6,4
9,5
5,3
4,0
6,3
4,7
8,8
5,1
11,4
11,7
7,8
7,8
10,1
3,3
4,9
18,8
8,2
4,1
8,0
7,5
8,3
4,5
3,4
6,2
4,5
9,1
4,8
10,7
11,2
7,4
6,9
10,0
2,9
4,7
16,6
7,3
4,7
7,5
8,1
4,3
Źródło: S. Nickell, J. van Ours, The Netherlands and the United Kingdom: a European
Unemployment Miracle?, „Economic Policy” 2000, nr 30, s. 139.
Wpływ zmian technologicznych, których nośnikiem jest sektor wysokiej techniki, na
ilość wykorzystywanych w gospodarce zasobów pracy jest zatem efektem netto dwóch
procesów, tj.27:
• tworzenia miejsc pracy w wyniku zmian technologicznych i rozwoju przemysłów
high-tech:
• utraty miejsc pracy w wyniku innowacji (efekt eliminowania miejsc pracy w wyniku
innowacji sektora high-tech) i zmniejszania się udziału niektórych sektorów w
strukturze gospodarczej.
27
M. Pianto, New Technology and Jobs, [w:] J. Micie, J. G. Smith (eds), Globalization, Growth, and
Governance. Creating an Innovatie Economy, Oxford University Press, Oxford 1998, s. 75.
104
Krzysztof Turowski
Tabela 10
Stopy wzrostu zatrudnienia w zależności od stopy wzrostu gospodarczego (w %)
Kraje
-6
-4
Austria
Belgia
Dania
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Japonia
Niemcy
Norwegia
Portugalia
Szwajcaria
Szwecja
Wielka Brytania
Włochy
-4,6
-4,9
-4,3
-4,8
-4,7
-4,9
-4,9
-3,7
-4,7
-4,4
-4,9
-4,1
-4,1
-3,9
-4,6
-4,6
-5,1
-3,3
-3,5
-3,0
-3,5
-3,4
-3,6
-3,6
-2,4
-3,3
-3,1
-3,6
-2,8
-2,8
-2,6
-3,3
-3,2
-3,8
Stopa wzrostu PKB
-2
0
2
Stopy wzrostu zatrudnienia
-2,0
-0,7
0,4
-2,2
-0,9
0,1
-1,7
-0,3
0,7
-2,2
-0,9
0,1
-2,1
-0,8
0,2
-2,3
-0,9
0,1
-2,3
-1,0
0,0
-1,1
0,3
1,3
-2,0
-0,7
0,3
-1,8
-0,5
0,5
-2,3
-1,0
0,1
-1,5
-0,1
0,9
-1,4
-0,1
0,9
-1,3
0,0
1,0
-2,0
-0,7
0,3
-1,9
-0,6
0,4
-2,5
-1,2
-0,1
4
6
0,7
0,5
1,0
0,5
0,6
0,4
0,4
1,6
0,7
0,9
0,4
1,2
1,2
1,4
0,7
0,8
0,2
1,1
0,8
1,4
0,8
0,9
0,8
0,7
2,0
1,0
1,2
0,8
1,6
1,6
1,7
1,0
1,1
0,6
Źródło: S. Borkowska (red.), Polski rynek pracy wobec integracji europejskiej, Instytut Pracy
i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003, s. 167.
Wysoki poziom bezrobocia w większości krojów rozwiniętych oraz niska
korelacja pomiędzy wzrostem gospodarczym, którego głównym źródłem jest sektor
high-tech28, a wzrostem poziomu zatrudnienia (widoczna również w krajach, które są
liderami pod względem udziału sektora high-tech w produkcji i zatrudnieniu), zdaje
się wskazywać na niekorzystny wpływ rozwoju sektora wysokiej techniki na stopień
wykorzystania potencjału ludzkiego.
28
Najbardziej charakterystyczną cechą przemysłów high-tech, jest wysoka naukochłonność oraz innowacyjność.
(doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych pokazują, że nakłady na działalność badawczo-rozwojową
koncentrują się głównie w tych przemysłach, czego rezultatem jest najwyższa w gospodarce aktywność
patentowa). Tak więc z uwagi na to sektor ten można uznać za podstawowy generator postępu technicznego i
wzrostu gospodarczego. Sektor wysokiej techniki wywiera wyraźny wpływ na wzrost gospodarczy poprzez z
jednej strony znaczny wzrost wydajności w tym sektorze, co skutkuje wzrostem ogólnej wydajności w
gospodarce, z drugiej strony natomiast poprzez wzrost efektywności produkcji wyrobów tradycyjnych dzięki
wykorzystaniu osiągnięć nowoczesnej techniki. Osiągnięcia technologii komputerowej, elektronika
zainstalowana w produktach, oprogramowanie stosowane w produkcji przemysłowej i logistyce oraz techniki
telekomunikacyjne stają się kluczowym czynnikiem poprawy efektywności we wszystkich nawet najstarszych
gałęziach przemysłu. Zastosowanie wysoko przetworzonych i zaawansowanych technologicznie maszyn,
urządzeń w działach o niższym poziomie technologicznym, umożliwia wzrost zarówno produktywności kapitału
jak też wydajności pracy.
Sektor wysokiej techniki jako czynnik rozwoju kapitału ludzkiego ...
105
6. Wnioski
Wpływ sektora wysokiej techniki na jakościowe przemiany w zasobach pracy należałoby
ocenić pozytywnie. Substytucja pracy przez kapitał, dokonująca się za sprawą postępu
technicznego generowanego przez sektor wysokiej techniki, a rozprzestrzeniającego się w
pozostałych sektorach, powoduje poprawę jakościowej struktury wykorzystywanych zasobów
pracy. Warunkiem bowiem efektywnego czerpania korzyści z wprowadzania nowych
technologii sektora high-tech jest wyposażenie w siłę roboczą o wysokich kwalifikacjach.
Wzrasta zatem w strukturze zatrudnienia udział pracowników wysoko wykwalifikowanych, a
maleje udział pracowników o niskich kwalifikacjach. Nowa struktura zatrudnienia sprzyja
lepszemu wykorzystaniu wdrażanych w gospodarce osiągnięć sektora high-tech, a przez to
poprawie produktywności i konkurencyjności. Można mieć jednak wątpliwości czy zmiany w
strukturze kwalifikacji, które wymusza dynamiczny postęp technologiczny generowany przez
sektor wysokiej techniki, są dostateczne. Doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych
wskazują bowiem na brak korelacji pomiędzy wzrostem nakładów na ICT, a wzrostem
produktywności. W literaturze nazywane jest to paradoksem produktywności. Zdaniem S.
Rocha technologie informacyjno-telekomunikacyjne w zasadzie nie powodują wzrostu
produktywności w długim okresie29. Początkowo wydatki na ICT skutkują przyspieszeniem
tempa wzrostu efektywności, wynikającym z prostego przełożenia ich poziomu na popytową
dynamikę przyrostu rynku i dochodu, jednak w dłuższym okresie niezbędne są zmiany w
sposobach działalności firm, bez których produktywność nie może rosnąć. Potwierdzają to
doświadczenia krajów europejskich – najwyższa dynamika wzrostu TFP (Total Factor
Productivity) dotyczyła krajów, które wzrost inwestycji powiązały z szybkim dostosowaniem
strukturalnym całej branży oraz zmianami organizacyjnymi w przedsiębiorstwach
(wyrażającymi się między innymi wzrostem kwalifikacji pracowników)30.
Rewolucja technologiczna, jaka ma miejsce we współczesnej gospodarce światowej na
skutek intensywnego rozwoju przemysłów wysokiej techniki oprócz zmian jakościowych w
zasobach pracy powoduje również istotne zmiany o charakterze ilościowym. Wpływ tych
zmian na poprawę konkurencyjności gospodarki nie jest jednoznacznie pozytywny.
Mimo cechującego się dużą dynamiką wzrostu zatrudnienia w przemysłach wysokiej
techniki w krajach wysoko rozwiniętych, na skutek absorpcji przez gospodarkę osiągnięć
technicznych kreowanych przez te przemysły, następuje spadek zatrudnienia w pozostałych
przemysłach. W konsekwencji dochodzi do bezprecedensowego wysokiego poziomu tzw.
bezrobocia technologicznego i wyłonienia się nowego wzorca wzrostu gospodarczego,
wiążącego się z utratą miejsc pracy. Stopa wzrostu gospodarczego nie przekłada się znacząco
na stopę wzrostu zatrudnienia.
