FULL TEXT - Szkoła Specjalna

Z
P R A K T Y K I
P E D A G O G I C Z N E J
KAMIL MAREK KONOPKA
APS, Warszawa
PEDAGOGICZNE ZASADY EFEKTYWNEJ RESOCJALIZACJI
PROWADZONEJ PRZEZ KURATORA SĄDOWEGO
Główne zadanie kuratora sądowego to przywracanie społeczeństwu człowieka,
który popadł z nim w konflikt z powodu naruszania norm prawnych, moralnych
i/lub obyczajowych. Kuratora można uważać za przedstawiciela wymiaru sprawiedliwości, który powinien przyczynić się do prawidłowego rozwiązania tego konfliktu.
Jego pracę można zaś uznać za swego rodzaju reintegracyjno-resocjalizacyjną misję,
której celem jest przezwyciężenie wrogości między podopiecznym kuratora a wymiarem sprawiedliwości i społeczeństwem.
Wiele argumentów przemawia za uznaniem pojednania za najlepszą metodę rozwiązywania konfliktów. Można zatem przyjąć, że konflikty między podopiecznymi
kuratorów a resztą społeczeństwa najlepiej rozwiązywać na drodze pojednania, a nie
pełnego zwycięstwa którejś ze stron nad przeciwnikiem lub kompromisu między
wrogo do siebie nastawionymi stronami. W celu doprowadzania do takich pojednań
kuratorzy powinni stosować różne metody pracy, w ramach których będą właściwie
wykorzystywać w praktyce zalecenia metodyczne pedagogiki resocjalizacyjnej, pracy socjalnej oraz naukowe osiągnięcia psychologii, socjologii, nauk pedagogicznych,
a także innych dyscyplin społeczno-humanistycznych. Za naczelną zasadę pracy resocjalizacyjnej kuratora można uznać podejmowanie wszelkich możliwych i uzasadnionych prób doprowadzenia do pojednania między podopiecznym a demokratycznym
społeczeństwem (Królikowska 2007, s. 276–285).
Znając zasadę naczelną, na podstawie wiedzy teoretycznej oraz wstępnych wyników badań empirycznych prowadzonych w związku z pisaniem rozprawy doktorskiej, podjąłem próbę wyróżnienia i opisania w niniejszym artykule szczegółowych
zasad pracy resocjalizacyjnej kuratora sądowego.
Pojęcia ,,kurator sądowy” i ,,resocjalizacja”
Kurator sądowy jest funkcjonariuszem publicznym. Reprezentuje on sąd. Można
zatem uważać kuratora za przedstawiciela wymiaru sprawiedliwości.
Kurator wypełnia zadania związane z wykonywaniem orzeczeń sądu, które zgodnie z prawem mają charakter:
1) wychowawczo-resocjalizacyjny,
2) profilaktyczny,
3) kontrolny,
4) diagnostyczny.
Kuratorzy sądowi wykonują swoją pracę w środowisku życia podopiecznych, czyli w środowisku otwartym. W razie potrzeby wykonują ją także na terenie instytucji
zamkniętych, np. zakładów karnych, placówek leczniczo-rehabilitacyjnych, opiekuńczo-wychowawczych.
SZKO£A SPECJALNA 2/2012
113
KAMIL MAREK KONOPKA
Ze względu na podopiecznych oraz charakter dotyczących ich orzeczeń sądu polskie
prawo przewiduje dwie specjalności kuratorskie. Pierwsza to kuratorzy rodzinni – wykonują oni orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich, sprawują nadzór nad podopiecznymi; druga to kuratorzy dla dorosłych, którzy wykonują orzeczenia w sprawach
karnych, sprawują dozory nad podopiecznymi. Ze względu na formę pracy kuratorów
(czyli ich status) prawo polskie dzieli ich na zawodowych – są oni etatowymi pracownikami sądu i za pracę otrzymują wynagrodzenie, oraz społecznych, którzy nie są etatowymi pracownikami sądu, pełnią swoją funkcję społecznie, a więc można nawet stwierdzić, że w dużym stopniu honorowo, za działalność kontrolno-resocjalizacyjną otrzymują ryczałt. Polskie prawo przewiduje zawodowo-społeczny model kurateli. Wiodącą
rolę odgrywają w nim kuratorzy zawodowi. Wspierają ich kuratorzy społeczni, których
pracę resocjalizacyjną nadzorują kuratorzy zawodowi (Jedynak, Stasiak 2008, s. 32–50).
