Terytorialne zróżnicowanie rozwoju handlu targowiskowego w

Transkrypt

Problemy ZarzÈdzania, vol. 14, nr 1 (57), t. 1: 212 – 231
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.57.13
Terytorialne zróĝnicowanie rozwoju handlu targowiskowego
wb Polsce – analiza statystyczna
Nadesïany: 10.11.15 | Zaakceptowany do druku: 07.02.16
Krzysztof P. Wojdacki*
Celem artykuïu jest charakterystyka rozwoju handlu targowiskowego wb Polsce wb ujÚciu terytorialnym.
Praca skïada siÚ zbdwóch komplementarnych czÚĂci. W pierwszej dokonano identyfikacji kierunku ibnatÚĝenia zmian gïównej charakterystyki handlu targowiskowego wbujÚciu globalnym (Polski) oraz wbukïadzie
wojewódzkim wb latach 1995–2013. Druga czÚĂÊ pracy zostaïa poĂwiÚcona okreĂleniu przestrzennego
zróĝnicowania poziomu rozwoju handlu targowiskowego wbukïadzie wojewódzkim. WykorzystujÈc dynamicznÈ wielowymiarowÈ analizÚ porównawczÈ (DWAP) ibsyntetycznÈ miarÚ rozwoju, scharakteryzowano
hierarchicznÈ przestrzennÈ strukturÚ handlu targowiskowego ibjej zmiany wbczasie. WyodrÚbniono jednoczeĂnie homogeniczne grupy województw pod wzglÚdem poziomu rozwoju handlu targowiskowego. Wyniki
analiz majÈ wartoĂÊ zarówno poznawczÈ, jak ib pragmatycznÈ, szczególnie wb planowaniu regionalnym
dotyczÈcym tego formatu handlu.
Sïowa kluczowe: przestrzenne badania rynku, handel, handel targowiskowy.
Territorial Differentiation of Development of Marketplace in Poland
– Statistical Analysis
Submited: 10.11.15 | Accepted: 07.02.16
The aim of the article is to provide characteristics of the development of marketplace trade in Poland by
region. It consists of two complementary parts. In the first part, based on the analysis of the development
of economic phenomena over time (trend models, dynamics indices), the author identified the direction
and intensity of changes in marketplace trade globally (for Poland) and by province in 1995–2013.
The second part is devoted to determination of the spatial diversification of the level of development
of marketplace trade by province. Making use of the dynamic multidimensional comparative analysis
and the synthetic measure of development, the author characterized the hierarchical spatial structure of
marketplace trade and its changes over time. At the same time, there are separated homogenous groups
of provinces in terms of the level of development of bazaar trade. The article is of the research nature.
Its preparation was based on secondary sources of information (the CSO, the Local Data Bank). The
research is limited by the unavailability of statistical data already collected (secondary data sources)
and its partial incomparability in time. The analyses findings have both cognitive and pragmatic value,
particularly in the regional planning.
Keywords: spatial market research, trade, marketplace trade.
JEL: L81, L83
*
Krzysztof P. Wojdacki – dr, Uniwersytet Ekonomiczny wbKrakowie, Katedra Handlu ibInstytucji Rynkowych.
Adres do korespondencji: Uniwersytet Ekonomiczny wbKrakowie, Katedra Handlu ibInstytucji Rynkowych,
ul. Rakowicka 27, 31-510 Kraków; e-mail: [email protected].
Terytorialne zróĝnicowanie rozwoju handlu targowiskowego wb Polsce – analiza statystyczna
1. Wprowadzenie
PrzystÚpujÈc do realizacji terytorialnej deskrypcji przeobraĝeñ handlu
targowiskowego, naleĝy stwierdziÊ, ĝe ten format handlu jest jednym zbnajstarszych rodzajów handlu detalicznego. Jego poczÈtki sÈ nierozerwalnie
zwiÈzane zbtradycyjnÈ instytucjÈ rynkowÈ, jakÈ sÈ targi, abĂciĂlej rzecz ujmujÈc, ich rodzajem, jakim byïy rynki (Szromnik, 1994).
W obecnej dobie handel targowiskowy, zachowujÈc swój przede wszystkim
lokalny charakter, stanowi uzupeïnienie innych form handlu detalicznego, wbtym
form opartych na stacjonarnych punktach sprzedaĝy detalicznej (Szumilak,
2008). Jest jednoczeĂnie tÈ formÈ handlu detalicznego, na której organizowanie ibfunkcjonowanie najwiÚkszy wpïyw majÈ organy samorzÈdu terytorialnego.
Handel targowiskowy to równieĝ waĝny bezpoĂredni kanaï zbytu produktów
rolniczych (Karwat-Woěniak, 2013) ibwaĝny element lokalnych systemów ĝywnoĂciowych (Bareja-Wawryszuk ibGoïÚbiewski, 2014). Obroli handlu targowiskowego Ăwiadczy jednak przede wszystkim fakt, ĝe jego udziaï wbdetalicznym rynku
FMCG szacowany jest na 5–10% (Chojnacka 2009; 2010; Kosicka-GÚbska,
Tul-Krzyszczuk ibGÚbski, 2011). JednoczeĂnie zbbadañ konsumenckich przeprowadzonych przez pismo „Detal Dzisiaj” wynika, ĝe 19% respondentów wybiera
targowiska/bazary/stragany jako miejsce swoich najczÚstszych zakupów – to
wiÚcej niĝ wb przypadku supermarketów, które wskazaïo 14% respondentów
(Chojnacka, 2010). Natomiast zb badañ Ipsos (cyt. za: Mazurkiewicz, 2011)
wynika, ĝe wbporównaniu zbinnymi krajami Unii Europejskiej Polacy najchÚtniej
dokonujÈ zakupów na targowiskach ibbazarach – dotyczy to zwïaszcza ĝywnoĂci.
Prawie poïowa Polaków najczÚĂciej na targowiskach nabywa owoce ibwarzywa
(w UE jest to Ărednio 33%), ponadto prawie co trzeci Polak kupuje na bazarze
miÚso (Ărednia unijna wynosi wbtym segmencie 11%). Handel targowiskowy to
równieĝ waĝne miejsce zaopatrzenia Polaków wbodzieĝ ibobuwie. Z cytowanych
wczeĂniej badañ Ipsos wynika, ĝe blisko 20% polskich konsumentów na targowiskach/bazarach zaopatruje siÚ wbte produkty (w UE odsetek ten wynosi 16%).
ReasumujÈc, przedstawione fakty ibpotwierdzajÈce je liczby jednoznacznie
wskazujÈ, ĝe ta forma handlu detalicznego nadal, mimo olbrzymiej ekspansji
nowoczesnych form handlu (super- ibhipermarketów, centrów ibgalerii handlowych), jest waĝnym miejscem realizacji zakupów przez Polaków. Powyĝsze
stwierdzenie, jak wspomniano wczeĂniej, dotyczy równieĝ innych krajów
Unii Europejskiej. Z badañ przedstawionych przez J.M. Fresno ibR. Koops
(Fresno ibKoops, 2000) wynika, ĝe wbEuropie jest okoïo 30–40 tys. zorganizowanych targowisk, obstaïej lokalizacji, odbywajÈcych siÚ wbpowtarzalnych
terminach. Liczba ta nie obejmuje targów okazjonalnych (noworoczne itp.).
W Holandii wolumen handlu ruchomego osiÈga 3,2 mld euro. We Wïoszech obejmuje 20% caïego obrotu detalicznego. We Francji jest to ponad
20% wydatków na owoce, warzywa ib ryby. Badanie ECDE na wybranych
targowiskach Europy pokazaïo, ĝe okoïo 40–50% mieszkañców odwiedza
„swój” bazar co tydzieñ. Ponad 60% zb nich to stali klienci.
Problemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 1 (57), t. 1, 2016
213
Krzysztof P. Wojdacki
Gïównym celem opracowania jest odpowiedě na pytanie, czy ta forma
handlu detalicznego rozwija siÚ, podlega stagnacji czy znajduje siÚ wb fazie
schyïkowej. Dlatego teĝ wb pierwszej czÚĂci pracy przeprowadzono analizÚ
rozwoju handlu targowiskowego wbczasie. Jako zmiennÈ diagnostycznÈ przyjÚto liczbÚ targowisk zb podziaïem na targowiska staïe ib sezonowe. Okres
badañ obejmujÈcy lata 1995–2013 (18 lat) pozwoliï na wykorzystanie peïnego
zestawu metod ib technik statystyczno-ekonometrycznych (analiza wskaěnikowa, analiza zbwykorzystaniem modeli tendencji rozwojowych). Druga, komplementarna czÚĂÊ pracy dotyczy wieloaspektowej analizy poziomu rozwoju
tej formy handlu detalicznego wbukïadzie regionalnym. Handel targowiskowy
jest kategoriÈ wieloaspektowÈ (PowÚska, 2007; Wojdacki, 2012). Dlatego
teĝ wbbadaniach wykorzystano wielowymiarowÈ analizÚ porównawczÈ wbjej
dynamicznej postaci (DWAP) (Bazarnik, Grabiñski ib Wojdacki, 1992). Ze
wzglÚdu na dostÚpnoĂÊ danych (GUS BDL) okres badañ ograniczono do lat
2005–2013. Na podstawie skonstruowanej syntetycznej miary rozwoju handlu
targowiskowego dokonano segmentacji województw na homogeniczne grupy.
OkreĂlono równieĝ województwa charakteryzujÈce siÚ tendencjÈ wzrostowÈ,
stagnacjÈ oraz tendencjÈ malejÈcÈ tej miary rozwoju.
2. Tendencje zmian handlu targowiskowego wb Polsce
wb latachb 1995–2013
Gïównym czynnikiem materialnym wyznaczajÈcym moĝliwoĂci funkcjonowania handlu targowiskowego jest baza targowisk – jej wielkoĂÊ ibjakoĂÊ.
Zgodnie zbprzyjÚtÈ klasyfikacjÈ GUS dotyczÈcÈ targowisk przeprowadzono
analizÚ tendencji rozwojowej liczby targowisk ogóïem, targowisk staïych
oraz sezonowych1 wb latach 1995–2013.
Generalnie rzecz ujmujÈc, liczba targowisk (staïe ib sezonowe) wb Polsce
wb latach 1995–2013 charakteryzowaïa siÚ tendencjÈ wzrostowÈ. W efekcie
wb 2013 r. ich liczba wzrosïa ob blisko 34% wb stosunku do 1995 r. (2195
targowisk), ab Ărednioroczny przyrost wyniósï ponad 1,6% (rysunek 1)2. Na
taki stan rzeczy miaïy wpïyw tendencje zmian liczby targowisk sezonowych
oraz targowisk staïych. W wypadku targowisk staïych wb latach 1995–2013
mamy do czynienia zbtendencjÈ malejÈcÈ obĂredniorocznym tempie spadku
wynoszÈcym –0,4%. Spowodowaïo to zmniejszenie siÚ wb 2013 r. ich liczby
ob6,2% wbporównaniu zbbazowym rokiem analizy (1995 r.). OdwrotnÈ tendencjÈ charakteryzuje siÚ liczba targowisk sezonowych. W analizowanym
czasie Ăredniorocznie zanotowano wzrost ob2,5%. Doprowadziïo to wb2013 r.
do zwiÚkszenia siÚ liczby tej formy targowisk obblisko 57% (2342 targowisk)
wbporównaniu zb1995 r. Przedstawione tendencje miaïy wpïyw na strukturÚ
bazy targowisk. PrzewaĝajÈcy udziaï wb liczbie targowisk ogóïem wb Polsce
majÈ targowiska sezonowe. JednoczeĂnie, biorÈc pod uwagÚ przeciwstawne
tendencje zmian liczby targowisk staïych ibsezonowych, udziaï ten systematycznie wzrasta (z 63,6% wb 1995 r. do 74,5% wb 2013 r.).
214
DOI 10.7172/1644-9584.57.13
10000
y = –9,8138x2 + 301,12x + 6551,2
R² = 0,765
9000
8000
8667
7000
6472
4000
3000 4118
2354
13
11
12
20
20
10
20
09
20
08
20
07
20
06
20
05
20
04
20
03
20
02
20
01
20
00
20
99
2207
20
19
95
19
96
1000
y = –0,1623x2 – 7,6905x + 2406,9
R² = 0,9154
19
2000
6460
y = –9,6515x2 + 308,81x + 4144,3
R² = 0,7966
19
98
5000
19
97
6000
targowiska ogółem
targowiska sezonowe
targowiska stałe
targowiska ogółem – trend paraboliczny
targowiska sezonowe – trend paraboliczny
targowiska stałe – trend paraboliczny
Rys. 1. Tendencja rozwojowa liczby targowisk wb Polsce wb latach 1995–2013. ½ródïo:
opracowanie wïasne na podstawie danych GUS.
Dotychczasowe analizy dotyczyïy handlu targowiskowego wbujÚciu ogólnopolskim. W ukïadzie terytorialnym (wojewódzkim) równieĝ nastÚpowaïo zróĝnicowanie tendencji rozwojowej poszczególnych typów targowisk (tabelab 1).
Moĝna wiÚc dokonaÊ podziaïu województw na te, wb których liczba targowisk
sezonowych ib staïych wzrastaïa, co wb efekcie doprowadziïo do wzrostu ich
globalnej liczby (województwo lubelskie, opolskie, podlaskie, ĂwiÚtokrzyskie
oraz wielkopolskie) – typ WWW. Druga grupa województw charakteryzuje
siÚ spadkiem liczby targowisk staïych, ale spadek ten zostaï zrekompensowany
wyĝszym wzrostem liczby targowisk sezonowych – wb efekcie liczba targowisk
ogóïem wzrosïa (województwo dolnoĂlÈskie, kujawsko-pomorskie, lubuskie,
ïódzkie, mazowieckie, pomorskie, warmiñsko-mazurskie oraz zachodniopomorskie) – typ WWS. Dwa województwa – ĂlÈskie ib maïopolskie – to zb kolei
regiony, wbktórych nastÈpiï spadek liczby obu typów targowisk ibwbefekcie spadek
ogólnej liczby targowisk – typ SSS. Odmienna sytuacja wystÈpiïa wbwojewództwie podkarpackim, wbktórym nastÈpiï znaczny wzrost liczby targowisk staïych
ib wb jeszcze wiÚkszym stopniu spadek liczby targowisk sezonowych. W efekcie
liczba targowisk wb tym województwie zmniejszyïa siÚ ob 22% (rysunek 2).
OkreĂlone wczeĂniej tendencje zmian liczby targowisk staïych, sezonowych
ibogóïem determinowaïy zmiany strukturalne wbposzczególnych województwach
ib wb ukïadzie regionalnym. Znakomita wiÚkszoĂÊ województw wb 2013 r. charakteryzowaïa siÚ przewagÈ targowisk sezonowych (zachodniopomorskie, opolskie, maïopolskie, dolnoĂlÈskie, pomorskie, mazowieckie, wielkopolskie, ĂlÈskie,
kujawsko-pomorskie ib lubuskie). Udziaï tych ostatnich wahaï siÚ od 54,0%
(lubuskie) do 93,4% (zachodniopomorskie). W pozostaïych szeĂciu województwach udziaï targowisk staïych byï wiÚkszy od udziaïu targowisk sezonowych
(lubelskie, warmiñsko-mazurskie, ĂwiÚtokrzyskie, podlaskie, podkarpackie oraz
ïódzkie) ib wahaï siÚ od 52,5% wb województwie ïódzkim do 64,8% wb wojeProblemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 1 (57), t. 1, 2016
215
L.p.
Targowiska
Województwo
ogóïem
sezonowe
staïe
196,0
257,6
80,7
1.
DolnoĂlÈskie
2.
Kujawsko-pomorskie
149,0
257,4
96,4
3.
Lubelskie
138,8
392,3
102,7
4.
Lubuskie
162,6
435,0
93,7
5.
ódzkie
147,2
320,0
98,9
6.
Maïopolskie
76,1
75,7
79,8
7.
Mazowieckie
153,3
219,7
91,9
8.
Opolskie
879,0
2905,9
113,3
9.
