pełny tekst - Psychologia Wychowawcza

Transkrypt

PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 80–92
ISSN 0033-2860
ANNA CIERPKA, JOANNA WIERZBICKA
Uniwersytet Warszawski, Wydział Psychologii
SAMOOCENA MŁODYCH DOROSŁYCH A STYLE WYCHOWANIA
W RODZINIE POCHODZENIA
Streszczenie: W niniejszym artykule analizowany jest związek retrospektywnie
postrzeganych stylów wychowania stosowanych przez rodziców wobec dorastających dzieci oraz samooceny tych ostatnich
w okresie wczesnej dorosłości. Badania przeprowadzono w grupie 50 mężczyzn i 50 kobiet w wieku od 20 do 30 lat. Do pomiaru
samooceny wykorzystano Wielowymiarowy
Kwestionariusz Samooceny MSEI, a do pomiaru postrzeganych stylów wychowania –
Kwestionariusz Autorytetu Rodzicielskiego.
Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że percepcja stylu wychowania w okresie
dorastania jako autorytatywnego ma znaczenie dla samooceny w okresie dorosłości. Styl
wychowania postrzegany jako autorytatyw-
ny wiąże się dodatnio z samooceną kobiet
w obszarze bycia kochaną, zdolności przywódczych i samoakceptacji moralnej, a także z samooceną mężczyzn dotyczącą atrakcyjności fizycznej. Z kolei styl wychowania
postrzegany jako permisywny negatywnie
wiąże się z samooceną w zakresie witalności mężczyzn. Autorytarny styl wychowania
rodziców nie miał znaczenia dla rozwoju samooceny młodych dorosłych. Uzyskane relacje pomiędzy komponentami samooceny
a percypowanymi stylami wychowania potwierdzają odmienne znaczenie matki i ojca
dla rozwoju samooceny dziecka.
Słowa kluczowe: samoocena, styl wychowania, autorytet rodzicielski
WPROWADZENIE
Środowisko rodzinne, a przede wszystkim doświadczenia w nim nabyte są podstawą
kształtowania się cech osobowości. Powstało wiele badań naukowych na temat związku
praktyk rodzicielskich, stylów wychowania z różnymi cechami osobowości warunkującymi dobre przystosowanie i funkcjonowanie psychiczne. Interesujące wydaje się znaczenie stylu wychowania, rozumianego jako konfiguracja praktyk rodzicielskich będących wyrazem przekonań i wartości rodziców (Baumrind 1971, 1991), dla rozwoju
samooceny dziecka.
Diana Baumrind (1971) wyróżniła trzy podstawowe typy stylów wychowania: autorytatywny, autorytarny i permisywny. Styl autorytatywny związany jest w kulturze zachodniej z najbardziej efektywnym wpływem na poziom całościowego przystosowania
osoby. Rodzic przejawiający styl autorytatywny akceptuje dziecko, jego pragnienia i interesy, ale również sprawuje silną kontrolę i wyznacza standardy zachowania. Swoim
AAdres do korespondencji: [email protected]
własnym zachowaniem pokazuje, że jest osobą, która potrafi dążyć do wyznaczonych
sobie celów i znajdować sposoby ich osiągania. Tłumaczy dziecku swoje postępowanie,
a także akceptuje interesy dziecka. Zachęca do słownej wymiany. Rodzic szanujący pragnienia dziecka pokazuje mu, że jest ono osobą wartościową i godną szacunku oraz miłości. To poczucie bycia kochanym może zostać zinternalizowane i stać się podstawą wysokiej samooceny (Epstein, 1982).
Rodzic o stylu permisywnym stawia niewiele wymagań dziecku. Dyskutuje z nim
o swoich decyzjach, pozwala mu samodzielnie regulować swoje zachowania, unika kontrolowania. Wyraża postawę w pełni akceptującą impulsy, pragnienia i działania. „Rodzic prezentuje się dziecku jako zasób, który dziecko może wykorzystywać jak sobie życzy, a nie jako aktywny sprawca odpowiedzialny za kształtowanie i zmienianie jego
obecnego i przyszłego zachowania” (Baumrind, 1966, s. 891). Taki model rodzica nie
pozwala na uwewnętrznianie przekonania o sobie jako o kimś, kto może aktywnie dążyć do wyznaczonych celów i wierzyć w możliwość ich osiągnięcia oraz potrafi znaleźć
sposoby pozwalające na ich urzeczywistnienie. Dziecko wychowywane w ten sposób ma
bardzo dużą autonomię w swoim działaniu, ale nie zostaje nauczone, jak jej używać, nie
ma szansy na jej samodzielne zdobywanie. Takie postępowanie rodzica przenosi odpowiedzialność z rodzica na dziecko za zachowania dziecka. Ono zaś, mimo że doświadcza
akceptacji, nie ma szans na doświadczanie własnych sukcesów i porażek w spełnianiu
wymagań rodziców. Może to prowadzić do rozwoju wysokiej jawnej samooceny, która
jednak nie będzie miała poparcia w doświadczeniach dziecka.
Styl autorytarny cechuje rodziców, którzy usiłują kontrolować i kształtować zachowania i postawy dziecka tak, aby odpowiadały zestawowi absolutnych standardów. Standardy te formułowane są z pozycji autorytetu, nie są one tłumaczone. Rodzic wymaga
posłuszeństwa i uległości, dziecko powinno akceptować jego słowa bez pytania. Ma ono
z góry narzucone cele, do których stara się dążyć. Ponadto rodzic autorytarny rzadko
tłumaczy zasady swojego postępowania i nie zachęca do komunikacji. Dziecko, które
musi ciągle spełniać oczekiwania rodzica, nie uzyskując od niego wsparcia i prawdopodobnie mając trudności w sprostaniu tym wymaganiom, może się czuć niewystarczająco
dobre, co prowadzi do niskiej samooceny.