O ile na skutek spadku zatrudnienia, wzrasta wydajność wykorzystywanych zasobów
pracy, o tyle zjawisko to znajduje swoje negatywne konsekwencje dla konkurencyjności
gospodarki w postaci wzrostu niewykorzystania potencjału ludzkiego. Ponadto spadek
zatrudnienia skutkuje mniejszymi i bardziej rozwarstwionymi dochodami, a przez to
ograniczonym popytem konsumpcyjnym i inwestycyjnym, problemami ze wzrostem
produkcji i w konsekwencji z dynamiką wzrostu gospodarczego.
Rozwój sektora wysokiej techniki w Polsce będzie zatem niósł ze sobą – oprócz korzyści
– również negatywne konsekwencje dla gospodarki, dla jej konkurencyjności. Biorąc pod
uwagę dotychczasowy niski poziom wykorzystania zasobów pracy w Polsce oraz niską
zdolność polskiej gospodarki do tworzenia nowych miejsc pracy, wpływ sektora high-tech na
29
T. Dziuba, Gospodarki nasycone informacją i wiedzą, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet
Warszawski, Warszawa 2000, s. 100.
30
R. Ciborowski, Wpływ zmian w polityce ekonomicznej i globalizacji na postęp techniczny i konkurencyjność
gospodarki Wielkiej Brytanii, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2004, s. 236.
106
Krzysztof Turowski
powiększanie bezrobocia stanowi poważny problem i jednocześnie wyzwanie dla polskiej
gospodarki. Niemniej jednak nie ma alternatywnej drogi rozwoju polskiej gospodarki,
zmniejszenia jej zacofania technologicznego, jak i zwiększenia udziału w jej strukturze
sektora wysokiej techniki.
SPIS LITERATURY:
1. Alabama Cooperative Extension System, „What is the New Economy?” 2000, vol ¼, nr
22.
2. Berbeka J., Nowe zachowania konsumentów, „Marketing i Rynek” 1999, nr 1, s. 17.
3. Borkowska S. (red.), Polski rynek pracy wobec integracji europejskiej, Instytut Pracy i
Spraw Socjalnych, Warszawa 2003.
4. Bossak J. W., Bieńkowski W., Międzynarodowa zdolność konkurencyjna kraju i
przedsiębiorstw. Wyzwania dla Polski XXI wieku, SGH, Warszawa 2004.
5. Bossak J., Bieńkowski W. (red.), Konkurencyjność gospodarki Polski w dobie integracji z
Unią Europejską i globalizacji. Tom II, Instytut Gospodarki Światowej Kolegium
Gospodarki Światowej SGH, Warszawa 2001.
6. Canton E. J. F., Groot H. L. F., Nahuis R., Vasted Interests, Population Egeing and
Technology Adoption, „European Journal of Political Economy” 2002, Vol. 18.
7. Ciborowski R., Wpływ zmian w polityce ekonomicznej i globalizacji na postęp
techniczny i konkurencyjność gospodarki Wielkiej Brytanii, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku, Białystok 2004, s. 236.
8. Dołęgowski T., Król M., Spychalski M., Konkurencyjność gospodarek republik
bałtyckich a konkurencyjność Unii Europejskiej, [w:] W. Bieńkowski, J. Grabowiecki, H.
Wnorowski (red.), Współpraca transgraniczna Polski z krajami bałtyckimi, Białorusią i
Rosją – obwód kaliningradzki w warunkach integracji z Unią Europejską, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003.
9. Domański S. R., Kapitał ludzki, podział pracy i konkurencyjność, „Gospodarka
Narodowa” 2000, nr 7-8.
10. Dziuba T., Gospodarki nasycone informacją i wiedzą, Katedra Informatyki gospodarczej i
Analiz Ekonomicznych, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski,
Warszawa 2000.