Resocjalizacja jest swego rodzaju misją pozytywnego przekształcania jednostki
zdemoralizowanej i/lub niedostosowanej społecznie w uczciwego, wartościowego
i działającego prospołecznie człowieka i obywatela. Jest dziedziną zarówno teoretyczną, jak i praktyczną. Czerpie z dorobku i osiągnięć wielu nauk humanistycznych (m.in.
filozofii, pedagogiki – w szczególności specjalnej i społecznej), społecznych (m.in. socjologii, psychologii), a także medycznych (m.in. psychiatrii).
L. Pytka (2008, s. 9–17, 197–200) wyróżnia trzy funkcje resocjalizacji:
1) wychowawczo-dydaktyczną – jej realizacja polega na umożliwianiu podopiecznemu nauki szkolnej i/lub zawodowej oraz motywowaniu go do niej, a także na
przekazywaniu mu i uczeniu go norm społecznych, obyczajowych i moralnych;
2) opiekuńczą – jej realizacja polega zarówno na zaspokajaniu materialnych potrzeb
podopiecznego (np. odzieży, wyżywienia, schronienia), jak i niematerialnych (np.
emocjonalnych);
3) terapeutyczną – jej realizacja polega na prowadzeniu terapii podopiecznego, której
celem jest przezwyciężenie jego dolegliwości psychologicznych, somatycznych i/
lub psychiatrycznych.
Zalecane zasady pracy kuratorów sądowych
Można przyjąć za słuszny pogląd, że skoro każdy człowiek jest niepowtarzalną
jednostką, to należy z nią pracować indywidualnie także w ramach wychowania
i resocjalizacji. W związku z tym kurator sądowy powinien traktować każdego podopiecznego jako jedyne w swoim rodzaju indywiduum. Wynika z tego ważna zasada
pracy resocjalizacyjnej, a mianowicie zasada indywidualizacji oddziaływań resocjalizacyjnych. Zgodnie z nią kurator powinien dobierać takie metody i techniki pracy
wychowawczo-resocjalizacyjnej, które będą dostosowane do potrzeb i osobowości danego podopiecznego.
Oprócz tej zasady w literaturze dotyczącej metodyki pracy kuratora sądowego
można znaleźć zalecenia przestrzegania sześciu zasad wychowania resocjalizującego
C. Czapówa, a mianowicie:
1. Zasady wszechstronnej i perspektywicznej opieki – polega ona na tym, że kurator
powinien udzielać podopiecznemu możliwie jak najbardziej szerokiej pomocy. Ta
pomoc powinna polegać na zaspokajaniu wielu ważnych potrzeb podopiecznego.
Pomoc i opieka kuratora nie może koncentrować się wyłącznie na zaspokajaniu
114
SZKO£A SPECJALNA 2/2012
PEDAGOGICZNE ZASADY EFEKTYWNEJ RESOCJALIZACJI PROWADZONEJ...
bieżących potrzeb podopiecznego, ale uwzględniać jego przyszłość, czyli służyć
rozwojowi i zapewnieniu lepszych perspektyw w życiu.
2. Zasady wszechstronnego rozwoju osobowości – polega ona na inspirowaniu
i motywowaniu podopiecznego do twórczego samorozwoju osobowości. Kurator
oprócz przekonywania podopiecznego do rozwoju powinien także w miarę możliwości stwarzać mu do tego warunki.
3. Zasady reedukacji – polega ona na motywowaniu podopiecznego do podjęcia
nauki szkolnej i/lub zawodowej, a także na udzieleniu mu niezbędnej pomocy
w tym zakresie. Przestrzeganie tej zasady oznacza zatem zarówno inspirowanie
podopiecznego, jak i umożliwienie mu podjęcia edukacji.
4. Zasady wymagań – polega ona na stawianiu podopiecznemu zadań do wykonania. Powinny być one dostosowane do jego możliwości, by był on w stanie je
zrealizować. Należy zatem nie tylko udzielać podopiecznemu pomocy, ale także
stawiać mu pewne wymagania, np. przygotowania się do uczciwego życia wśród
innych ludzi.
5. Zasady akceptacji – polega ona na tym, że kurator nie koncentruje się na potępianiu podopiecznego, tylko dąży do jego korzystnej zmiany. Ta zasada absolutnie nie
oznacza zakazu negatywnego oceniania niemoralnych zachowań podopiecznego.