78,1
59,3
109,2
Podlaskie
173,9
600,0
106,6
11.
Pomorskie
151,2
222,9
81,5
12.
¥lÈskie
48,1
38,7
82,8
13.
¥wiÚtokrzyskie
165,9
295,0
126,2
10.
Podkarpackie
14.
Warmiñsko-mazurskie
108,8
155,6
89,9
15.
Wielkopolskie
206,4
332,6
115,9
16.
Zachodniopomorskie
258,4
320,5
68,8
17.
Polska
133,9
156,9
93,8
Tab. 1. Dynamika zmian liczby targowisk wb województwach wb 2013 r. (1995 r. = 100).
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie danych GUS.
Pomorskie
Warmińsko-mazurskie
Zachodniopomorskie
Podlaskie
Kujawsko-pomorskie
Lubuskie
Mazowieckie
Wielkopolskie
Łódzkie
Dolnośląskie
Lubelskie
Opolskie
– WWW (wzrost–wzrost–wzrost)
– WWS (wzrost–wzrost–spadek)
– SSW (spadek–spadek–wzrost)
– SSS (spadek–spadek–spadek)
Śląskie
Świętokrzyskie
Małopolskie
Podkarpackie
Rys. 2. Dynamika zmian liczby targowisk wb województwach wb 2013 r. (1995 r. = 100).
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie danych GUS.
216
DOI 10.7172/1644-9584.57.13
wództwie lubelskim. NastÚpowaïy takĝe zmiany wb udziaïach poszczególnych
województw wbstrukturze targowisk (staïych, sezonowych ibogóïem) wbPolsce.
Odpowiednie wyniki analizy przedstawiono na rysunku 3 oraz wb tabeli 2.
Pomorskie
Zachodniopomorskie
Podlaskie
Kujawsko-pomorskie
Lubuskie
Mazowieckie
Wielkopolskie
Łódzkie
Dolnośląskie
Lubelskie
Opolskie
– wzrost udziału
– stagnacja
Śląskie
Świętokrzyskie
Małopolskie
Podkarpackie
– spadek udziału
Rys. 3. Zmiany wb strukturze województw wedïug liczby targowisk ogóïem wb latach
1995–2013. ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie danych GUS.
Udziaï wb 2013 r.
Zmiana udziaïu (2013/1995) wb %
ogóïem staïe sezonowe ogóïem
staïe
sezonowe
1. Zachodniopomorskie
17,4
4,5
21,8
8,4
–1,6
11,1
2. Maïopolskie
14,9
6,6
17,8
–11,3
–1,2
–19,1
3. Mazowieckie
11,7
14,4
10,9
1,5
–0,3
3,1
4. DolnoĂlÈskie
11,4
6,4
13,2
3,6
–1,0
5,1
5. Wielkopolskie
8,2
10,6
7,4
2,9
2,0
3,9
6. Opolskie
6,3
2,3
7,6
5,3
0,4
7,2
7. ¥lÈskie
5,8
8,3
4,9
–10,3
–1,1
–14,9
8. ódzkie
3,9
8,0
2,5
0,3
0,4
1,3
9. Pomorskie
3,7
4,0
3,6
0,4
–0,6
1,1
10. Kujawsko-pomorskie
3,6
6,1
2,7
0,4
0,2
1,1
11. Lubelskie
3,3
8,5
1,6
0,1
0,7
0,9
12. Podkarpackie
2,9
5,9
1,8
–2,1
0,8
–3,0
13. Lubuskie
1,9
3,4
1,3
0,3
0,0
0,9
14. Podlaskie
1,8
3,7
1,1
0,4
0,4
0,8
15. ¥wiÚtokrzyskie
1,6
3,7
0,9
0,3
1,0
0,4
16. Warmiñsko-mazurskie
1,6
3,6
0,9
–0,4
–0,2
0,0
17. Polska
100,0 100,0
100,0
0,0
0,0
0,0
L.p.
Województwo
Tab. 2. Struktura województw wedïug liczby targowisk wb2013 r. (w %). ½ródïo: opracowanie
wïasne na podstawie danych GUS.
217
3. Terytorialne zróĝnicowanie rozwoju handlu targowiskowego
wb ukïadzie wojewódzkim
PrzystÚpujÈc do analizy zróĝnicowania poziomów rozwoju handlu targowiskowego wb ukïadzie terytorialnym, naleĝy zauwaĝyÊ, ĝe wb literaturze
przedmiotu poĂwiÚconej aspektom zróĝnicowania handlu targowiskowego
znajduje siÚ relatywnie niewiele pozycji. Tym wiÚkszÈ uwagÚ naleĝy zatem
zwróciÊ na prace, wbktórych problematyka ta jest rozpatrywana (Ciechomski, 2014; Pasiut, 2012; PowÚska, 2002; 2007; 2014; Wojdacki, 2011b; 2014).
Lektura wymienionych prac przekonuje, ĝe charakterystyka terytorialnego stanu ib rozwoju handlu targowiskowego jest zagadnieniem wieloaspektowym. Podobnie jak wb przestrzennych badaniach innych typów sieci
usïugowych (Wojdacki, 2011a; Szromnik ibWojdacki, 2013) wyróĝniÊ naleĝy
przynajmniej cztery zb nich:
– poziom wyposaĝenia rozpatrywanego terenu wb placówki handlu targowiskowego (targowiska, bazary itp.),
– poziom dostosowania sieci placówek handlu targowiskowego do potrzeb
demograficznych terenu,
– ocena efektywnoĂci sieci placówek handlu targowiskowego wbujÚciu terytorialnym,
– ocena jakoĂÊ sieci placówek handlu targowiskowego wbujÚciu terytorialnym.
Pierwszy zbwymienionych punktów widzenia wiÈĝe siÚ dokonaniem oszacowania wskaěnika gÚstoĂci placówek targowiskowych (liczby targowisk/wielkoĂÊ
powierzchni targowisk przypadajÈcej na okreĂlony obszar (1, 10, 100bkm2) jednostki przestrzennej), Drugi odnosi siÚ do oceny demograficznej dostÚpnoĂci
do placówek handlu targowiskowego, czyli ocena stopnia dostosowania stanu
(iloĂciowego ib jakoĂciowego) sieci targowisk do potencjaïu demograficznego
jednostki terytorialnej. Pozostaïe dwa aspekty odnoszÈ siÚ do ekonomicznotechnicznych charakterystyk istniejÈcych targowisk. Wb pierwszym przypadku
mamy do czynienia zbokreĂleniem relacji miÚdzy nakïadami abefektami. AnalizujÈc placówki handlu targowiskowego, moĝe byÊ to na przykïad sprzedaĝ
przypadajÈca na jedno targowisko (jeden staïy punkt sprzedaĝy drobnodetalicznej SPSD zlokalizowany na terenie targowiska lub teĝ sprzedaĝ przypadajÈca na jego powierzchniÚ, np. 100bm2). Natomiast pojÚcie jakoĂci placówek
handlu targowiskowego zlokalizowanych na danym obszarze jest wieloznaczne
ibwieloaspektowe. W literaturze przedmiotu spotkaÊ moĝna wiele mierników
wykorzystywanych wb celu okreĂlenia jakoĂci placówek. Z reguïy punktem
wyjĂcia jest przyjÚcie stwierdzenia, ĝe jakoĂÊ targowiska jest silnie powiÈzana
zb jego powierzchniÈ rozumianÈ nie tylko wb kategoriach fizycznych, ale teĝ
jako moĝliwoĂÊ stosowania nowoczesnych systemów zarzÈdzania, informatycznych, merchandisingowych itp. Drugim wyznacznikiem jakoĂci targowiska
moĝe byÊ równieĝ liczba staïych punktów sprzedaĝy detalicznej (SPSD), które
wyznaczajÈ zb kolei moĝliwoĂci zaspokojenia potrzeb nabywców wb kwestiach
asortymentacji towarów, jest teĝ wyznacznikiem poziomu konkurencji na tar218
DOI 10.7172/1644-9584.57.13
gowiskach. Dlatego teĝ wbwielu pracach miernikami jakoĂci sieci targowiskowej na danym terenie jest Ărednia wielkoĂÊ targowiska, Ărednia liczba SPSD
przypadajÈca na 1 targowisko itp.
