Wron Rozdz

Wron Rozdz
30/7/07
8:38
Page 66
Dzia∏ania niepo˝àdane chemioterapii
Dzia∏ania niepo˝àdane chemioterapii wynikajà z ma∏ej specyficznoÊci
cytostatyków – to znaczy z faktu, ˝e leki te, niszczàc komórki nowotworowe, uszkadzajà równie˝ zdrowe tkanki. Dotyczy to zw∏aszcza komórek szybko dzielàcych si´, na przyk∏ad szpiku kostnego i nab∏onków.
Cz´Êç powik∏aƒ szybko mija i nie uszkadza trwale organizmu; cz´Êç
jednak mo˝e stanowiç nag∏e zagro˝enie ˝ycia (na przyk∏ad goràczka
neutropeniczna) albo nabraç charakteru zmian utrwalonych (na przyk∏ad kardiomiopatia poantracyklinowa). Niezale˝nie od nasilenia, dzia∏ania niepo˝àdane sà bardzo ucià˝liwe dla pacjentów i sta∏y si´ jednym
z powodów z∏ej s∏awy chemioterapii. Niemniej mo˝na z nimi doÊç skutecznie walczyç lub nawet im zapobiegaç.
Wypadanie w∏osów
Wypadanie w∏osów stanowi cz´sty efekt uboczny chemioterapii. Wià˝e si´ on z intensywnym namna˝aniem si´ komórek nab∏onka mieszków w∏osowych, których frakcja wzrostowa wynosi oko∏o 90%. Poniewa˝ istotà dzia∏ania cytostatyków jest niszczenie komórek szybko si´
dzielàcych, mieszki w∏osowe stajà si´ jednà z g∏ównych „ofiar” chemicznego leczenia przeciwnowotworowego.
IloÊç traconych w∏osów zale˝y od rodzaju leku lub typu kombinacji
leków, dawki i indywidualnej reakcji chorego. Nale˝y pami´taç, ˝e wypadanie w∏osów nie jest nieod∏àcznym skutkiem przyjmowania wszystkich leków przeciwnowotworowych (patrz: opis najcz´stszych programów chemioterapii, s. 45). Lekarz prowadzàcy powinien uprzedziç
pacjenta, jeÊli z którymÊ z podawanych preparatów wià˝e si´ szczególne ryzyko wypadania w∏osów.
W∏osy zwykle nie zaczynajà wypadaç zaraz po rozpocz´ciu leczenia. Efekt ten pojawia si´ najcz´Êciej po 1 do 2 tygodni i najbardziej nasila si´ po up∏ywie od 2 do 3 miesi´cy trwania terapii. W∏osy mogà wypadaç stopniowo, niemal niezauwa˝alnie, lub masowo. Te, które
jeszcze nie wypad∏y, stajà si´ zazwyczaj cienkie i suche.
Utrata ow∏osienia mo˝e dotyczyç ka˝dej okolicy cia∏a, nie tylko
g∏owy. U osób przyjmujàcych chemioterapi´ mo˝e równie˝ dojÊç do
66
Wron Rozdz
30/7/07
8:38
Page 67
utraty zarostu na twarzy, ow∏osienia koƒczyn i pach oraz w∏osów ∏onowych – choç zdarza si´ to rzadziej.
U wi´kszoÊci pacjentów w∏osy odrastajà po zakoƒczeniu leczenia
chemicznego. U niektórych chorych proces odrastania w∏osów rozpoczyna si´ jeszcze w trakcie chemioterapii. Zazwyczaj po odroÊni´ciu
w∏osy majà innà barw´ (sà ciemniejsze) oraz struktur´ (grubsze i bardziej kr´cone) ni˝ przed rozpocz´ciem leczenia.
Jak dotychczas nie ma skutecznych metod zapobiegania utracie
w∏osów spowodowanej za˝ywaniem cytostatyków.
Aby ograniczyç niedogodnoÊci z tym zwiàzane, w trakcie przyjmowania chemioterapii przestrzegaj poni˝szych wskazówek:
U˝ywaj ∏agodnych szamponów do w∏osów.