Eleanor E. Macooby i John A. Martin (1983) zrewidowali początkowy trzyczęściowy model rodzicielskiej kontroli. Przeprowadzając analizę czynnikową zachowań rodzicielskich, wyróżnili dwa ortogonalne czynniki: responsywność oraz stawianie wymagań
(demandingness). Tym samym udało im się opisać styl wychowania jako funkcję dwóch
wymiarów. Według autorów style wychowania odzwierciedlają dwa znajdujące się u ich
podłoża procesy: liczbę i rodzaj żądań stawianych przez rodziców oraz zależność rodzicielskiego wzmocnienia (contingency of parental reinforcement). Oznacza to, że rodzice
kształtują dziecko poprzez odmienne reakcje na jego pożądane i niepożądane zachowania. Na podstawie tych dwóch wymiarów Maccoby i Martin wyróżnili cztery style wychowania. Autorytatywni rodzice znajdują się wysoko na wymiarze responsywności
i stawiania wymagań. Autorytarni rodzice są wysoko na wymiarze stawiania wymagań,
ale nisko na wymiarze responsywności. Zamiast stylu permisywnego Maccoby i Martin
wyodrębnili dwa odmienne wzory rodzicielstwa: pobłażliwy i zaniedbujący. Rodzice
pobłażliwi znajdują się wysoko na wymiarze responsywności, lecz nisko na wymiarze
stawiania wymagań. Natomiast rodzice zaniedbujący znajdują się nisko na obu wymiarach. Według Nancy Darling i Laurence Steinberg (1993) styl zaniedbujący wyodrębniony został jako logiczna konsekwencja skrzyżowania teoretycznych wymiarów; jest
również uzasadniony z perspektywy ekologicznej, ponieważ umożliwia uwzględnienie
81
SAMOOCENA MŁODYCH DOROSŁYCH A STYLE WYCHOWANIA W RODZINIE POCHODZENIA
82
szerszego zakresu praktyk rodzicielskich. Model Macooby i Martina pozwala na badanie populacji odmiennych od tych, na gruncie których wyrosła typologia Baumrind.
Style wychowania, zdaniem Baumrind (2005), kategoryzują konkretną relację rodzic–dziecko w określonym momencie. Jednakże autorka wskazuje na umiarkowaną
stabilność stylów wychowania w czasie. Może to być wynikiem ciągłości osobowości rodzica, jego przekonań, a także charakterystyk dziecka. Rodzicielskie wartości i przekonania z pewnością nie są niezmienne, ale charakteryzują się pewną stabilnością. Style
wychowania odzwierciedlają przekonania rodziców co do własnej roli, a także natury
dzieci. Uwarunkowane są one wieloczynnikowo, włączając w to transmisję międzypokoleniową, charakterystyki osobowościowe rodzica, dziecka i poglądy partnera na temat
wychowania. Być może to właśnie sprawia, że style wychowania pozostają umiarkowanie stabilne. Darling i Steinberg (1993), rozdzielając praktyki wychowawcze i style wychowania, wskazują, że prawdopodobnie wraz z wiekiem dzieci zmieniać się będą stosowane przez rodziców praktyki, podczas gdy przejawiany przez nich styl pozostanie taki
sam. Na przykład autorytatywni rodzice, którzy stawiają dziecku wymagania dotyczące
dobrych wyników w nauce, mając dzieci w szkole podstawowej, być może będą razem
z nimi odrabiać lekcje, lecz kiedy ich dzieci będą w okresie dorastania, ograniczą się do
pytania o szkołę i rozmowy z dziećmi na ten temat.
Problematyka związku między stylami wychowania a samooceną była podejmowana
przez wielu badaczy. Patrick Heaven i Joseph Ciarrochi (2008) zaplanowali i przeprowadzili podłużne badania mające na celu ustalenie wzorów zmian w poziomie samooceny
w okresie adolescencji oraz wpływu stylu wychowania i płci na tę samoocenę. Okazało
się, że postrzegany autorytaryzm rodziców wiązał się z niższym poziomem samooceny.
Związek ten utrzymywał się niezależnie od zmian w zakresie samooceny na przestrzeni
czasu. John R. Buri, Peggy A. Luiselle, Thomas M. Misukanis i Rebecca A. Mueller
(1988) przeprowadzili badania w grupie studentów eksplorujące wpływ rodzicielskiego
autorytetu na samoocenę. Ich wyniki ujawniają pozytywny związek samooceny z postrzeganą autorytatywnością matek i ojców oraz negatywny z postrzeganą autorytarnością rodziców. Permisywność rodziców nie wiązała się znacząco z samooceną młodych
dorosłych. Korzystne efekty autorytatywności rodziców dla samooceny potwierdzają
również badania Avidana Milevsky’ego, Melissy Schlechter, Sarah Netter i Danielle
Keehn (2006). Autorytatywność matki okazała się najkorzystniejsza dla samooceny badanych w porównaniu ze stylem permisywnym, autorytarnym i zaniedbującym. Autorytatywny styl wychowania ojców był korzystniejszy niż styl zaniedbujący i autorytarny, ale
dla samooceny badanych równie korzystny był styl permisywny ojców. O ile wyniki dość
jednoznacznie wskazują na negatywne efekty autorytarności i pozytywne autorytatywności, o tyle permisywność rodziców budzi więcej wątpliwości. Wyniki niektórych badań
świadczą o tym, że w pewnych warunkach styl permisywny może się okazać nawet lepszy
niż autorytarny. Fernando García i Enrique Gracia (2009) przeprowadzili badania wskazujące na to, że samoocena w obszarze emocjonalnym adolescentów, których rodzice stosowali styl przyzwalający (indulgent), była wyższa aniżeli samoocena adolescentów, których rodzice stosowali styl autorytatywny. Również dane z badań młodych dorosłych
z uszkodzeniami wzroku nie przynoszą rozstrzygającej odpowiedzi (Cardinalli, D’Allura,
2001). Gdy badani oceniali styl wychowania matek, postrzegana permisywność wiązała
się z wyższą samooceną młodych dorosłych. Odwrotny związek obserwowano w sytuacji
oceniania własnego stylu przez matki: permisywność matek miała negatywny związek
z samooceną. Badacze tłumaczyli to prawdopodobnym innym postrzeganiem i rozumieniem pozycji wchodzących w skład skali permisywności.