Identyfikacja zróĝnicowania rozwoju handlu targowiskowego wbprzyjÚtym
ukïadzie terytorialnym, który tu sprowadzono do ukïadu jednostek administracyjnych – województw, uwzglÚdniajÈca rozpatrzenie wielu charakterystyk, wymaga zastosowania adekwatnej metody analizy zachodzÈcych zmian
wb czasie. W tym celu wykorzystano wielowymiarowÈ analizÚ porównawczÈ
wb wersji dynamicznej – DWAP (Bazarnik, Grabiñski ib Wojdacki, 1992).
Algorytm takiego podejĂcia przedstawiono na rysunku 4.
Sformułowanie celu analiz
oraz wstępnych hipotez badawczych
Określenie charakteru
zmiennych
Ustalenie wag
zmiennych
Określenie zakresu merytorycznego,
terytorialnego i czasowego badań
Dobór zmiennych
diagnostycznych
Analiza parametrów
opisowych zmiennych
Zebranie kompletnego i adekwatnego
materiału statystycznego
Sposób normalizacji
zmiennych
Analiza danych
wejściowych
Wyznaczenie zmiennych
syntetycznych
Reguły agregacji
zmiennych
Hierarchia
obiektów
Grupowanie
obiektów
Analiza syntetycznych
miar rozwoju
Korelacja zmiennych
z miarami rozwoju
Bieguny i ścieżki
rozwoju
Wnioski końcowe
Optymalna strategia
rozwoju
Rys. 4. Algorytm wielowymiarowej dynamicznej analizy porównawczej. ½ródïo: opracowanie
wïasne na podstawie J. Bazarnik, T. Grabiñski ibK.P. Wojdacki. (1992). Taksonomiczne metody
analizy przestrzennej struktury konsumpcji. W: S. Mynarski (red.), Badania przestrzenne
rynku ib konsumpcji. Przewodnik metodyczne. Warszawa: PWN.
219
Realizacja przyjÚtej procedury wymagaïa przede wszystkim utworzenia
zbioru zmiennych potencjalnych, charakteryzujÈcych zmiany wbczasie handlu
targowiskowego zlokalizowanego na terenie kaĝdego województwa, jako
rozpatrywanej jednostce terytorialnej. Ten punkt procedury ma kluczowe
znaczenie dla wyników badañ. Naleĝy zauwaĝyÊ, ĝe moĝliwe sÈ tu – spotykane wbliteraturze – dwa sposoby postÚpowania. Pierwszy zakïada utworzenie zbioru zmiennych, które wbsposób merytoryczny charakteryzujÈ badane
zjawisko (podejĂcie „merytoryczne”). Drugi polega na tworzeniu zbioru
ze zmiennych speïniajÈcych kryteria statystyczno-ekonometryczne, wb tym
przede wszystkim kryterium niskiego skorelowania zmiennych. WiÈĝe siÚ to
zb rozstrzygniÚciem problemu liczebnoĂci zbioru. W tym celu wykorzystuje
siÚ zwykle jeden zbdwóch sposobów: poprzez dÈĝenie do uzyskania maksymalnej liczebnoĂci zbioru zmiennych lub ograniczenie zbioru wyïÈcznie do
zmiennych sygnalnych (Kudïacz, 2005; 2009).
W pracy wykorzystano podejĂcie mieszane: merytoryczno-statystyczne.
W pierwszym etapie wyodrÚbniono cztery grup zmiennych odnoszÈcych siÚ
do wyróĝnionych aspektów (wymiarów) terytorialnego zróĝnicowania handlu
targowiskowego. NastÚpnie do kaĝdej zb grup przypisano zmienne szczegóïowe. W efekcie otrzymano zbiór 16 zmiennych potencjalnych, bÚdÈcych stymulantami poziomu rozwoju handlu targowiskowego (tabela 3). W zwiÈzku
zb powyĝszym macierz danych wyjĂciowych miaïa rozmiar (16 x 16 x 9):
Xijt = [xijt]
i = 1, 2, …, n; j = 1, 2, …, m;
t = 1, 2, …, k,
(1)
gdzie: n, m, k to odpowiednio liczba obiektów (województw – 16), zmiennych (16) oraz okresów (9 lat).
Drugi etap polegaï na wykorzystaniu analizy czynnikowej jako metody
redukcji liczby zmiennych ib ich ortogonalizacji3. Nie wdajÈc siÚ wb szczegóïowy opis procedury (Grabiñski, 1992), wyodrÚbniono trzy czynniki4, które
ïÈcznie wyczerpujÈ ponad 82% zmiennoĂci gïównej (por. tabela 3). Pierwszy czynnik skïada siÚ zb piÚciu zmiennych, zb których cztery charakteryzujÈ
jakoĂÊ targowisk wb województwie. Czynnik ten nazwano „jakoĂÊ targowisk
wbwojewództwie”. Czynnik drugi okreĂliÊ moĝna jako – wyposaĝenie województwa wbtargowiska. Ostatni zbczynników skïada siÚ zbczterech zmiennych,
zb których dwie charakteryzujÈ demograficznÈ dostÚpnoĂÊ sieci targowisk,
abpozostaïe dwie – ich jakoĂÊ. ZïÈczenie tych dwóch róĝnych charakterystyk
utrudnia nadanie jednoznacznej nazwy temu czynnikowi. Na uĝytek niniejszego opracowania przyjÚto nazwÚ „dostÚpnoĂÊ demograficzna targowisk”.
Juĝ pobieĝna analiza rozkïadu wartoĂci czynników (tabela 4) pozwala
stwierdziÊ wystÚpowanie znacznych róĝnic wbpozycji rankingowej zajmowanej
przez poszczególne województwa ze wzglÚdu na dany czynnik. Nie uïatwia
to Ăledzenie miÚdzyokresowych zmian pozycji kaĝdego zb nich wb rozpatrywanym przedziale czasu ib tym samym przebiegu procesu rozwoju handlu
220
DOI 10.7172/1644-9584.57.13
Grupa
Czynniki
I
II
III
1. Powierzchnia ogóïem targowisk staïych na 1 tys. mieszkañców województwa
D
–0,0875
0,1864
0,9587*
2. Powierzchnia sprzedaĝowa targowisk staïych na 1 tys. mieszkañców województwa
D
–0,3513
0,2245
0,8937
3. Liczba targowisk staïych na 100 tys. mieszkañców województwa
D
0,1153 –0,3212
0,6826
4. Liczba SPSD na 100 tys. mieszkañców województwa
D
0,7791
0,5445
0,2273
5. ¥rednia powierzchnia ogóïem targowiska staïego wb województwie
J
–0,1566
0,4097
0,8197
6. ¥rednia powierzchnia sprzedaĝowa targowiska staïego wb województwie
J
–0,4220
0,3906
0,7585
7. Liczba SPSD na 1 targowisko staïe wb województwie
J
0,7795
0,5106
0,2301
8. Liczba SPSD na 1000
m2
powierzchni sprzedaĝowej targowiska staïego wb województwie
9. Liczba SPSD na 1000 m2 powierzchni ogóïem targowiska staïego wb województwie
10. Udziaï powierzchni sprzedaĝowej wb powierzchni ogóïem wb targowiskach staïych wb województwie
km2
0,8908 –0,0744 –0,3821
0,8121
J
–0,7463
0,0569 –0,4573
0,2264
0,2565
W
–0,0591
0,9204
0,3112
12. Powierzchnia sprzedaĝowa targowisk staïych na 1 km2 powierzchni województwa
W
–0,2830
0,8646
0,3815
13. Liczba targowisk staïych na 1 km2 powierzchni województwa
W
–0,0026
0,8894 –0,2248
11. Powierzchnia ogóïem targowisk staïych na 1
14. Liczba SPSD na targowiskach staïych na 1
km2
powierzchni województwa
J
J
W
0,3916
0,8896 –0,0792
15. Udziaï targowisk staïych zb przewagÈ SPSD wb ogólnej liczbie targowisk staïych wb województwie
powierzchni województwa
W
0,1514
0,1121 –0,5507
16. Opïaty przypadajÈce na 1 targowisko wb województwie
E
0,1735
0,4600
0,4879
6,5993
4,1910
2,3954
WartoĂci wïasne
% ogóïu wariancji
41,2000 26,2000 15,0000
Skumulowany % ogóïu wariancji
41,2000 67,4000 82,4000
221
ObjaĂnienia:
Db –b zmienne demograficznych, Jb –b zmienne okreĂlajÈce jakoĂÊ sieci targowiskowej, Wb –b zmienne okreĂlajÈce wyposaĝenie województwa wb sieÊ targowisk, Eb –b zmienne okreĂlajÈce efektywnoĂÊ sieci targowisk, *b –b wartoĂci ïadunków przekraczajÈce przyjÚtÈ wartoĂÊ granicznÈ r = |0,7|.