Ocena zachowania powinna być dokonywana w ramach diagnozy i służyć dobraniu właściwych metod pracy z daną osobą.
6. Zasady respektowania – polega ona na podmiotowym traktowaniu podopiecznego przez kuratora. Przedstawiciel wymiaru sprawiedliwości nie powinien narzucać podopiecznemu zmian, jakich w jego ocenie powinien on dokonać w swoich
zachowaniach i postawach. Powinien raczej inspirować go do korzystnej pracy nad
sobą i zachęcać do prospołecznego postępowania. Ponadto powinien wspierać go
w trudnym procesie samowychowania (Liszke 2008, s. 228–229).
Oprócz tych zasad w literaturze metodycznej opisane zostały zasady pracy kuratora w nadzorze prowadzonym metodą casework. Moim zdaniem powinny one być
przestrzegane przez wszystkich kuratorów, także i tych dla dorosłych. Wymienię i objaśnię 12 zasad. Są to:
1. Zasada praworządności i humanizmu – zgodnie z nią kurator powinien działać
zgodnie z prawem, uniwersalnymi wartościami humanistycznymi oraz normami
moralnymi. Ta zasada zakazuje krzywdzenia podopiecznych. Nakazuje kierowanie się etyką zawodową w pracy z podopiecznym. Kurator powinien odpowiedzialnie wykonywać swoją pracę.
2. Zasada optymizmu pedagogicznego – nakazuje niejako wiarę w to, że oddziaływania wychowawczo-resocjalizacyjne kuratora mogą przynieść sukces pedagogiczny. Zgodnie z tą zasadą przedstawiciel sądu powinien wierzyć w to, że
można zmienić prawie każdą jednostkę wykolejoną społecznie i/lub postępującą
niemoralnie i antyspołecznie w uczciwego, prospołecznego i prawidłowo funkcjonującego w demokratycznym społeczeństwie obywatela.
3. Zasada współuczestnictwa – daje kuratorowi zalecenie, żeby aktywnie wspierał
podopiecznego w jego resocjalizacji. Zgodnie z nią przedstawiciel sądu powinien
pomagać osobie nadzorowanej/dozorowanej w porzucaniu niewłaściwego stylu
życia i uczeniu się innego, uczciwego i prospołecznego, czyli w granicach możliwości powinien wręcz współuczestniczyć w tym trudnym procesie.
SZKO£A SPECJALNA 2/2012
115
KAMIL MAREK KONOPKA
4. Zasada współpracy ze środowiskiem – zaleca, żeby kurator współpracował
z możliwie jak największą liczbą dostępnych instytucji zajmujących się resocjalizacją, (re)integracją społeczną oraz udzielaniem pomocy ludziom. Przedstawiciel sądu powinien dążyć do tego, by jego podopieczny – w zależności od rozpoznanych u niego potrzeb – korzystał z usług wielu instytucji, które mogą mu
pomóc w przezwyciężeniu problemów osobistych. Rola kuratora może polegać
na pełnieniu funkcji koordynatora oddziaływań korekcyjnych różnych instytucji
wobec podopiecznego. Może także kreować nowe formy pracy resocjalizacyjnej w
otwartym środowisku podopiecznego. Oprócz współpracy z daną osobą kurator
powinien także współpracować na rzecz jej resocjalizacji ze społecznością lokalną.
5. Zasada indywidualizacji – zgodnie z nią kurator powinien prowadzić indywidualną resocjalizację każdego podopiecznego. Wskazane jest traktowanie każdej
osoby jako niepowtarzalnej, która ma własne, specyficzne problemy, cechy i adekwatne do nich dobieranie metod i technik oddziaływań wychowawczo-resocjalizacyjnych.
6. Zasada szybkości – według niej kontakt z podopiecznym oraz czynności i oddziaływania wychowawczo-resocjalizacyjne powinny być podejmowane możliwie jak
najszybciej po orzeczeniu przez sąd nadzoru/dozoru kuratora. Zwiększy to efektywność oddziaływań kuratorskich i prawdopodobieństwo dostrzeżenia przez
podopiecznego związku między orzeczeniem a jego wykonaniem. Ponadto najprawdopodobniej uzmysłowi mu, że sąd i jego przedstawiciel interesują się nim.
7. Zasada systematyczności – zaleca prowadzenie reintegracji społecznej i resocjalizacji w sposób konsekwentny i planowy. Częstotliwość kontaktów kuratora
z podopiecznym powinna być adekwatna do sytuacji. Dzięki temu zwiększy się
prawdopodobieństwo osiągnięcia sukcesu pedagogiczno-resocjalizacyjnego.