83
Mimo istnienia sporej liczby badań nad związkami stylów wychowania z samooceną nie przynoszą one rozstrzygających wyników. Nadal istnieje pole do eksploracji tych
związków i poszukiwania hipotez wyjaśniających obserwowane niezgodności. Konieczne są zatem dalsze badania w tym zakresie.
Biorąc pod uwagę dotychczasową wiedzę na temat uwarunkowań samooceny oraz
dane pochodzące z badań empirycznych, postawiono następujące hipotezy dotyczące
związków różnych stylów wychowania w rodzinie pochodzenia z samooceną młodych
dorosłych:
H1: Retrospektywne postrzeganie autorytatywności rodziców w okresie dorastania
wiąże się z wyższym poziomem samooceny młodych dorosłych.
H2: Retrospektywne postrzeganie autorytarności lub permisywności rodziców
w okresie dorastania wiąże się z niższym poziomem samooceny.
METODA
W badaniach zastosowano ankietę oraz dwa narzędzia kwestionariuszowe: Kwestionariusz Autorytetu Rodzicielskiego (do oceny postrzeganych stylów wychowania rodziców) oraz Wielowymiarowy Kwestionariusz Samooceny.
1. Ankieta pozwala na uzyskanie szeregu informacji na temat osób badanych. Pytania
dotyczą wieku, płci, a także statusu rodziny pochodzenia, stopnia edukacji, aktualnego zajęcia, sytuacji zawodowej.
2. Kwestionariusz Autorytetu Rodzicielskiego jest polską wersją Parental Authority
Questionnaire (PAQ) Buriego (1991) i służy do pomiaru stylów wychowania wyróżnionych przez Baurmind (1966, 1971). Składa się z trzech skal: autorytarności, permisywności i autorytatywności. Pozycje w tych skalach zostały tak opracowane, by
odzwierciedlały trzy wzorce rodzicielskiego autorytetu. Istnieje jednak znacząca
różnica w sposobie ujmowania stylów wychowania prezentowanym przez Baumrind
i przez Buriego. Ta pierwsza badaczka reprezentuje podejście konfiguracyjne, umożliwiające przypisanie rodzicowi jednego konkretnego stylu wychowania, zaś Kwestionariusz Autorytetu Rodzicielskiego Buriego pozwala na ocenę rodzica na trzech
wyżej wymienionych wymiarach.
Kwestionariusz składa się z 30 pozycji opisujących sposób postępowania rodzica w stosunku do badanego, gdy ten był w okresie dorastania. Obejmuje dwa identyczne zestawy
stwierdzeń przeznaczonych do osobnych opisów matki i ojca. Badany jest proszony o ustosunkowanie się do każdego stwierdzenia na skali od 1 (zdecydowanie się nie zgadzam)
do 5 (zdecydowanie się zgadzam). W skład każdej skali wchodzi po 10 pozycji.
W polskiej wersji zachowano oryginalną kolejność pozycji i sposób zliczania wyników. Wstępne analizy rzetelności Kwestionariusza Autorytetu Rodzicielskiego wykonane przez Oleszkowicz i Siwek (2012) wykazały zadowalającą rzetelność każdej ze skal
(α Cronbacha od 0,67 do 0,82).
3. Poziom samooceny ogólnej oraz samowartościowania dotyczącego szczegółowych,
ważnych aspektów funkcjonowania człowieka określono za pomocą Wielowymiarowego Kwestionariusza Samooceny MSEI. Kwestionariusz ten jest polską wersją
narzędzia opracowanego przez O’Brien i Epstein Multidimensional Self-Esteem Inventory.
Narzędzia
84
Wielowymiarowy Kwestionariusz Samooceny składa się z 11 skal (Ferenc, 2008).
Pierwsza z nich służy do pomiaru samooceny ogólnej (OS). Kolejne osiem skal odnosi
się do samowartościowania w zakresie szczegółowych obszarów samowiedzy. Są to następujące skale: Kompetencje (K), Bycie Kochanym (BK), Popularność (P), Zdolności
Przywódcze (ZP), Samokontrola (S), Samoakceptacja Moralna (SM), Atrakcyjność Fizyczna (AF), Witalność (W). Ponadto MSEI zawiera skale pozwalające ocenić spójność obrazu siebie oraz poziom aprobaty społecznej. Są to kolejno skale: Integracja
Tożsamości (IT) oraz Obronne Wzmacnianie Samooceny (OWS). Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę poszczególnych skal oraz sposób interpretacji uzyskanych wyników.
Każda ze skal składa się z 10 pozycji, oprócz skali Obronnego Wzmacniania Samooceny, w skład której wchodzi 16 pozycji. Odpowiedź na każdą pozycję punktowana jest od 1 do 5. Kwestionariusz ma dwie części. W pierwszej z nich badani ustosunkowują się do stwierdzeń, w drugiej natomiast odpowiadają na pytania. Każda z tych
części opatrzona jest instrukcją i opisem skali, z której badany korzysta, udzielając odpowiedzi.