Tab. 3. Macierz ïadunków czynnikowych. ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie danych GUS.
Zmienne
222
L.p.
Województwo
Czynnik I – jakoĂÊ targowisk
wb województwie
Czynnik II – wyposaĝenie
województwa wb targowiska
Czynnik III – dostÚpnoĂÊ demograficzna
targowisk wb województwie
2005
2013
2005
2013
2005
2013
DolnoĂlÈskie
5
8
6
7
11
12
2.
Kujawsko-pomorskie
6
7
10
8
9
9
3.
Lubelskie
12
14
12
13
6
6
4.
Lubuskie
1
1
9
10
5
5
5.
ódzkie
2
12
2
5
1
4
6.
Maïopolskie
15
16
4
4
13
13
7.
Mazowieckie
9
11
3
2
3
3
8.
Opolskie
7
4
8
14
15
14
9.
Podkarpackie
14
13
13
9
12
8
10.
Podlaskie
11
5
14
11
2
1
11.
Pomorskie
8
6
11
12
14
15
12.
¥lÈskie
4
3
1
1
16
16
13.
¥wiÚtokrzyskie
16
15
5
3
4
2
14.
13
10
16
15
10
10
15.
Wielkopolskie
10
9
7
6
7
7
16.
Zachodniopomorskie
3
2
15
16
8
11
Tab. 4. Hierarchia województw wedïug wartoĂci poszczególnych czynników wb latach 2005 ib 2013. ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie
danych GUS.
DOI 10.7172/1644-9584.57.13
1.
targowiskowego wbwojewództwach. MajÈc to na uwadze, zbtrzech rozpatrywanych czynników utworzono zmiennÈ agregatowÈ charakteryzujÈcÈ rozwój
handlu targowiskowego wb poszczególnych województwach. Wykorzystano
wbtym celu jednÈ zbbezwzorcowych metod agregacji – metodÚ sum standaryzowanych (Bazarnik, Grabiñski ib Wojdacki, 1992). WartoĂci syntetycznej
zmiennej posïuĝyïy do sporzÈdzenia rankingów województw dla kolejnych
lat objÚtych analizÈ (tabela 5). Jak przekonujÈ ob tym przytoczone dane,
wb przeciÈgu badanego okresu wiÚkszoĂÊ województw zachowaïa stabilnÈ
pozycjÚ rankingowÈ5. Tym niemniej podkarpackie, podlaskie ibĂwiÚtokrzyskie
wyraěnie poprawiïy pozycjÚ rankingowÈ, natomiast dolnoĂlÈskie, ïódzkie
ib zachodniopomorskie odnotowaïy zdecydowane jej pogorszenie wzglÚdem
stanu poczÈtkowego.
Lata
Województwo
DolnoĂlÈskie
Róĝnica
pozycji
wb 2013
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 wb porównaniu zb 2005 r.
6
8
8
7
11
11
11
8
11
–5
Kujawsko-pomorskie
10
10
10
11
10
10
8
9
8
+2
Lubelskie
11
11
11
10
9
9
9
11
10
+1
Lubuskie
2
2
2
2
1
1
1
1
1
+1
ódzkie
1
1
1
3
3
2
5
4
6
–5
Maïopolskie
13
13
13
12
13
13
12
12
12
+1
Mazowieckie
4
4
4
4
4
4
3
2
2
+2
Opolskie
12
12
12
13
12
12
13
13
14
–2
Podkarpackie
16
16
16
16
16
16
16
15
13
+3
Podlaskie
7
6
6
6
6
5
6
6
4
+3
Pomorskie
14
14
14
14
15
15
14
14
16
–2
¥lÈskie
3
3
3
1
2
3
2
3
3
0
¥wiÚtokrzyskie
8
7
7
5
5
6
4
5
5
+3
15
15
15
15
14
14
15
16
15
0
Wielkopolskie
9
9
9
9
8
7
7
7
7
+2
Zachodniopomorskie
5
5
5
8
7
8
10
10
9
–4
Tab. 5. Hierarchia województw wg wartoĂci syntetycznego wskaěnika rozwoju wb latach
223
224
Przestrzenny rozkïad województw wb 2005 oraz 2013 wedïug poziomu:
a) I czynnika („jakoĂÊ targowisk wb województwie”)
2005
2013
Pomorskie
Pomorskie
Pomorskie
Zachodniopomorskie
Podlaskie
Kujawsko-pomorskie
Mazowieckie
Wielkopolskie
Opolskie
Śląskie
Podlaskie
Mazowieckie
Wielkopolskie
Łódzkie
Śląskie
Opolskie
Małopolskie
Podkarpackie
– najniższy
DOI 10.7172/1644-9584.57.13
Mazowieckie
Wielkopolskie
Lubuskie
Łódzkie
Lubelskie
Opolskie
– najwyższy
– wysoki
– średni
– niski
– najniższy
Śląskie
Podlaskie
Mazowieckie
Małopolskie
Podkarpackie
– najwyższy
– wysoki
– średni
– niski
– najniższy
Śląskie
Zachodniopomorskie
Podlaskie
Kujawsko-pomorskie
Lubuskie
Mazowieckie
Wielkopolskie
Lubuskie
Podkarpackie
Lubelskie
Opolskie
– najwyższy
– wysoki
– średni
– niski
– najniższy
Śląskie
Mazowieckie
Wielkopolskie
Łódzkie
Dolnośląskie
Świętokrzyskie
Podlaskie
Kujawsko-pomorskie
Łódzkie
Małopolskie
Podkarpackie
Pomorskie
Lubelskie
Opolskie
Małopolskie
Pomorskie
Dolnośląskie
Świętokrzyskie
– wysoki
– średni
– niski
d) syntetycznego wskaěnika rozwoju
2005
2013
Łódzkie
Dolnośląskie
Podkarpackie
Zachodniopomorskie
Wielkopolskie
Świętokrzyskie
Śląskie
– najniższy
Zachodniopomorskie
Kujawsko-pomorskie
Lubelskie
Opolskie
– najwyższy
Małopolskie
Pomorskie
Podlaskie
Dolnośląskie
Świętokrzyskie
– najniższy
Pomorskie
Kujawsko-pomorskie
Śląskie
– wysoki
– średni
– niski
c) III czynnika („dostÚpnoĂÊ demograficzna targowisk wb województwie”)
2005
2013
Zachodniopomorskie
Łódzkie
Lubelskie
– najwyższy
– wysoki
– średni
– niski
Mazowieckie
Wielkopolskie
Dolnośląskie
Świętokrzyskie
Małopolskie
Podkarpackie
Lubelskie
Opolskie
– najwyższy
– wysoki
– średni
– niski
– najniższy
Rys. 5. Przestrzenny rozkïad województw wb latach 2005 oraz 2013. ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie danych GUS.