8. Zasada respektowania – zgodnie z nią kurator powinien powstrzymywać się od
nieuzasadnionego wywierania na daną osobę presji. Wskazane jest za to motywowanie podopiecznego do osobistej pracy nad zmianą siebie.
9. Zasada akceptacji – zaleca kuratorowi akceptowanie podopiecznego. Należy pamiętać, że absolutnie nie oznacza to obojętności i akceptacji wszystkich czynów
jednostki. Zaleca bowiem akceptowanie każdego podopiecznego jako osoby, a nie
jego antyspołecznych czynów.
10. Zasada kształtowania perspektyw – zaleca, aby uwzględniać przyszłość podopiecznego w pracy wychowawczo-resocjalizacyjnej. Kurator powinien dążyć do
kształtowania u podopiecznego zdolności właściwego planowania własnej przyszłości, wyznaczania sobie realistycznych celów, a także uczciwego i cierpliwego
dążenia do ich zrealizowania.
11. Zasada twarzą w twarz – zgodnie z nią kurator powinien uczciwie dążyć do
zbudowania i podtrzymania pozytywnych i silnych więzi emocjonalnych z podopiecznym. Wskazane jest nawiązanie z nim bliskiego kontaktu. Jest to bardzo
ważne w prowadzeniu oddziaływań wychowawczo-resocjalizacyjnych.
12. Zasada kompleksowego traktowania – zaleca ona holistyczne traktowanie podopiecznego. Przedstawiciel sądu powinien zwracać uwagę na wszelkie uwarunkowania, które mają wpływ na sytuację osoby poddanej jego nadzorowi/dozorowi. Wskazane jest uwzględnianie różnych aspektów życia podopiecznego, m.in.
psychologicznego, zdrowotnego, socjologicznego itp. (Jedynak 2008, s. 409–411).
116
SZKO£A SPECJALNA 2/2012
PEDAGOGICZNE ZASADY EFEKTYWNEJ RESOCJALIZACJI PROWADZONEJ...
Wyniki badań
W ramach pisania rozprawy doktorskiej na temat Wychowawczo-resocjalizacyjna rola
kuratora sądowego w reintegracji społecznej pod kierunkiem dra hab. prof. UW Lesława
Pytki przeprowadziłem badania empiryczne (które kontynuuję) wśród kuratorów pracujących w Sądzie Rejonowym w Siedlcach i w Mińsku Mazowieckim. Przedmiotem
moich badań była instytucja kurateli sądowej. Wiodącymi technikami badawczymi
były wywiady i analiza dokumentów urzędowych, a także obserwacja pracy kuratorów. Przeprowadziłem badania zarówno wśród kuratorów dla dorosłych, jak i rodzinnych. Przebadałem wszystkich kuratorów zawodowych pracujących w tych sądach.
W trakcie wywiadów pytałem kuratorów m.in. o zasady, jakimi przedstawiciel kuratorskiej służby sądowej powinien kierować się w pracy resocjalizacyjnej i/lub pracy
z podopiecznymi. Na podstawie odpowiedzi kuratorów wyróżniłem pedagogiczne
zasady pracy kuratora. Są to:
Zasada realistycznego spojrzenia na sytuację – zgodnie z nią kurator powinien oceniać przypadek i sytuację każdego podopiecznego realnie i obiektywnie. Nie powinien kierować się zbytnio idealistycznym nastawieniem do ludzi. Nie powinien
hołdować zbyt optymistycznym przekonaniom, że człowiek jest z natury dobry,
za dobro na pewno odpłaci dobrem itp. Nieprzestrzeganie tej zasady, moim zdaniem, może kosztować kuratora bardzo wiele, np. może się zawieść na ludziach
i zniechęcić do pracy, może nie zauważyć czegoś niepokojącego i mieć na sumieniu
tragedię, której mógłby zapobiec, gdyby za bardzo nie wierzył w dobro tkwiące
w ludziach. Kurator powinien mieć realistyczny stosunek do podopiecznych i ich
problemów. Nie powinien uważać, że ludzie są z natury dobrzy lub źli, tylko że są
ludzie dobrzy, ale, niestety, także i źli. Podobnie powinno być moim zdaniem ze
stosunkiem kuratora do resocjalizacji. Nie powinien on być przekonany o tym, że
przy jego dobrej woli na pewno uda się korzystnie zmienić podopiecznego, tylko
zdawać sobie sprawę, że resocjalizowanie ludzi jest bardzo trudne, a osiągnięcie
sukcesu resocjalizacyjnego wymaga wiele wysiłku od kuratora, a ponadto może
występować wiele czynników utrudniających resocjalizację, na które przedstawiciel sądu nie ma zbyt dużego wpływu.