Skale MSEI w większości przyjmują zadowalające wskaźniki zgodności wewnętrznej. Większość z nich przyjmuje wartości między 0,70 a 0,90. Najniższy wskaźnik rzetelności ma skala mierząca samoakceptację moralną i we wszystkich badaniach wyniósł
on poniżej 0,70. W pojedynczych grupach normalizacyjnych wskaźnik rzetelności przybiera wartości poniżej 0,70 dla skal mierzących samokontrolę i integrację tożsamości.
Procedura
Badania prowadzone były w okresie od marca do maja 2012 r. Uczestnicy badania otrzymywali zestaw kwestionariuszy w nieprzezroczystej kopercie. Badanie przeprowadzano
w sposób anonimowy, w dwojaki sposób. W pierwszym przypadku uczestnicy badania
proszeni byli o wypełnienie kwestionariuszy na koniec ich uniwersyteckich zajęć. Następnie zbierano zestawy arkuszy w zaklejonej kopercie od całej grupy. W drugim przypadku uczestnicy wypełniali zestaw kwestionariuszy indywidualnie i odsyłali je osobie
przeprowadzającej badania w zaadresowanych wcześniej kopertach.
W obu przypadkach uczestnicy badania mieli nieograniczoną ilość czasu na wypełnienie kwestionariuszy. Badanie było dobrowolne. Uczestnicy zostali poproszeni o wzięcie udziału w badaniu dla celów naukowych. Cel badania został im przedstawiony jako
próba sprawdzenia, w jaki sposób postrzegane przez nich style wychowania w rodzinie
pochodzenia mogą się wiązać z ich obecną samooceną. Uczestnicy nie otrzymywali wynagrodzenia za udział w badaniu w żadnej formie. Wszystkie osoby zostały poinformowane o braku możliwości uzyskania indywidualnych wyników – możliwy był jedynie
dostęp do raportu z badań. W tym celu chętni wpisywali swoje adresy e-mailowe na
osobnej liście do tego przeznaczonej, by zachowana została zasada anonimowości.
Uczestnicy badania
Uczestnikami badania zostały osoby, które dobrowolnie się do niego zgłosiły. Byli to
młodzi dorośli w wieku od 20 do 30 lat (M = 24,44; SD = 3,30). W analizie uwzględniono jedynie osoby pochodzące z rodzin pełnych (niezrekonstruowanych), zarówno te,
które jeszcze nie mają dzieci (N = 87), jak i te, które weszły już w rolę rodzica (N = 13).
Ostatecznie grupa badawcza składała się z 50 mężczyzn i 50 kobiet.
85
WYNIKI
Analizę przeprowadzono osobno dla grupy kobiet i grupy mężczyzn. Otrzymane wyniki analizowano za pomocą korelacji r Pearsona oraz krokowej analizy regresji. W niniejszym artykule postanowiono zaprezentować wyniki krokowej analizy regresji, jako metody lepiej obrazującej zaobserwowane zależności. Jako predyktory do analizy włączono
style wychowania rodziców, a jako zmienne wyjaśniane – kolejno te wymiary samooceny, które korelowały z co najmniej dwoma stylami wychowania. Były to następujące wymiary samooceny: „bycie kochanym”, „zdolności przywódcze”, „samokontrola”, „samoakceptacja moralna” w grupie kobiet oraz „atrakcyjność fizyczna” i „witalność” w grupie
mężczyzn.
Poczucie bycia kochanym
Dla samooceny w obszarze poczucia bycia kochaną w grupie wszystkich predyktorów po
pierwszym kroku do modelu została włączona autorytatywność matki. W tabeli 1.
przedstawiono współczynniki regresji dla analizowanego modelu. To właśnie postrzegana autorytatywność matki ma największe znaczenie dla samooceny dotyczącej poczucia
bycia kochaną w grupie kobiet. Im bardziej nasilona postrzegana autorytatywność matki, tym wyższy poziom poczucia bycia kochaną. Model oparty na tym jednym predyktorze wyjaśniał 15,1% wariancji w zakresie poczucia bycia kochaną.
TABELA 1. Współczynniki regresji dla analizowanego modelu – „bycie kochanym”
Bycie kochanym
krok nr 1
ΔR 2 = 0,15
B
(stała)
20,65
autorytatywność
matki
0,42
Beta
0,39
t
p
F
df
p
4,04
0,000
8,54
1,48
0,005
2,92
0,005
Zdolności przywódcze
Dla samooceny w obszarze zdolności przywódczych w grupie kobiet spośród wszystkich
predyktorów po pierwszym kroku do modelu została włączona autorytatywność matki.
W tabeli 2. przedstawiono współczynniki regresji dla analizowanego modelu. To właśnie postrzegana autorytatywność matki ma największe znaczenie dla samooceny w zaTABELA 2. Współczynniki regresji dla analizowanego modelu – „zdolności przywódcze”
Zdolności przywódcze
krok nr 1
ΔR 2 = 0,12
B
(stała)
22,42
autorytatywność
matki
0,23
Beta
0,35
t
p
F
df
p
7,00
0,000
6,67
1,48
0,013
2,58
0,013
B – niestandaryzowane współczynniki regresji; Beta – standaryzowane współczynniki regresji; t – test istotności statystycznej predyktora; p – istotność statystyczna
86
kresie zdolności przywódczych kobiet. Im bardziej nasilona postrzegana autorytatywność matki, tym wyższy poziom samooceny dotyczącej zdolności przywódczych. Model
oparty na tym jednym predyktorze wyjaśniał 12,2% wariancji w zakresie zdolności
przywódczych.