Śląskie
Świętokrzyskie
Małopolskie
Podkarpackie
Podkarpackie
Lubuskie
Dolnośląskie
Świętokrzyskie
– najwyższy
Małopolskie
– najniższy
Lubuskie
Mazowieckie
Wielkopolskie
Podlaskie
Kujawsko-pomorskie
Łódzkie
Lubelskie
Opolskie
Podlaskie
Kujawsko-pomorskie
Lubuskie
Dolnośląskie
Świętokrzyskie
– najwyższy
– wysoki
– średni
– niski
Zachodniopomorskie
Łódzkie
Lubelskie
Zachodniopomorskie
Kujawsko-pomorskie
Lubuskie
Dolnośląskie
Pomorskie
Zachodniopomorskie
Lubuskie
b) II czynnika („wyposaĝenie województwa wb targowiska”)
2005
2013
W kolejnym kroku prowadzonej analizy terytorialnego rozwoju handlu
targowiskowego dokonano wyodrÚbnienia grup województw ob zbliĝonym
poziomie rozwoju tej formy handlu. WyodrÚbniono piÚÊ grup6, abmianowicie: regiony ob bardzo wysokim, wysokim, Ărednim, niskim ib bardzo niskim
poziomie rozwoju handlu targowiskowego. Graficzny obraz podziaïu ustalonego dla pierwszego ibostatniego roku analizy zawiera rysunek 5, natomiast
parametry statystyczne oceny wskaěników rozwoju podano (dla roku 2013)
wb tabeli 67.
Odchylenie
standardowe
Wspóïczynnik
zmiennoĂci
Polski
0,648
–
–
154,09
100,00
Mazowieckie, ĂlÈskie, podlaskie,
0,547
ĂwiÚtokrzyskie, ïódzkie
0,025
4,627
130,21
84,50
5
Wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, zachodniopomorskie, lubel- 0,373
skie, dolnoĂlÈskie
0,030
8,090
88,65
57,53
IV
2
Maïopolskie, podkarpackie
0,314
0,001
0,288
74,74
48,50
V
3
Opolskie, warmiñsko-mazurskie,
0,283
pomorskie
0,009
3,264
67,37
43,72
Polska
16
0,420
0,124 29,397 100,00
64,90
Grupa
LiczebnoĂÊ
¥rednia
arytmetyczna
¥rednia grupy
wb stosunku do
Ăredniej dla
(wb %)
Skïad grupy (województwa)
I
1
Lubuskie
II
5
III
I grupy
Tab. 6. Parametry statystyczne syntetycznego wskaěnika rozwoju handlu targowiskowego dla
wyszczególnionych grup województw wb2013 r. ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie
danych GUS.
Do grupy pierwszej, województw ob najwyĝszym poziomie rozwoju handlu targowiskowego, zaliczono jedno województwo – lubuskie. Region ten
posiada znaczÈcÈ przewagÚ konkurencyjnÈ wb rankingu wedïug I czynnika
– „jakoĂÊ targowisk wb województwie”. O najwyĝszej pozycji wedïug tego
czynnika decyduje przede wszystkim relatywnie bardzo wysoka liczba staïych
punktów sprzedaĝy detalicznej (SPSD) zlokalizowanych na targowiskach
staïych. Zmienna ta wpïynÚïa na takie zmienne pochodne, jak: liczba SPSD
na jedno targowisko, liczba SPSD na 1000 m2 powierzchni sprzedaĝowej
targowisk czy liczba SPSD na 1000 m2 powierzchni ogóïem targowisk. To
wbefekcie (wraz zbwysokÈ dostÚpnoĂciÈ demograficznÈ targowisk – V pozycja
wbrankingu) spowodowaïo, ĝe region ten wbcaïym okresie badañ zajmowaï
wysokÈ pozycjÚ wb hierarchicznej strukturze, ab wb ostatnich piÚciu latach
(2009–2013) zajmowaï pozycjÚ pierwszÈ. WartoĂÊ syntetycznej miary rozwoju handlu targowiskowego wb tym regionie przewyĝsza ĂredniÈ krajowÈ
54%, ab wb porównaniu do województwa charakteryzujÈcego siÚ najniĝszym
225
poziomem rozwoju handlu targowiskowego (województwo pomorskie) –
ob 134%. W województwie lubuskim zlokalizowane sÈ (2013 r.) wb 49 miejscowoĂciach 74 targowiska staïe, co daje blisko 9% udziaï wb ich globalnej
liczbie, ab udziaï wb powierzchni targowisk wynosi ponad 8%. Gïównymi
oĂrodkami targowymi sÈ Zielona Góra oraz Gorzów Wielkopolski – miasta
realizujÈce funkcje administracji wojewódzkiej oraz oĂrodki zlokalizowane
przy zachodniej granicy (handel transgraniczny).
Do grupy drugiej, województw ob wysokim rozwoju handlu targowiskowego, zaliczono województwa: mazowieckie, ĂlÈskie, podlaskie, ĂwiÚtokrzyskie
oraz ïódzkie. WartoĂÊ wskaěnika syntetycznego tej grupy przewyĝszaïa ĂredniÈ
krajowÈ (w 2013 r.) obponad 30%, abwbstosunku do lidera rankingu – blisko
85% (tabela 6). W województwach tej grupy zlokalizowanych jest ponad
38% staïych targowisk, 50,4% ich powierzchni oraz 45% punktów sprzedaĝy
drobnodetalicznej. Tutaj teĝ znajdujÈ siÚ najwiÚksze pod wzglÚdem wielkoĂci
powierzchni oĂrodki handlu targowiskowego jak: Grójec, Tuszyn, Warszawa,
ódě, CzÚstochowa czy Biaïystok ibKatowice. Kaĝde zbwojewództw tej grupy
charakteryzuje siÚ wysokÈ pozycjÈ wedïug poszczególnych czynników – województwo mazowieckie (czynnik II ib III), ĂlÈskie (czynnik II ib I), podlaskie
(czynnik III ibI), ĂwiÚtokrzyski (czynnik III ibII) oraz ïódzkie (czynnik III ibII).
Ze wzglÚdu na kierunek zmian wartoĂci zmiennej syntetycznej grupa ta jest
niejednorodna. Trzy regiony – mazowiecki, ĂlÈski ibïódzki – charakteryzujÈ siÚ
tendencjÈ spadkowÈ8, natomiast pozostaïe dwa – podlaskie ibĂwiÚtokrzyskie –
tendencjÈ wzrostowÈ. W grupie tej regiony: mazowiecki, ïódzki oraz czÚĂciowo
ĂlÈski speïniajÈ funkcje hurtowego handlu targowiskowego, zaopatrujÈcego
targowiska wb caïej Polsce (Grójec, Tuszyn itp.)
GrupÚ trzeciÈ – województw obĂrednim rozwoju handlu targowiskowego
– tworzÈ województwa: wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, zachodniopomorskie, lubelskie oraz dolnoĂlÈskie. W stosunku do Ăredniej krajowej wartoĂÊ miernika syntetycznego wynosi dla tej grupy blisko 89%, abwbstosunku
do województwa ob najwyĝszym poziomie rozwoju handlu targowiskowego
– ponad 57%. ObecnoĂÊ wymienionych województw wb tej grupie wynika
gïównie zbosiÈgania wysokiej pozycji rankingowej wbodniesieniu do jednego
zb czynników tworzÈcych wskaěnik syntetyczny. I tak, wielkopolskie ib dolnoĂlÈskie charakteryzujÈ siÚ relatywnie wysokim poziomem wyposaĝenia
województwa wb sieÊ targowisk, ab ĂwiÚtokrzyskie ib lubelskie – dostÚpnoĂciÈ
demograficznÈ wb regionie.
Grupa czwarta to województwa ob niskim poziomie rozwoju handlu
targowiskowego, do których zaliczono województwa maïopolskie ibpodkarpackie. W stosunku do Ăredniej krajowej wartoĂÊ syntetycznego wskaěnika
rozwoju handlu targowiskowego tej grupy to 75%, abwbstosunku do grupybI
–48,5%. Niska wartoĂÊ syntetycznej miary rozwoju tych województw wynika
przede wszystkim zb niskiej jakoĂci sieci targowisk (czynnik I) oraz niskiej
ich dostÚpnoĂci demograficznej (czynnik III). Naleĝy jednak podkreĂliÊ, ĝe
województwo podkarpackie charakteryzuje siÚ najwyĝszym tempem wzro226
DOI 10.7172/1644-9584.57.13
stu wartoĂci zmiennej syntetycznej (Ăredniorocznie 2,9%) ibpoprawia swojÈ
pozycjÚ rankingowÈ wedïug poszczególnych czynników oraz wedïug wartoĂci
zmiennej syntetycznej (tabele 4 ib 5).