Zasada zdrowego rozsądku – zgodnie z nią kurator w swojej pracy oprócz zaleceń
przełożonych, przepisów prawnych oraz posiadanej wiedzy teoretycznej powinien
kierować się także po prostu rozsądkiem. Dzięki temu jego praca resocjalizacyjna
prawdopodobnie przyniesie lepsze rezultaty. Należy pamiętać o tym, że zdrowy
rozsądek absolutnie nie wyklucza efektywnego posługiwania się wiedzą teoretyczną
oraz zaleceniami metodycznymi, a także przestrzegania prawa i etyki zawodowej.
Nie tylko nie koliduje z nimi, ale moim zdaniem może je owocnie uzupełniać. Posługiwanie się przepisami prawnymi i formalnymi oraz zaleceniami metodycznymi
czy przełożonych może bowiem spowodować nieadekwatność dobranych przez
przedstawiciela sądu metod i technik resocjalizacji do danego podopiecznego, brak
elastyczności, wzajemną nieufność, a nawet stworzyć sytuacje wręcz tragikomiczne.
Zasada elastyczności – wyklucza ona biurokratyczną sztywność w kontaktach kuratora z podopiecznym. Zgodnie z nią kurator nie powinien być bezwzględnym
formalistą, bezdusznym biurokratą czy też urzędnikiem patrzącym przede wszystkim w akta prawne, ale nastawionym na pomoc ludziom pedagogiem i doradcą.
SZKO£A SPECJALNA 2/2012
117
KAMIL MAREK KONOPKA
Powinien w pracy resocjalizacyjnej dobierać metody oddziaływań dostosowane do
dokonanej przez siebie diagnozy osobowości, sytuacji i problemów podopiecznego. Powinien ciągle doskonalić metody pracy, czyli ciągle sprawdzać ich skuteczność i w razie potrzeb uzupełniać lub zmieniać je.
Zasada obiektywizmu i sprawiedliwości – zgodnie z nią kurator powinien obiektywnie oceniać postępowanie podopiecznego i jego postępy w reintegracji społecznej i resocjalizacji. Wskazane jest przyjmowanie przez niego roli bezstronnego
i sprawiedliwego wychowawcy, który w pracy pedagogicznej dąży do zmiany
podopiecznego na korzyść niezależnie od tego, czy go lubi czy też nie, a także nie
kieruje się ani sympatią, ani antypatią do konkretnej osoby i/lub kategorii osób
(np. mężczyzn nadużywających alkoholu), tylko obiektywną oceną podopiecznego, własnymi kwalifikacjami i umiejętnościami zawodowymi.
Zasada ciągłej gotowości do udzielania pomocy – zaleca systematyczne dawanie
podopiecznym do zrozumienia, że kurator chce i jest gotowy im pomóc. Muszą oni
widzieć w kuratorze nie tylko mogącego im zaszkodzić kontrolera, ale także przyjaźnie nastawionego doradcę i pedagoga. Przestrzeganie przez kuratora tej zasady
prawdopodobnie pozytywnie wpłynie na wzajemne relacje z podopiecznymi.
Zasada uczciwości – opiera się ona na założeniu, że aby nauczyć kogoś uczciwości, należy dać mu dobry przykład. Zgodnie z nią kurator musi być sam przede
wszystkim uczciwy wobec podopiecznego i innych ludzi (np. członków rodziny
podopiecznego). Powinien zatem m.in.: dotrzymywać danego słowa; mówić prawdę nawet wtedy, kiedy nie jest ona wygodna dla kogoś; pracować rzetelnie, a nie
udawać, że pracuje; unikać fikcji (np. nie pisać sprawozdań z fikcyjnych wizyt); nie
manipulować podopiecznym, tylko uczciwie z nim współpracować.