Zamiast grzebienia do czesania i uk∏adania w∏osów stosuj mi´kkà
szczotk´.
JeÊli suszysz w∏osy suszarkà, ustawiaj temperatur´ strumienia powietrza na najni˝szà wartoÊç.
Nie uk∏adaj w∏osów za pomocà lokówki ani nie nawijaj ich na wa∏ki, papiloty itp.
Nie farbuj w∏osów ani nie rób trwa∏ej ondulacji.
Obetnij w∏osy na krótko. B´dà wówczas stwarza∏y wra˝enie, ˝e sà
grubsze i ˝e jest ich wi´cej. Ponadto, jeÊli zacznà wypadaç, w przypadku krótkich w∏osów b´dzie to mniej ucià˝liwe.
JeÊli w trakcie leczenia straci∏eÊ wszystkie w∏osy lub ich wi´kszoÊç,
wychodzàc na s∏oƒce, os∏aniaj g∏ow´ czapkà, kapeluszem lub
chustkà, ewentualnie smaruj jà kremem lub balsamem z filtrem poch∏aniajàcym promieniowanie ultrafioletowe.
Czasami ludzie, którzy w trakcie leczenia chemicznego utracili
wi´kszoÊç w∏osów na g∏owie, decydujà si´ na noszenie peruki. JeÊli leki cytostatyczne, które przyjmujesz, mogà powodowaç wypadanie
w∏osów, zaopatrz si´ w peruk´, która przypomina twojà fryzur´ i zacznij jà nosiç, zanim jeszcze utracisz wi´kszoÊç w∏asnych w∏osów.
Obecnie koszt zakupu peruki jest refundowany przez Narodowy Fundusz Zdrowia na podstawie recepty wystawionej przez lekarza prowadzàcego.
67
Wron Rozdz
30/7/07
8:38
Page 68
Szkodliwe dzia∏anie cytostatyków
na skór´ i paznokcie
Z przyjmowaniem chemioterapii mogà wiàzaç si´ ró˝norakie problemy skórne. Nale˝à do nich: zaczerwienienie, Êwiàd, nadmierne ∏uszczenie si´ i wysychanie skóry oraz tràdzik. Paznokcie mogà byç ciemniejsze ni˝ zwykle, ∏amliwe lub z tendencjà do p´kania, a ich
powierzchnia mo˝e ulec deformacji.
Z wi´kszoÊcià tych problemów mo˝na uporaç si´ samemu. JeÊli pojawi si´ tràdzik, nale˝y utrzymywaç czystà i suchà cer´ oraz stosowaç
dost´pne bez recepty preparaty przeciwtràdzikowe. W przypadku gdy
skóra jest przesuszona, zamiast d∏ugich, goràcych kàpieli, lepiej braç
krótkie natryski lub myç si´ gàbkà, a bezpoÊrednio po myciu nak∏adaç
na wilgotnà skór´ balsamy lub olejki nawil˝ajàce. Na wysuszonà skór´
nie wolno stosowaç perfum, wody koloƒskiej oraz balsamów po goleniu, zawierajàcych alkohol.
W aptekach dost´pnych jest wiele preparatów wzmacniajàcych
paznokcie. Nie nale˝y ich jednak u˝ywaç, jeÊli po zastosowaniu pojawià si´ jakiekolwiek podra˝nienia skóry. Paznokcie mo˝na te˝ ochraniaç przez nak∏adanie gumowych r´kawiczek podczas mycia naczyƒ,
pracy w ogródku lub wykonywania innych czynnoÊci porzàdkowych.
JeÊli wymienione zabiegi piel´gnacyjne i ochronne nie przynoszà rezultatów, po dalszà porad´ nale˝y zwróciç si´ do lekarza prowadzàcego.
Pewne leki przeciwnowotworowe (na przyk∏ad 5-fluorouracyl, doksorubicyna i epirubicyna) przy podaniu do˝ylnym powodujà czasem
wyraêne Êciemnienie skóry wzd∏u˝ ˝y∏y. Zmiany te mogà ustàpiç samoistnie w ciàgu kilku miesi´cy po zakoƒczeniu leczenia. Innym lekiem, który
wywo∏uje zmiany skórne o charakterze grubych, pasmowatych przebarwieƒ, niezwiàzanych z miejscem podania, jest bleomycyna – cytostatyk
wchodzàcy w sk∏ad podstawowego schematu leczenia raka jàdra.