Do ostatniej, piÈtej grupy, województw ob najniĝszym poziomie rozwoju
handlu targowiskowego, zaliczono województwa opolskie, warmiñsko-mazurskie oraz pomorskie. Regiony te wbstosunku do Ăredniej krajowej charakteryzujÈ siÚ zaledwie 67% wartoĂciÈ wskaěnika rozwoju, abwbporównaniu zbliderem
– województwem lubuskim – wartoĂÊ ta wynosi 44%. Na taki stan rzeczy ma
wpïyw przede wszystkim bardzo sïabe wyposaĝenie tych województw wb sieÊ
targowisk (województwo warmiñsko-mazurskie ib opolskie) oraz maïa ich
dostÚpnoĂÊ demograficzna (województwo pomorskie oraz opolskie). Naleĝy
jednak wziÈÊ pod uwagÚ specyfikÚ tych regionów wb aspekcie uĝytkowania
gruntów ib udziaïu gruntów zabudowanych ib zurbanizowanych.
Zaobserwowane wblatach 2005–2013 zmiany rozwoju handlu targowiskowego mierzone syntetycznym wskaěnikiem wskazujÈ, ĝe wbujÚciu globalnym
(Polski) mamy do czynienia zb tendencjÈ spodkowÈ. W ujÚciu regionalnym
(terytorialnym) moĝna natomiast wyodrÚbniÊ trzy homogeniczne grupy województw wedïug kierunku zmian. PierwszÈ, najliczniejszÈ grupÚ stanowiÈ województwa ob spadkowej tendencji wartoĂci miary syntetycznej (dolnoĂlÈskie,
lubuskie, ïódzkie, mazowieckie, pomorskie, ĂlÈskie oraz zachodniopomorskie), drugÈ charakteryzujÈce siÚ stagnacjÈ województwa: kujawsko-pomorskie, lubelskim, maïopolskie oraz wielkopolskie, natomiast wzrost wartoĂci
miary syntetycznej (tendencja wzrostowa) zanotowano wbczterech województwach: podkarpackim, podlaskim, ĂwiÚtokrzyskim oraz warmiñsko-mazurskim (rysunek 6). Najwyĝsze tempo spadku miaï miejsce wb województwie
Pomorskie
Zachodniopomorskie
Podlaskie
Kujawsko-pomorskie
Lubuskie
Mazowieckie
Wielkopolskie
Łódzkie
Dolnośląskie
Lubelskie
Opolskie
– spadek
Śląskie
Świętokrzyskie
Małopolskie
Podkarpackie
– stagnacja
– wzrost
Rys. 6. Województwa Polski wedïug kierunku zmian syntetycznego wskaěnika rozwoju handlu
targowiskowego (lata 2005–2013). ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie danych GUS.
227
ïódzkim, natomiast najwyĝszy wzrost – wb województwie podkarpackim.
AnalizujÈc rozkïad przestrzenny, moĝna stwierdziÊ, ĝe handel targowiskowy
rozwijaï siÚ wb badanym okresie na ¥cianie Wschodniej, wb przeciwieñstwie
do ¥ciany Zachodniej. Jest to niewÈtpliwie zwiÈzane ze zmniejszaniem siÚ
atrakcyjnoĂci ibopïacalnoĂci transakcji handlowych wbhandlu transgranicznym
zb Niemcami ib Czechami oraz wzrostem wb handlu zb UkrainÈ, BiaïorusiÈ
ib RosjÈ (PowÚska, 2014).
Lubuskie
P
O
Z
I
O
M
R
O
Z
W
O
J
U
bardzo wysoki
i wysoki
Łódzkie
Podlaskie
Mazowieckie
Świętokrzyskie
Śląskie
średni
Dolnośląskie
Zachodniopomorskie
Opolskie
niski i bardzo niski
Kujawsko-pomorskie
Lubelskie
Wielkopolskie
Małopolskie
Pomorskie
spadek
stagnacja
Podkarpackie
wzrost
KIERUNEK ZMIAN
Rys. 7. Poziom ibkierunek rozwoju handlu targowiskowego wbwojewództwach Polski wblatach
Dopeïnieniem analizy czasowej byïo opracowanie macierzy poziom rozwoju – tendencja zmian handlu targowiskowego. Macierz ta pozwala okreĂliÊ
poïoĝenie poszczególnych województw wbkartezjañskim ukïadzie wymienionych zmiennych (rysunek 7). NiewÈtpliwie najlepiej sytuacja przedstawia
siÚ wb województwach ĂwiÚtokrzyskim ib podlaskim. CharakteryzujÈ siÚ one
wysokim poziomem rozwoju handlu targowiskowego ibjednoczeĂnie wbwojewództwach tych handel targowiskowy rozwija siÚ bardzo szybko. Równieĝ
obiecujÈca jest sytuacja województw podkarpackiego ib warmiñsko-mazurskiego. Regiony te, chociaĝ zaliczone zostaïy do województw ob niskim lub
bardzo niskim poziomie rozwoju handlu targowiskowego, zmniejszajÈ dystans
do pozostaïych regionów. Na drugim biegunie znajduje siÚ województwo
opolskie oraz pomorskie. W regionach tych zanotowano silnÈ tendencjÚ
spadkowÈ wartoĂci zmiennej syntetycznej, co spowodowaïo spadek ob dwie
pozycje wb rankingu.
228
DOI 10.7172/1644-9584.57.13
4. Podsumowanie
Celem niniejszego artykuïu byïo przedstawienie wb syntetyczny sposób
tendencji zmian iloĂciowych ib jakoĂciowych handlu targowiskowego wb Polsce wb czasie (lata 1995–2013) oraz przestrzennego zróĝnicowania wb ukïadzie wojewódzkim. Na podstawie danych statystycznych GUS dokonano
odpowiednich analiz dajÈcych odpowiedzi na postawione wczeĂniej pytania,
skïaniajÈce do nastÚpujÈcych stwierdzeñ ib wniosków:
– W badanym czasie liczba targowisk wbPolsce wzrosïa, przy czym wzrost
ten wynikaï ze znacznego wzrostu liczby targowisk sezonowych, przy
malejÈcej tendencji liczby targowisk staïych. Spowodowaïo to zmniejszenie udziaïu tych ostatnich.
– Taki stan rzeczy na pewno nie wpïywa pozytywnie na jakoĂÊ handlu
targowiskowego.
– W wiÚkszoĂci województw wb latach 1995–2013 nastÈpiï wzrost liczby
targowisk. WyjÈtek stanowiÈ tylko województwa maïopolskie, ĂlÈskie oraz
podkarpackie.
– Tak jak wb wielu przestrzennych badaniach rozwoju spoïeczno-ekonomicznego regionów, zarysowuje siÚ znaczna róĝnica rozwoju handlu
targowiskowego wb przekroju wojewódzkim.
– Regionem charakteryzujÈcym siÚ najlepiej rozwiniÚty handlem targowiskowym jest województwo lubuskie, wbktórym stanowi on waĝny element
handlu transgranicznego zarówno wbujÚciu detalicznym, jak ibhurtowym.
– Na drugim biegunie znajdujÈ siÚ województwa: warmiñsko-mazurskie,
opolskie oraz pomorskie. CharakteryzujÈ siÚ one bardzo niskim poziomem rozwoju tej formy handlu. Natomiast pozytywne jest to, iĝ województwo warmiñsko-mazurskie naleĝy do obszarów obnajszybciej rozwijajÈcym siÚ handlu targowiskowym.
Przypisy
1
Zgodnie zb definicjÈ GUS wb pracy przyjÚto, ĝe targowiska staïe to wyodrÚbnione
tereny lub budowle (plac, ulica, hala targowa) ze staïymi, wzglÚdnie sezonowymi
punktami sprzedaĝy drobnodetalicznej lub urzÈdzeniami przeznaczonymi do prowadzenia handlu codziennie lub wb wyznaczone dni tygodnia, dziaïajÈce dïuĝej niĝ
6bmiesiÚcy wbroku kalendarzowym, abtargowiska sezonowe, to zbkolei plac ibulica, gdzie
sÈ uruchamiane na okres do 6 miesiÚcy punkty handlowe wbzwiÈzku ze wzmoĝonym
ruchem nabywców (np. nadmorski ruch urlopowy) ib dziaïalnoĂÊ ta jest ponawiana
wb kolejnych sezonach.