Zasada empatii – zgodnie z nią kurator powinien dążyć do wczucia się
w psychikę podopiecznego, starać się zrozumieć sposób jego myślenia. Jest to zadanie wbrew pozorom bardzo trudne. Przykładowo, podopieczny pochodzący z patologicznej rodziny i dokonujący w przeszłości przestępstw może zupełnie inaczej
myśleć, niż mający wyższe wykształcenie kurator. Z tego powodu przedstawiciel
wymiaru sprawiedliwości może mieć problem ze zrozumieniem sposobu rozumowania podopiecznego. Nie powinien jednak unikać prób wczucia się w psychikę
podopiecznego. Jest to co prawda zadanie trudne, ale warto je podjąć, ponieważ
może zaowocować lepszą współpracą z podopiecznym i pełniejszą resocjalizacją.
Zasada nieprzyjmowania prezentów – wydaje się być oczywista, ale rzeczywistość
jest dużo bardziej skomplikowana. Ta zasada zabrania przyjmowania jakichkolwiek korzyści osobistych, czyli niezgodnego z prawem i normami moralnymi łapówkarstwa. Ale nie dotyczy tylko tego. Zakazuje także przyjmowania prezentów
o znikomej wartości, np. wręczania podarunków w podziękowaniu za udzieloną
pomoc. Nierzadko osoba próbująca wręczyć prezent nie chce korumpować kuratora, tylko chce podziękować mu ze szczerego serca za okazaną życzliwość i udzieloną pomoc, a odmowa przyjęcia od niej podarunku może ją urazić i stanowić swego
rodzaju plamę na honorze. Kurator jednak dla dobrego wizerunku w oczach podopiecznych i własnego czystego sumienia powinien restrykcyjnie przestrzegać tej
zasady i przyjmować tylko ustne podziękowania.
Zasada nieograniczania się do wykonywania oficjalnych obowiązków – opiera
się ona na pedagogiczno-humanistycznym zaleceniu pomagania podopiecznym
118
SZKO£A SPECJALNA 2/2012
PEDAGOGICZNE ZASADY EFEKTYWNEJ RESOCJALIZACJI PROWADZONEJ...
i nietraktowaniu swoich oficjalnych obowiązków jako zamkniętego ,,katalogu’’.
Zgodnie z nią kurator w razie potrzeby powinien w ramach pomagania podopiecznemu zrobić także coś, co nie należy do jego oficjalnych obowiązków.
Może to być np. pomoc w napisaniu przez daną osobę życiorysu zawodowego
(CV), chociaż kurator nie otrzymuje pieniędzy za doradztwo zawodowe. Niemniej jednak motywowanie podopiecznego do poszukiwania pracy jest ważne
dla jego reintegracji społecznej, więc trzeba mu w tym pomóc, nawet poprzez
świadczenie mu usługi, która nie jest zapisana w oficjalnych obowiązkach przedstawiciela wymiaru sprawiedliwości. Gotowość kuratora do udzielania podopiecznym wszechstronnej pomocy prawdopodobnie wpłynie pozytywnie na
ich wzajemne relacje, a także na efektywność resocjalizacji.
Zasada dawania podopiecznemu zrozumiałych komunikatów – zgodnie z nią należy używać zrozumiałego dla danych osób języka. Jest to zasada oczywista, ale
moim zdaniem warto o niej wspomnieć, ponieważ w pracy kuratora wiele czynników może powodować nieświadome nieprzestrzeganie jej. Przede wszystkim
bardzo często (nawet zauważa się, że w większości przypadków) podopieczny ma
zdecydowanie niższe wykształcenie od kuratora, co może mieć wpływ na posługiwanie się przez nich nieco innymi językami. Kurator może posługiwać się językiem urzędowym, a nawet naukowym, np. stosować socjologiczne pojęcia typu:
,,powinien Pan lepiej pełnić role społeczne’’, ,,należy doprowadzić u Pani syna do
dysonansu poznawczego’’, ,,będę z Panem pracował metodą caseworku’’. Podopieczny najczęściej posługuje się językiem potocznym, typu: ,,czasem lubię sobie
wypić ćwiartkę, czasem pół litra’’, ,,piję gorzałkę, bo jestem chłop, nie baba’’. Nierzadko może się nawet zdarzyć, że kurator trafi na podopiecznego posługującego
się gwarą wyniesioną z najbliższego środowiska rodzinnego, która może być przez
niego wręcz słabo rozumiana. Kurator może też przekazywać komunikaty, które
co prawda są powiedziane w języku zrozumiałym, ale zbyt skomplikowanym dla
podopiecznego, np.: ,,proszę udać się do instytucji zajmującej się szkoleniami zawodowymi w celu podniesienia własnych kwalifikacji i tym samym zwiększenia
swoich szans na rynku pracy’’. Wysyłanie do podopiecznego nie do końca zrozumiałych dla niego komunikatów zaburza wzajemną współpracę. Kurator powinien więc dostosowywać swój język do możliwości podopiecznego i sprawdzać,
czy właściwie zrozumiał on jego komunikat.