Lekiem powodujàcym specyficzny zespó∏ skórny (zespó∏ r´ka-stopa) jest kapecytabina. Zespó∏ ten polega na masywnym zaczerwienieniu, pogrubieniu oraz p´kaniu skóry ràk i stóp, czemu cz´sto towarzyszà zmiany w obr´bie paznokci. JeÊli wystàpi∏y te objawy,
nale˝y niezw∏ocznie zg∏osiç ten fakt lekarzowi prowadzàcemu.
68
Wron Rozdz
30/7/07
8:38
Page 69
Ekspozycja na promieniowanie s∏oneczne mo˝e nasilaç niepo˝àdane dzia∏anie cytostatyków na skór´. W celu ochrony przed s∏oƒcem, po
konsultacji z lekarzem prowadzàcym lub piel´gniarkà, mo˝na stosowaç kremy lub balsamy z filtrem przynajmniej o faktorze 15. Czasem
lekarz prowadzàcy mo˝e nakazaç ca∏kowità rezygnacj´ z przebywania
na s∏oƒcu lub stosowanie preparatów zupe∏nie blokujàcych promieniowanie s∏oneczne, takich jak tlenek cynku. Skutecznà ochron´ przed
promieniowaniem s∏onecznym stanowià równie˝ bawe∏niane koszule
z d∏ugim r´kawem, d∏ugie spodnie i kapelusze.
U niektórych pacjentów, którzy wczeÊniej byli poddawani radioterapii, w trakcie chemioterapii mo˝e wyst´powaç efekt popromienny. Podczas podawania leków przeciwnowotworowych lub
wkrótce potem skóra wczeÊniej napromienianej okolicy ulega zaczerwienieniu, któremu towarzyszy czasem Êwiàd lub pieczenie.
Taka reakcja mo˝e utrzymywaç si´ od kilku godzin do nawet paru
dni. Sw´dzenie i pieczenie mo˝na z∏agodziç przez na∏o˝enie
ch∏odnego, wilgotnego ok∏adu. O wystàpieniu efektu popromiennego nale˝y za ka˝dym razem niezw∏ocznie powiadomiç piel´gniark´ lub lekarza prowadzàcego.
Choç wi´kszoÊç problemów skórnych nie jest groênych, kilka
z nich wymaga szczególnej uwagi. Na przyk∏ad niektóre leki podawane
do˝ylnie (antracykliny, alkaloidy Vinca, taksoidy), jeÊli przypadkowo
wydostanà si´ poza Êwiat∏o naczynia, mogà powodowaç powa˝ne
i trwa∏e uszkodzenie tkanek. Objawy te nie zawsze sà spowodowane
wyciekiem cytostatyku poza ˝y∏´, ale w ka˝dej sytuacji nale˝y szybko
ustaliç ich przyczyn´.
JeÊli wi´c w trakcie wlewu do˝ylnego cytostatyków poczujesz pieczenie lub ból, natychmiast powinieneÊ powiadomiç o tym lekarza
prowadzàcego lub piel´gniark´.
Lekarza lub piel´gniark´ trzeba te˝ niezw∏ocznie zawiadomiç, jeÊli
w trakcie lub bezpoÊrednio po podaniu cytostatyków poczuje si´
nag∏y i silny Êwiàd, na skórze pojawi si´ pokrzywka lub wysypka
albo wystàpià jakiekolwiek problemy z oddychaniem. Wszystkie te
69
Wron Rozdz
30/7/07
8:38
Page 70
objawy mogà oznaczaç wystàpienie reakcji alergicznej na cytostatyk i koniecznoÊç natychmiastowej interwencji lekarskiej.