2
Do analizy tendencji rozwojowej wykorzystano modele trendu szacowane klasycznÈ
metodÈ najmniejszych kwadratów. Wszystkie oceny parametrów strukturalnych modeli
statystycznie róĝniÈ siÚ od 0.
3
Wykorzystano tutaj jednÈ ze zïoĝonych technik analizy czynnikowej X(nxk, m), wbktórej struktura danych ma postaÊ „obiektookresy x zmienne” – por. Grabiñski, 1992,
s.b17, natomiast macierz ïadunków czynnikowych otrzymano wbdrodze rotacji metodÈ
VARIMAX (Varimax znormalizowana).
229
4
Wykorzystano wb tym celu kryterium Kaisera oraz test osypiska. Kryterium Kaisera
polega na przyjÚciu tylko tych czynników, które majÈ wartoĂci wïasne wiÚksze niĝ 1.
W istocie chodzi ob to, ĝe jeĂli czynnik nie wyodrÚbnia przynajmniej tyle, ile jedna
zmienna oryginalna, to go odrzucamy (Kaiser, 1960). Test osypiska zaproponowany
przez Cattella (1966) jest metodÈ graficznÈ. Na prostym wykresie liniowym przedstawia siÚ wartoĂci wïasne czynników. Cattell sugeruje, by znaleěÊ miejsce, od którego
na prawo wystÚpuje ïagodny spadek wartoĂci wïasnych. Na prawo od tego punktu
przypuszczalnie znajduje siÚ tylko osypisko czynnikowe.
5
Za wnioskiem tym przemawiajÈ wartoĂci wskaěnika rang Spearmana obliczone dla
hierarchii województw wblatach 2005–2013 wbsystemie rok poprzedni – rok nastÚpny,
których wartoĂci zawierajÈ siÚ wbprzedziale [0,847, 0,984]. Natomiast wartoĂÊ wskaěnika dla 2005 r. oraz 2013 r. wynosi 0,911.
6
Podziaï zbioru liniowo uporzÈdkowanego dokonano, wykorzystujÈc metodÚ osypiska
oraz metodÚ pierwszych przyrostów (Malina, 2004).
7
Analiza podstawowych parametrów statystycznych wskaěnika rozwoju handlu targowiskowego dla roku 2013 wskazuje, ĝe podziaï ten moĝna uznaÊ za prawidïowy.
WskazujÈ na to niskie wartoĂci wspóïczynnika zmiennoĂci. Oznacza to wysoki stopieñ
homogenicznoĂci grup (por. tabela 6).
8
Szczególnie dotyczy to województwa ïódzkiego, wbktórym wartoĂÊ zmiennej syntetycznej zmniejszyïa siÚ wb 2013 r. ob ponad 51%. Województwo to równieĝ wb przestrzennych badaniach atrakcyjnoĂci handlowej charakteryzowaïo siÚ znacznym jej spadkiem
(Wojdacki, 2011a; 2012). Dla województwa mazowieckiego ib ĂlÈskiego spadek ten
wyniósï odpowiednio 13,5% oraz 17,6%.
Bibliografia
Bareja-Wawryszuk, O. ib GoïÚbiewski, J. (2013). Economic Functions of Open-air Trade
in the Context of Local Food System Development. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia
Ekonomistów Rolnictwa ib Agrobiznesu, XVI (6).
Bazarnik, J., Grabiñski, T. ibWojdacki, K.P. (1992). Taksonomiczne metody analizy przestrzennej struktury konsumpcji. W: S. Mynarski (red.), Badania przestrzenne rynku
ib konsumpcji. Przewodnik metodyczne. Warszawa: PWN.
Cattell, R.B. (1966). The Scree Test for the Number of Factors. Multivariate Behavioral
Research, (1).
Chojnacka, U. (2009). Mocne mimo spadku. Detal Dzisiaj, (21).
Chojnacka, U. (2010). Formaty handlu. Targowiska nadal popularne. Detal Dzisiaj, (21).
Ciechowski, W. (2014). Handel targowiskowy wb Poznaniu – diagnoza stanu rozwoju,
preferencje klientów tendencje zmian. Zeszyty Naukowe WSHiU wb Poznaniu, (28).
Fresno, J.M., Koops, R. (2000). Market Trading in Europe. Methodological guide for the
analysis and enhancement of markets in public areas. Hague: Union Européenne du
Commerce Ambulant (UECA).
Grabiñski, T. (1992). Analiza czynnikowa wb badaniach przestrzennych. W: S. Mynarski
(red.), Badania przestrzenne rynku ib konsumpcji. Przewodnik metodyczne. Warszawa:
PWN.
GUS. (1995). System informatyczny DEFINICJE. Zbiór wybranych definicji pojÚÊ spoïecznoekonomicznych zb zakresu rynku wewnÚtrznego. Warszawa: GUS.
Kaiser, H.F. (1960). The Application of Electronic Computers to Factor Analysis. Educational and Psychological Measurement, 20.
Karwat-Woěniak, B. (2013). Zmiany wbformach sprzedaĝy produktów rolnych wbgospodarstwach indywidualnych. Warszawa: Wydawnictwo IERiG¿-PIB.
230
DOI 10.7172/1644-9584.57.13
Kosicka-GÚbska, M., Tul-Krzyszczuk, A. ibGÚbski, J. (2011). Handel detaliczny ĝywnoĂciÈ
wb Polsce. Warszawa: Wydawnictwo SGGW.
Malina, A. (2004). Wielowymiarowa analiza przestrzennego zróĝnicowania struktury
gospodarki Polski wedïug województw. Zeszyty Naukowe. Akademia Ekonomiczna
wb Krakowie. Seria Specjalna. Monografie, (162).
Mazurkiewicz, P. (2011). Na zakupy nie tylko do sklepu: Polacy zwolennikami bazarów.
Pozyskano z: http://www.rp.pl/artykul/ 621423.html (04.03.2011).
Pasiut, A. (2012). Targowisko we wspóïczesnym mieĂcie – wb poszukiwaniu formy. Przestrzeñ ib Forma, (17).
PowÚska, H. (2002). Przestrzenny wymiar handlu transgranicznego wb Polsce wb ostatniej
dekadzie XX wieku. Geopolitical Studies, (9).
PowÚska, H. (2007), Zmiany natÚĝenia handlu targowiskowego wb Polsce wb latach
1999–2004. Acta Scientiarum Polonorum Oeconomia, 6 (1).
PowÚska, H. (2014). Handel wbobszarach przygranicznych. W: Handel wewnÚtrzny wbPolsce 2009–2014. Warszawa: IBRKK.
Szromnik, A. (1994). Instytucje rynkowe jako przedmiot badañ (próba identyfikacji).
Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej wb Krakowie, (420).
Szumilak, J. (2008). Miejsce ib rola handlu detalicznego wb procesie gospodarowania. W:
J. Szumilak (red.), Handel detaliczny. Funkcjonowanie ib kierunki rozwoju. Kraków:
Oficyna Ekonomiczna,
Wojdacki, K.P. (2011a). AtrakcyjnoĂÊ handlowa regionów ibwojewództw Polski. SamorzÈd
Terytorialny, (3).
Wojdacki, K.P. (2011b). Przestrzenne aspekty rozwoju handlu targowiskowego wbPolsce.
Handel WewnÚtrzny, (6).
Wojdacki, K.P. (2012). Handel targowiskowy wbPolsce – analiza przestrzenno-statystyczna.
SamorzÈd Terytorialny, (6).
Wojdacki, K.P. (2014). Regionalne aspekty rozwoju handlu targowiskowego wb Polsce.
W: Handel wewnÚtrzny wb Polsce 2009–2014. Warszawa: IBRKK.
231

Terytorialne zróżnicowanie rozwoju handlu targowiskowego w

Transkrypt

Podobne dokumenty

zawiadomienie _o_wyborze_oferty

FERIE ZIMOWE W 2016 ROKU

pobierz stronę jako plik pdf - Urząd Statystyczny we Wrocławiu

Plan pracy Komisji Rewizyjnej Rady Miasta

Place targowe Krakowa Place targowe Krakowa