Zasada oczu szeroko otwartych – zgodnie z nią kurator powinien być dobrym
obserwatorem i umieć rozpoznawać ukryte formy patologii. Praca resocjalizacyjna polega na stykaniu się z patologiami społecznymi. Różne formy negatywnej dewiacji mogą współwystępować ze sobą, np. uzależnienie od alkoholu z narkomanią. Kurator powinien zdawać sobie z tego sprawę i w ramach
pełnienia funkcji profilaktycznej w granicach rozsądku i poszanowania praw
podopiecznych (np. do intymności) sprawdzać, czy nie występują u nich ukryte patologie (np. w rodzinie skazanego za rozbój może występować problem
przemocy domowej). Kurator nie powinien ograniczać się zatem do roli pedagoga resocjalizacyjnego, tylko pełnić także rolę diagnosty i czujnego kontrolera,
a nawet śledczego i detektywa.
Zasada stosowania wszechstronnej analizy – opiera się ona na założeniu, że zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływ na resocjalizację danej osoby może
SZKO£A SPECJALNA 2/2012
119
KAMIL MAREK KONOPKA
mieć wiele różnych czynników. Zgodnie z tą zasadą kurator powinien na każdym etapie pracy z podopiecznym na bieżąco analizować jego sytuację w wielu
aspektach (np. rodzinnym, zdrowotnym, społecznym, edukacyjnym, zawodowym itp.) i sprawdzać efekty swoich oddziaływań. Wskazane jest dążenie do
wychwycenia wszelkich czynników, które mają lub mogą mieć pozytywny lub
negatywny wpływ na reintegrację społeczną i resocjalizację danej osoby. Dobrą
metodą jest czerpanie informacji z wielu różnych źródeł, a także uwzględnianie
informacji z pozoru niemających większego znaczenia. Kurator absolutnie nie
powinien trzymać się swojej pierwotnej diagnozy i wybranych metod oddziaływań, tylko poprzez ciągłe analizy i refleksje stale uzupełniać diagnozę i doskonalić swoją pracę resocjalizacyjną.
Moim zdaniem najważniejszymi pedagogicznymi zasadami spośród wyróżnionych na podstawie moich badań są zasady: ciągłej gotowości do udzielania pomocy,
uczciwości, stosowania wszechstronnej analizy, a także zdrowego rozsądku. Pozostałe wyróżnione przeze mnie zasady są również bardzo ważne, wynikają z tych
najważniejszych, a także mogą uzupełniać je z korzyścią dla efektywności pracy wychowawczo-resocjalizacyjnej kuratora.
Podsumowanie i konkluzje pedagogiczne
Należy pamiętać o tym, że prawidłowa resocjalizacja polega na realizacji wobec wychowanków i podopiecznych funkcji wychowawczo-dydaktycznej, opiekuńczej i terapeutycznej. Te trzy funkcje wzajemnie się uzupełniają i nie jest wskazane
w praktyce resocjalizacyjnej pomijanie lub zaniedbywanie którejkolwiek z nich (Pytka 2008, s. 197–200).
Dotyczy to także pracy pedagogicznej kuratora sądowego, który ma obowiązek
prowadzenia oddziaływań wychowawczo-resocjalizacyjnych. Wychowywanie i resocjalizacja podopiecznych nie są łatwymi zadaniami. Dużo łatwiejszą formą pracy
jest w praktyce ograniczanie się do kontrolowania podsądnych i wydawania im poleceń przy wykorzystaniu formalnej władzy nad nimi. To oraz wiele innych różnych
przyczyn może powodować, że niejeden kurator wybiera w pierwszej kolejności pełnienie funkcji kontrolnej. Realizacja funkcji wychowawczo-resocjalizacyjnej wymaga
bowiem większego wysiłku. Warto o niej jednak pamiętać, ponieważ jest wskazana
ze względu m.in. na prawdopodobieństwo większej efektywności resocjalizacyjnej,
a także dlatego, że jest zgodna z zasadami humanistycznymi i pedagogicznymi, jakimi powinien kierować się kurator (Kępka 2007, s. 77–101).