Samoakceptacja moralna
Dla samooceny w obszarze samoakceptacji moralnej w grupie kobiet spośród wszystkich
predyktorów po pierwszym kroku do modelu została włączona autorytatywność ojca.
W tabeli 3. przedstawiono współczynniki regresji dla analizowanego modelu. To właśnie postrzegana autorytatywność ojca ma największe znaczenie dla samooceny kobiet
w zakresie samoakceptacji moralnej. Im bardziej nasilona postrzegana autorytatywność
ojca, tym wyższy poziom samooceny dotyczącej samoakceptacji moralnej. Model oparty na tym jednym predyktorze wyjaśniał 10,6% wariancji w zakresie samoakceptacji
moralnej.
TABELA 3. Współczynniki regresji dla analizowanego modelu – „samoakceptacja moralna”
Samoakceptacja moralna
krok nr 1
ΔR 2 = 0,11
B
(stała)
27,53
autorytatywność
ojca
0,32
Beta
0,33
t
p
F
df
p
6,42
0,000
5,71
1,48
0,021
2,39
0,021
W przypadku samokontroli do równania nie zostały wprowadzone żadne zmienne.
Atrakcyjność fizyczna
Dla samooceny w zakresie atrakcyjności fizycznej w grupie mężczyzn spośród wszystkich predyktorów po pierwszym kroku do modelu została włączona postrzegana autorytatywność ojca. W tabeli 4. przedstawiono współczynniki regresji dla analizowanego
modelu. To właśnie postrzegana autorytatywność ojca ma największe znaczenie dla samooceny mężczyzn w zakresie atrakcyjności fizycznej. Im bardziej nasilona postrzegana
autorytatywność ojca, tym wyższy poziom samooceny dotyczącej atrakcyjności fizycznej. Model oparty na tym jednym predyktorze wyjaśniał 15,2% wariancji w zakresie poczucia atrakcyjności fizycznej.
TABELA 4. Współczynniki regresji dla analizowanego modelu – „atrakcyjność fizyczna”
Atrakcyjność fizyczna
krok nr 1
ΔR 2 = 0,15
B
(stała)
45,89
autorytatywność
ojca
–0,37
Beta
–0,39
t
p
F
df
p
10,93
0,000
8,57
1,48
0,005
–2,93
0,005
87
Witalność
Dla samooceny mężczyzn w obszarze witalności spośród wszystkich predyktorów po
pierwszym kroku do modelu została włączona postrzegana permisywność matki. W tabeli 5. przedstawiono współczynniki regresji dla analizowanego modelu. To właśnie postrzegana permisywność matki ma największe znaczenie dla samooceny w zakresie witalności mężczyzn. Im bardziej nasilona postrzegana permisywność matki, tym niższy
poziom samoceny dotyczącej witalności. Model oparty na tym jednym predyktorze wyjaśniał 10,5% wariancji w zakresie witalności.
TABELA 5. Współczynniki regresji dla analizowanego modelu – „witalność”
Witalność
krok nr 1
ΔR 2 = 0,10
B
(stała)
24,26
permisywność
matki
0,42
Beta
0,32
t
p
F
df
p
5,17
0,000
5,60
1,48
0,022
2,37
0,022
Spośród sześciu predyktorów percypowana autorytatywność rodziców najsilniej zatem korelowała z wymiarami samooceny – pozostałe predyktory nie wyjaśniały dodatkowo znaczącego procentu wariancji w zakresie zmiennej zależnej.
W celu jasnego przedstawienia uzyskanych wyników, w tabeli 6. zaprezentowano
istotne statystycznie związki stylów wychowania rodziców ze wskaźnikami samooceny.
TABELA 6. Istotne statystycznie związki stylów wychowania ze wskaźnikami samooceny
Zmienna
Kobiety
autorytatywność matki
samoocena
bycie kochanym (+)
Mężczyźni
zdolności przywódcze
(+)
autorytatywność ojca
samoakceptacja
moralna (+)
permisywność matki
atrakcyjność fizyczna
(+)
witalność (–)
(+) – pozytywny związek, (–) – negatywny związek
DYSKUSJA WYNIKÓW
Przewidywano, że retrospektywnie postrzegany jako autorytatywny styl wychowania
obojga rodziców będzie się pozytywnie wiązał z samooceną młodych dorosłych, natomiast
retrospektywnie postrzegany styl autorytarny i styl permisywny będzie się z nią wiązał negatywnie. Uzyskane wyniki częściowo tylko potwierdziły postawione hipotezy. Okazało
się, że dla zaobserwowanych związków istotne znaczenie miały zarówno płeć osób badanych, jak i płeć rodziców. Dokonano analizy osobno grupy kobiet i grupy mężczyzn.
Predyktor
88
Predyktorami samooceny w grupie kobiet okazał się jedynie autorytatywny styl
matki i ojca. Autorytatywność matki wyjaśniała około 15% wariancji samooceny młodych kobiet dotyczącej bycia kochaną. Im bardziej kobiety postrzegają z perspektywy
swoje matki jako autorytatywne, tym bardziej czują się kochane i akceptowane w bliskich relacjach z ludźmi, tym bardziej zdolne są do otwartego wyrażania uczuć oraz tym
więcej wsparcia doświadczają, a co więcej – potrafią z niego korzystać. Wyniki te są spójne z wynikami uzyskanymi przez Oleszkowicz i Siwek (2012). Przeprowadzone przez
nie badania wykazały, że postrzegany autorytatywny styl rodziców wiąże się z poczuciem otrzymywania różnego rodzaju wsparcia od rodziców wśród młodych dorosłych.