NudnoÊci i wymioty
NudnoÊci i wymioty nale˝à do najcz´stszych skutków ubocznych chemioterapii. Ich przyczynà jest podra˝nienie przez cytostatyki oÊrodka
wymiotnego w mózgu i/lub b∏ony Êluzowej ˝o∏àdka. Cz´stotliwoÊç oraz
nasilenie nudnoÊci i wymiotów spowodowanych przez chemioterapi´
sà zmienne osobniczo. Niektóre osoby mimo przyjmowania chemioterapii nigdy nie wymiotujà ani nie odczuwajà nudnoÊci (o wiele mniej
problemów z nudnoÊciami towarzyszàcymi chemioterapii majà na
przyk∏ad osoby nadu˝ywajàce alkoholu). U innych umiarkowane nudnoÊci wyst´pujà przez ca∏y czas trwania leczenia. Wreszcie sà pacjenci,
którzy odczuwajà silne nudnoÊci tylko przez krótki czas: w trakcie lub
bezpoÊrednio po zakoƒczeniu podawania cytostatyków.
Oprócz osobniczej sk∏onnoÊci, o pojawieniu si´ nudnoÊci i wymiotów decyduje równie˝ rodzaj przyjmowanego leku przeciwnowotworowego. WÊród cytostatyków znajdujà si´ Êrodki o znacznym potencjale emetogennym, czyli o znacznej zdolnoÊci wywo∏ania wymiotów.
Nale˝à do nich: cisplatyna, dakarbazyna, karmustyna, mechloramina,
streptozocyna, aktynomycyna, antracykliny (doksorubicyna, epirubicyna, daunorubicyna), karboplatyna, cyklofosfamid, ifosfamid, lomustyna
i prokarbazyna.
Wymioty towarzyszàce chemioterapii dzieli si´ na wczesne i opóênione. Wymioty wczesne pojawiajà si´ bezpoÊrednio lub kilka godzin
po przyj´ciu cytostatyków i utrzymujà si´ od kilku godzin do oko∏o doby. Wymioty opóênione pojawiajà si´ po up∏ywie 24 godzin od zakoƒczenia chemioterapii i mogà utrzymywaç si´ przez wiele dni. Mechanizm powstawania wymiotów wczesnych wià˝e si´ z podra˝nieniem
chemoreceptorów rdzenia przed∏u˝onego, które skutkuje pobudzeniem oÊrodka wymiotnego. Najwa˝niejszà rol´ odgrywajà tu receptory
serotoninowe (5-HT3), stàd antagoniÊci tych receptorów stanowià grup´ leków najskuteczniejszych w zwalczaniu wczesnych wymiotów.
Mechanizm powstawania wymiotów opóênionych nie zosta∏ do
koƒca wyjaÊniony. Prawdopodobnie na dzia∏anie emetogenne za po70
Wron Rozdz
30/7/07
8:38
Page 71
Êrednictwem neurotransmiterów (w tym przypadku zasadniczym neurotransmiterem wydaje si´ neuropeptydowy czynnik P, aktywowany
przez neurokinin´ 1) nak∏adajà si´ uwarunkowania psychiczne.
Ju˝ przy nieznacznym nasileniu nudnoÊci i wymioty wp∏ywajà
w sposób zasadniczy na komfort leczenia. Nasilone wymioty mogà
prowadziç ponadto do ci´˝kich zaburzeƒ stanu ogólnego, przede
wszystkim ze wzgl´du na utrat´ wody i elektrolitów. Z tego powodu zawsze powinieneÊ skontaktowaç si´ z lekarzem prowadzàcym
lub piel´gniarkà, gdy po przyj´ciu chemioterapii: 1) odczuwasz silne nudnoÊci, 2) wymioty utrzymywa∏y si´ d∏u˝ej ni˝ przez 1 dzieƒ,
3) nudnoÊci by∏y tak silne, ˝e wymiotowa∏eÊ nawet po przyj´ciu
p∏ynów.