11. Jagas J., Efektywność polskiej transformacji, Wydawnictwo Ekonomia Józef Jagas, Opole
2002.
12. Jakóbik W., Konkurencyjność gospodarki polskiej. Stan i perspektywy, PTE, Warszawa
2001.
13. Kabaj M., Gospodarka oparta na wiedzy – nowa ekonomia wobec wyzwań integracji i
rynku pracy, [w:] J. Jagas (red.) Produktywność i wydajność w okresie transformacji
gospodarki polskiej, Uniwersytet Opolski, Katedra Ekonomiki i Organizacji Pracy, Opole
2001.
14. Kalinowski A., Nadrabianie dystansu, „Przegląd Techniczny” 2005, nr 4.
15. Karpiński A., Co dalej z przemysłem w Polsce? Zarys strategii przemysłowej na lata
2005-2015, SGH, Warszawa Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN,
Warszawa 2003, nr 7.
16. Karpiński A., Perspektywy rozwoju nowych gałęzi w Polsce w XXI wieku [w:]
Perspektywy awangardowych dziedzin nauki i technologii do roku 2010, Komitet
Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa 1999.
17. Karpiński A., Spór o przyszłość przemysłu światowego, Komitet Prognoz „Polska w XXI
wieku” przy Prezydium PAN, Warszawa 1994.
18. Karpiński A., Unia Europejska – Polska. Dylematy przyszłości, Komitet Prognoz „Polska
Sektor wysokiej techniki jako czynnik rozwoju kapitału ludzkiego ...
107
w XXI wieku” przy Prezydium PAN, Warszawa 1998.
19. Marciniak S., Problemy restrukturyzacji gospodarki Polski w okresie przed i po akcesji do
Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2003.
20. Mazurkiewicz A. (red.), Nauka, technika, Przemysł – Przegląd 1998, KBN 1999.
21. Mujżel J. (red.), Problemy wzrostu. gospodarczego w warunkach ustrojowej transformacji
w Polsce, Instytut Nauk Ekonomicznych, Polska Akademia Nauk, Warszawa 2003.
22. Nauka i technika w 2002 r., GUS, Warszawa 2004.
23. Nickell S., van Ours J., The Netherlands and the United Kingdom: a European
Unemployment Miracle?, „Economic Policy” 2000, nr 30.
24. Pianto M., New Technology and Jobs, [w:] J. Micie, J. G. Smith (eds), Globalization,
Growth, and Governance. Creating an Innovatie Economy, Oxford University Press,
Oxford 1998.
25. Rocznik Statystyczny Pracy 2003, GUS, Warszawa 2003.
26. Rocznik Statystyczny RP 2004, GUS, Warszawa 2004.
27. Statistic on Science and Technology in Europe, Eurostat, Luxemburg 2001.
28. Szabó K., Gospodarka „cegły i klawiatury”. Zanikające granice pomiędzy sektorem IT a
sektorem produkcyjnym, [w:] G. W. Kołodko, M. Piątkowski, „Nowa gospodarka” i stare
problemy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona
Koźmińskiego, Warszawa 2002.
29. Wierzbicki A. P., Kabaj M., Karpiński A., Paradysz S., Przechodzenie Polski do
gospodarki opartej na wiedzy a kształtowanie się popytu na pracę, Rządowe Centrum
Studiów Strategicznych, Warszawa 2003.
30. Wiśniewski Z., E. Dolny, M. Maksym, J. Meller (red.), Polityka rynku pracy wobec
integracji z Unią Europejską, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2001.
31. Witkowska J., Rynek czynników produkcji w procesie integracji europejskiej. Trendy,
współzależności, perspektywy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001.
32. Woroniecki J., Nowa gospodarka – ułuda czy rzeczywistość, „Ekonomista” 2002, nr 5.
33. Woroniecki J., Nowa gospodarka: miraż czy rzeczywistość? Doktryna, praktyka, optyka
OECD, Gospodarka oparta na wiedzy, KBN, Warszawa 2001, s. 49.
34. Zienkowski L., Gospodarka „oparta na wiedzy” – mit czy rzeczywistość?, [w:] L.
Zienkowski (red.) Wiedza a wzrost gospodarczy, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR,
Warszawa 2003.