Uzyskane wyniki można tłumaczyć charakterem relacji wychowawczej między matką
a córką. Autorytatywna matka pozwala córce doświadczać akceptacji i wsparcia ze swojej strony, akceptuje ją jako osobę, chociaż czasem może nie akceptować pewnych jej zachowań. Matka o takim stylu, stosując jasne reguły oraz stawiając pewne wymagania,
jest osobą, która może być postrzegana jako punkt oparcia w trudnych sytuacjach. Młode kobiety, które postrzegają swoje matki jako autorytatywne, mogły się nauczyć, że
w bliskich relacjach z innymi ludźmi warto się przyznać do tego, iż potrzebuje się wsparcia, i dzięki temu można je przyjąć.
Autorytatywność matki była również predyktorem samooceny dotyczącej zdolności
przywódczych kobiet. Autorytatywność matki wyjaśniała około 12% wariancji samooceny w zakresie zdolności przywódczych. Im bardziej młode kobiety postrzegają z perspektywy swoje matki jako autorytatywne, tym wyższy mają poziom samooceny w zakresie
zdolności przywódczych. Oznacza to, że postrzegają się jako bardziej asertywne, stanowcze i silne. Uważają się również za osoby, które potrafią i lubią przewodzić innym, wpływać
na nich zachowaniem i sądzą, że wzbudzają u innych osób szacunek. Nieodłącznym elementem autorytatywności jest komunikacja między rodzicem a dzieckiem, polegająca na
argumentowaniu swoich decyzji, pozwalaniu dziecku na wyrażanie własnego zdania i braniu go pod uwagę, mimo że ostateczną decyzję podejmuje rodzic. Tym samym autorytatywny rodzic pokazuje, że szanuje swoje dziecko, jego pragnienia i przekonania. Doświadczenie szacunku w bliskiej relacji z matką pozwala oczekiwać, że również inne osoby będą
nas szanowały. Otwarta komunikacja między matką a córką pozwala na ćwiczenie swoich
zdolności argumentowania, a także na budowanie przekonania, że poprzez rozmowę można dojść do porozumienia i osiągnąć swoje cele. Jednocześnie matka, która nie ulega żądaniom dziecka i potrafi sprawować nad nim efektywną kontrolę, staje się modelem takich
zachowań dla swojej córki. Identyfikując się z takim wzorem zachowań, córki jako dorosłe
kobiety będą tak jak matki silne i asertywne.
W grupie kobiet ujawnił się jeszcze jeden istotny związek. Dla samooceny młodych
kobiet w zakresie samoakceptacji moralnej istotne znaczenie miał również styl autorytatywny, ale nie matek, lecz ojców. Postrzegany jako autorytatywny styl wychowania ojca
wyjaśniał 10,6% wariancji samooceny dotyczącej samoakceptacji moralnej. Oznacza to,
że im bardziej młode kobiety w okresie dorastania postrzegały swych ojców jako autorytatywnych, tym bardziej określają się jako osoby postępujące moralnie w życiu, akceptują swoje zachowania seksualne i uważają je za przyzwoite. Ponadto deklarują, że żyją
w zgodzie ze swoimi zasadami, mają dość jasno ustalony system wartości i są z niego zadowolone. Interesujące wydaje się to, że w przeciwieństwie do samooceny młodych kobiet w zakresie bycia kochanym i zdolności przywódczych samoocena dotycząca samoakceptacji moralnej wiąże się z autorytatywnością ojca, a nie matki. Wydaje się, że może
to być wytłumaczone rolą ojca w rozwoju moralnym dzieci. Kazimierz Pospiszyl (1980),
dokonując przeglądu różnych koncepcji i badań, twierdzi, że miłość macierzyńska jest
niezbędna dla zainicjowania rozwoju społecznego dziecka, jednakże w późniejszym etapie potrzebna jest identyfikacja z ojcem, aby dziecko mogło osiągnąć wyższe etapy rozwoju społecznego i moralnego.
Wydaje się jednak, że obok szczególnego znaczenia ojca dla rozwoju moralnego
dziecka sama percepcja stylu wychowania jako autorytatywnego może sprzyjać wyższej
samoocenie w zakresie samoakceptacji moralnej kobiet. Autorytatywny styl wychowania polega na stawianiu wymagań, ustalaniu pewnych zasad, które są jasne, zrozumiałe
i racjonalne. Autorytatywny ojciec wymaga od dziecka podporządkowania się, ale jednocześnie szanuje jego autonomię. Dzięki temu pozwala mu uczyć się przestrzegania zasad i norm, ale – co więcej – umożliwia mu także ich zrozumienie oraz identyfikację
z nimi. Ojciec, będąc wymagający, pozostaje przy tym akceptujący i wspierający. W rezultacie córki mogą również akceptować swoje zachowania, potrafiąc powstrzymać się
od zachowań niemoralnych. Pospiszyl (tamże), podsumowując wnioski z badań Martina
L. Hoffmana (1970, 1971; Hoffman, Salzstein, 1967) dotyczących wpływu ojca na stopień internalizacji norm moralnych, wskazuje, że stosowanie siły przez ojca powoduje
jedynie powierzchowne przyswojenie norm moralnych u chłopców i dziewcząt, przejawiające się brakiem poczucia winy przy ich naruszaniu oraz brakiem gotowości do rozumienia drugiej osoby. Najkorzystniejsza dla ukształtowania się emocjonalnego stosunku
do norm moralnych jest łagodna postawa wychowawcza ojca, która łączy okazywanie
czułości z argumentacją. Wyniki te pośrednio dostarczają potwierdzenia dla związku
autorytatywności ojca z silniejszą samoakceptacją moralną kobiet.