Na ogó∏ nudnoÊci i wymioty mo˝na powstrzymaç lub przynajmniej
z∏agodziç. Istnieje wiele leków przeciwwymiotnych, tak zwanych antyemetyków. PodatnoÊç na ich dzia∏anie jest zmienna osobniczo, to znaczy, ˝e u niektórych pacjentów dany preparat wywiera silne dzia∏anie
przeciwwymiotne, podczas gdy u innych nie dzia∏a lub ma ograniczonà skutecznoÊç. Czasem zachodzi koniecznoÊç równoczesnego przyjmowania kilku preparatów przeciwwymiotnych o ró˝nym mechanizmie dzia∏ania. Nale˝y pami´taç, ˝e decyzja o przyjmowaniu leków
przeciwwymiotnych oraz ich dawce nale˝y zasadniczo do lekarza prowadzàcego. Dopasuje on schemat leczenia nudnoÊci i wymiotów do
potrzeb danego chorego. Niemniej odpowiednio poinstruowany mo˝esz modyfikowaç dawkowanie leków przeciwwymiotnych tak, aby
uzyskaç optymalny efekt leczniczy.
NiedogodnoÊci zwiàzane z wyst´powaniem nudnoÊci i wymiotów
mo˝esz natomiast ograniczyç na w∏asnà r´k´, stosujàc si´ do poni˝szych zaleceƒ:
Zamiast trzech du˝ych posi∏ków w ciàgu dnia, spo˝ywaj kilka mniejszych. Dzi´ki temu unikniesz nadmiernego wype∏nienia ˝o∏àdka.
P∏yny pij przynajmniej godzin´ przed posi∏kiem lub po nim, a nie
w jego trakcie.
Jedz i pij powoli.
Unikaj s∏odyczy, potraw sma˝onych i t∏ustych.
71
Wron Rozdz
30/7/07
8:38
Page 72
Jedz potrawy ch∏odne lub o temperaturze pokojowej, aby uniknàç
dra˝niàcego zapachu.
Dobrze prze˝uwaj poszczególne k´sy, aby u∏atwiç trawienie.
JeÊli wymioty pojawiajà si´ rano, przed wstaniem z ∏ó˝ka mo˝esz
spróbowaç zjeÊç suche produkty, takie jak tosty zbo˝owe lub krakersy. Unikaj jednak takich produktów, jeÊli masz podra˝nionà i/lub
nadmiernie wysuszonà b∏on´ Êluzowà jamy ustnej lub gard∏a.
Pij ch∏odne, nies∏odzone soki owocowe. Unikaj napojów gazowanych.
Spróbuj kiszonych ogórków bàdê kapusty.
Ssij kostki lodu lub cukierki mi´towe.
Unikaj dra˝niàcych zapachów, na przyk∏ad gotowanych potraw,
dymu lub perfum.
W czasie, kiedy nudnoÊci sà mniej nasilone, przygotuj posi∏ki na zapas. Mo˝esz je przechowywaç zamro˝one i wykorzystaç wtedy,
gdy nudnoÊci i wymioty uniemo˝liwià Ci gotowanie.
Po posi∏kach odpoczywaj w pozycji siedzàcej. Unikaj le˝enia p∏asko przynajmniej przez dwie godziny po zakoƒczeniu jedzenia.
NoÊ luênà, nieuciskajàcà odzie˝.
Kiedy pojawiajà si´ nudnoÊci:
Oddychaj powoli i g∏´boko.
Staraj si´ odwróciç uwag´ od dolegliwoÊci ˝o∏àdkowych, na przyk∏ad rozmawiajàc z cz∏onkami rodziny lub znajomymi, s∏uchajàc
muzyki, oglàdajàc telewizj´.
Stosuj techniki relaksacji.
Zawsze miej przy sobie Êrodek przeciwwymiotny o innej ni˝ doustna drodze podania (najlepiej w czopku) i zastosuj go doraênie.
Je˝eli nudnoÊci pojawiajà si´ ju˝ w trakcie przyjmowania cytostatyków, spróbuj powstrzymaç si´ od jedzenia przynajmniej przez kilka godzin przed podaniem leków. Pami´taj jednak, ˝e zasadniczo przed
chemioterapià dobrze jest zjeÊç lekki posi∏ek. Chocia˝by po to, ˝eby
mieç czym wymiotowaç.
72