Przytoczone i wyróżnione w niniejszym artykule pedagogiczne zasady efektywnej resocjalizacji prowadzonej przez kuratora sądowego zakładają właśnie pierwszeństwo wychowania, reintegracji społecznej i resocjalizacji nad oficjalną kontrolą.
Ich przestrzeganie powinno pozytywnie wpłynąć na pracę pedagogiczną przedstawiciela sądu zarówno z naukowego i oceniającego poziom jej efektywności, jak i humanistyczno-aksjologicznego punktu widzenia.
Mam nadzieję, że niniejszy artykuł skłoni kuratorów sądowych do głębszej refleksji nad swoją pracą i dalszym doskonaleniem jej, a kandydatom do tego zawodu pomoże w lepszym przygotowaniu się do tej wychowawczo-resocjalizacyjnej
misji.
120
SZKO£A SPECJALNA 2/2012
WARSZTATY TWÓRCZE W RESOCJALIZACJI SKAZANYCH Z NIEPSYCHOTYCZNYMI...
Bibliografia
Jedynak, T. (2008). Nadzór kuratora sądowego. W: T. Jedynak, K. Stasiak (red.), Zarys metodyki
pracy kuratora sądowego. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis.
Jedynak, T., Stasiak, K. (2008). Komentarz do ustawy o kuratorach sądowych. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis.
Kępka, S. (2007). Kuratela sądowa: wychowująca czy kontrolno-represyjna? Ujęcie formalnoprawne. W: E. Bielecka (red.), Profilaktyka i readaptacja społeczna – od teorii do doświadczeń
praktyków. Białystok: Wydawnictwo Trans Humana.
Królikowska, J. (2007). Kontekst socjologiczny pracy kuratora sądowego. W: E. Bielecka (red.),
Profilaktyka i readaptacja społeczna – od teorii do doświadczeń praktyków. Białystok: Wydawnictwo Trans Humana.
Liszke, W. (2008). Wychowawczo-zapobiegawcza funkcja dozoru. W: T. Jedynak, K. Stasiak (red.),
Zarys metodyki pracy kuratora sądowego. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis.
Pytka, L. (2008). Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne. Warszawa: Wydawnictwo APS.
JANINA FLORCZYKIEWICZ
Niepaństwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Białystok
WARSZTATY TWÓRCZE W RESOCJALIZACJI SKAZANYCH
Z NIEPSYCHOTYCZNYMI ZABURZENIAMI OSOBOWOŚCI
Oddziaływania resocjalizacyjne skierowane do osadzonych, oprócz czynników
odpowiedzialnych za demoralizację i przestępczość, których zakres jest wspólny dla
wszystkich osób łamiących normy prawne, muszą uwzględniać specyficzne problemy
wynikające z zaburzeń dotykających skazanych. Główne przyczyny podejmowania
zachowań niezgodnych z prawem przez tę kategorię osadzonych lokują się w sferze
biopsychicznej, są za nie odpowiedzialne zaburzone struktury osobowości (poznawcze, emocjonalne, motywacyjne).
Podjęte rozważania dotyczą wykorzystania twórczości w resocjalizacji jednostek
o niepsychotycznych zaburzeniach osobowości, do których zalicza się nerwice, niektóre zaburzenia psychosomatyczne, zaburzenia adaptacyjne, większość zespołów organicznych, zaburzenia osobowości, uzależnienia od substancji psychoaktywnych, niektóre dewiacje seksualne oraz upośledzenie umysłowe (Pużyński 1993). Obraz kliniczny poszczególnych zaburzeń jest różny, ich cechą wspólną są następstwa w postaci
dezorganizacji życia i nawarstwiania się problemów w funkcjonowaniu społecznym,
które ujawniają się w sferze kontaktów interpersonalnych (relacjach) oraz w trudnościach w realizowaniu ról społecznych.
Zespoły nerwicowe są czynnościowymi zaburzeniami procesów poznawczych, emocjonalnych, somatycznych i behawioralnych, przebiegającymi bez zniekształceń percepcji
rzeczywistości (omamów, urojeń). Ich powstawaniu sprzyjają określone cechy osobowości: egocentryzm, lękliwość, niska tolerancja na stres (Radochoński 1996, s. 85–86).
Zaburzenia adaptacyjne występują w odpowiedzi na sytuacje urazowe, są podobne do depresji o niskim nasileniu, charakteryzują się odczuwaniem negatywnych
SZKO£A SPECJALNA 2/2012
121