W grupie mężczyzn ujawniły się dwie zależności – pierwszą był związek postrzeganej autorytatywności ojca z samooceną dotyczącą atrakcyjności fizycznej. Percypowany
jako autorytatywny styl wychowania ojców wyjaśniał ok. 15% wariancji w zakresie samooceny własnej atrakcyjności mężczyzn. Oznacza to, że im bardziej mężczyźni postrzegają z perspektywy czasu swych ojców jako autorytatywnych, tym bardziej zadowoleni są ze swojego wyglądu, czują się bardziej atrakcyjni fizycznie i seksualnie. Są także
przekonani, że mogą podobać się innym. Autorytatywny styl wychowania zakłada akceptację dziecka i jego potrzeb oraz dawanie wsparcia. Jeżeli rodzic akceptuje dziecko
takim, jakim ono jest, to również akceptuje jego wygląd. Tym samym przekazuje dziecku komunikat, że jest ono osobą, którą można lubić, która może się podobać. Związek
między autorytatywnością ojca a poczuciem atrakcyjności można rozumieć w ramach
ogólnego znaczenia autorytatywności dla samooceny. Harter (1990, za: Bee, 2004) uważa, że najważniejsze dla samooceny w okresie dorastania jest doświadczanie globalnego
poczucia wsparcia w relacji z bliskimi osobami. Jeżeli dorastający czuje, że ważne w jego
życiu osoby lubią go takim, jakim jest, bez względu na jego wygląd czy popełniane błędy, to jego samoocena jest wyższa niż rówieśników, którzy tego nie doświadczają. Istotna
wydaje się tu także kwestia identyfikacji z płcią – nie bez przyczyny dla poczucia atrakcyjności fizycznej mężczyzn znaczenie ma percepcja stylu wychowania ojca. Identyfikacja z rodzicem tej samej płci umożliwia chłopcom identyfikację z rolą męską. Mężczyzna, który postrzega swojego ojca jako autorytatywnego, może postrzegać siebie jako
bardziej podobnego do niego i łatwiej się z nim identyfikować niż z ojcem, którego postrzega jako nadmiernie wymagającego lub zaniedbującego – niedającego wsparcia.
Drugą ujawnioną w grupie mężczyzn zależnością był związek samooceny w zakresie
witalności z postrzeganiem stylu wychowania matki jako permisywnego. Percypowana
permisywność matki wyjaśniała 10,5% wariancji samooceny dotyczącej witalności mężczyzn. Oznacza to, że im bardziej mężczyźni postrzegają z perspektywy swoje matki jako permisywne, tym gorzej oceniają swoją kondycję fizyczną w porównaniu do osób
89
90
w swoim wieku, czują się mniej sprawni i bardziej niezdarni, a także tym mniej lubią,
gdy ktoś ich obserwuje w trakcie wykonywania ćwiczeń fizycznych lub tańca.
Uzyskane w badaniu wyniki wskazują na korzystny wpływ autorytatywnego stylu
wychowania na samoocenę młodych dorosłych. Niekorzystny okazał się permisywny
styl wychowania: postrzegana permisywność matki miała negatywny związek z samooceną mężczyzn dotyczącą witalności. Nie zaobserwowano jednak związku autorytarnego stylu wychowania rodziców z poziomem samooceny. Retrospektywnie postrzegane
style wychowania nie dla wszystkich komponentów samooceny miały istotne znaczenie,
nie zaobserwowano także ich związku z ogólnym poziomem samooceny. Interpretacja
uzyskanych wyników podlega zatem pewnym ograniczeniom. Być może wynikają one
m.in. z samego charakteru zastosowanych metod kwestionariuszowych, które opierają
się na wykorzystywaniu pewnego schematu samoopisu. W rezultacie nie oddają one pełnej rzeczywistości doświadczanej przez osoby badane. W badaniu nie obserwowano aktualnie przejawianych praktyk wychowawczych, nie zbierano żadnych dodatkowych informacji metodą wywiadu. Badano zatem pewien wycinek rzeczywistości, ograniczony
do wyboru podanych w technice opisów. Zabrakło prawdopodobnie pewnych istotnych
elementów opisu, mających istotne znaczenie dla samooceny osób badanych, a niemożliwych do uchwycenia poprzez zastosowaną metodę kwestionariuszową.
Opisywane badanie dowodzi jednak mimo wszystko, że autorytatywny styl wychowania, który łączy w sobie umiejętność stawiania dziecku wymagań i sprawowania kontroli ze zdolnością do pozostawania wspierającym, wrażliwym na potrzeby dziecka i akceptującym, okazuje się najbardziej korzystny dla rozwoju określonych obszarów
samooceny. Oczywiście wyniki te odnoszą się do populacji, w której przeprowadzone
były badania. Badaną grupą byli Polacy w okresie wczesnej dorosłości, w wieku od 20
do 30 lat, pochodzący z rodzin pełnych. Uzyskanych wyników nie można generalizować
ani odnosić do odmiennej populacji, a tym bardziej kultury. Należy pamiętać, że wyniki uzyskane w grupie dobranej w ten sam sposób, ale w innej kulturze mogłyby być odmienne. Liczne badania pokazują, że w odmiennych kontekstach społeczno-kulturowych korzystniejsze mogą być inne niż autorytatywny style wychowania (np. Baumrind,
1971, García, Gracia, 2001). Trzeba także zwrócić uwagę na fakt, że badana była percepcja stylów wychowania – retrospektywne postrzeganie przez młodych dorosłych stylów
wychowania w rodzinie pochodzenia może być zniekształcone zarówno przez ich własne
aktualne doświadczenia, jak i przez reinterpretacje dokonane w procesach pamięciowych (Maruszewski, 2005).
Przeprowadzone badania pokazują także wyraźnie znaczenie zarówno płci rodziców,
jak i płci osób badanych dla związków stylu wychowania z samooceną. Szczególnie istotne
jest potwierdzenie odmiennego znaczenia matki i ojca w rozwoju dziecka. Matka wydaje się
stanowić bazę, podstawę rozwoju emocjonalnego, ojciec zaś reprezentuje rzeczywistość zewnętrzną i związane z nią wymagania. Doskonale podsumowują to słowa Donalda W. Winnicotta (2010), który zwykł mawiać, że w oczach matki dziecko ujrzy siebie, a w oczach ojca
zobaczy świat. Dodajmy – najlepiej w autorytatywnym kontekście wychowania.
BIBLIOGRAFIA
Baumrind, D. (1966). Effects of authoritative
control on child behaviour. Child Deve
lopment, 37, 887–907.
Baumrind, D. (1971). Current patterns of parental authority. Developmental Psychology
Monograph, 4, 1–103.
Baumrind, D. (1991). The influence of paren
ting style on adolescence competence and
substance use. Journal of Early Adoles
cence, 11 (1), 56–95.
Baumrind, D. (2005). Patterns of parental authority and adolescent autonomy. New
Directions For Child And Adolescent De
velopment, 108, 61–69.
Bee, H. (2004). Psychologia rozwoju człowieka.
Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Buri, J.R. (1991). Parental authority questionnaire. Journal of Personality Assessment,
57, 110–119.
Buri, J.R., Louiselle, P.A., Misukanis, T.M.,
Mueller, R.A. (1988). Effects of parental
authoritarianism and authoritativeness on
self-esteem. Personality and Social Psycho
logy Bulletin, 14, 271–282.
Cardinalli, G., D’Allura, T. (2001). Parenting
style and self-esteem: A study of young
adults with visual impairments. Journal of
Visual Impairment and Blindness, 95,
261–271.
Darling, N., Steinberg, L. (1993). Parenting
style as context: Integrative model. Psy
chological Bulletin, 113 (3), 487–496.
Epstein, S. (1982). What is self-esteem and how
it can be measured. Praca prezentowana na
sympozjum “Functioning and Measurement of Self-esteem”, APA Convention,
Waszyngton.
Fecenec, D. (2008). Wielowymiarowy kwestio
nariusz samooceny. MSEI: polska adapta
cja. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.
García, F., Gracia, E. (2009). Is always authoritative the optimum parenting style?
Evidence from Spanish families. Adoles
cence, 44 (173), 101–131.
Heaven, P., Ciarrochi, J. (2008). Parental
styles, gender and the development of
hope and self-esteem. European Journal of
Personality, 22, 707–724.
Hoffman, M.L. (1970). Conscience, persona
lity and socialization techniques. Human
Development, 13, 90–126.
Hoffman, M.L. (1971). Identification and
conscience development. Developmental
Psychology, 4, 400–406.
Hoffman, M.L., Salzstein, H.D. (1967). Parent discipline and the child’s moral development. Journal of Personality and Social
Psychology, 5, 45–57.
Maccoby, E.E., Martin, J.A. (1983). Socialization in the context of family: Parent-child
interaction. W: P.H. Munsen (red. serii),
E.M. Hetherington (red. tomu), Hand
book of Child Psychology. T. 4. (s. 1–101).
New York: Wiley.
Maruszewski, T. (2005). Pamięć autobiogra
ficzna. Gdańsk: GWP.
Milevsky, A., Schlechter, M., Netter, S.,
Keehn, D. (2006). Maternal and paternal
parenting styles in adolescents: Associations with self-esteem, depression and
life-satisfaction. Journal of Child and
Family Studies, 16, 39–47.
Oleszkowicz, A., Siwek, Z. (2012). Wsparcie
otrzymywane od rodziców a style wychowa
nia z perspektywy młodych dorosłych. Referat wygłoszony podczas XXI Ogólnopolskiej Konferencji Psychologii Rozwojowej,
Wspomagania rozwoju człowieka: z perspektywy teorii i praktyki. Zielona Góra.
Pospiszyl, K. (1980). Ojciec a rozwój dziecka.
Warszawa: Wiedza Powszechna.
Winnicott, D.W. (2010). Dziecko, jego rodzina
i świat. Warszawa: Oficyna Ingenium.
91
92
YOUNG ADULTS’ SELF-ESTEEM VERSUS PARENTING STYLES IN THE
FAMILY OF ORIGIN
Abstract: This article analyzes the relationship between the retrospective perceptions of parenting styles that parents
used with their adolescent children and
their self-esteem in early adulthood. The
participants of the study were 50 men and
50 women aged 20–30. The Multidimensional Self-Esteem Inventory (MSEI) was
used to measure self-esteem, and the Parental Authority Questionnaire (PAQ) was
used to measure perceived parenting styles.
The findings of the study indicate that the
parenting style perceived as authoritative
is important for self-esteem in adulthood.
There is a positive correlation between the
parenting style perceived as authoritative
and women’s self-esteem in the area of be-
ing loved, leadership skills and moral self
‑acceptance, as well as men’s self‑esteem in
the area of physical attractiveness. There is
a negative correlation between the parenting style perceived as permissive and men’s
self-esteem in the area of vitality. Parents’
authoritarian style was not important for
the development of the young adults’ self
‑esteem. The relationships between the
components of self-esteem and perceived
parenting styles found in the study confirm that mothers and fathers play a diffe
rent role in the development of their children’s self-esteem.
Key words: self-esteem, parenting style, parental authority

pełny tekst - Psychologia Wychowawcza

Transkrypt

Podobne dokumenty

duch pazdziernik14

GALERIA style i smaki 2 2015