Neopierwiastki litewskie na -s

A C TA L I N G U I S T I C A L I T H UA N I C A
| 1
XLIX (2003), 01 – 27
Neopierwiastki litewskie na -sW OJCIECH S MOCZYÑSKI
Uniwersytet Jagielloñski, Kraków
A peculiarity of Lithuanian word formation is that many suffixes, mainly those containing
sonorants (l, r, m, n, v) have apparently developed sigmatic varieties, e. g. -sla- alongside -la-,
-sra- alongside -ra- etc. Synchronically, the asigmatic variety is usually added to roots ending in an
obstruent, whereas the sigmatic variety is preceded by a vowel or a diphthong. It is argued in this
article that the apparent sigmatic varieties result from the resegmentation of certain verbal forms
(infinitives in -sti, presents in -sta, athematic presents in -sti and iteratives in -styti) in which -sarises from dissimilation before dental obstruents, e.g., the resegmentation of ësti as ës-ti gave rise
to a refashioned root ës- evident in ëslùs (to be segmented ës-lùs rather than ëd-slùs). In this way,
refashioned roots in -s- have developed alongside most roots originally ending in dental obstruents.
The sigmatic varieties ascribed in the literature to many suffixes can thus be dispensed with.
1. Jedna z osobliwoúci sùowotwórstwa litewskiego polega na tym, ýe przy pewnych
sufiksach nominalnych odróýnia siæ tu wariant asygmatyczny od wariantu
sygmatycznego, polegajàcego na obecnoúci spóùgùoski s przed wùaúciwym sufiksem1.
Na podstawie materiaùu zgromadzonego w monografii Pr. Skardþiusa (1943: 162n.)
moýna powiedzieã, ýe zróýnicowanie tego rodzaju wykazujà gùównie te z sufiksów
litewskich, które zaczynajà siæ od resonantu (l, r, m, n, v), por.
Forma asygmatyczna
Forma sygmatyczna
-la-: krìklas, m¸ðlas
-lâ-: d¸la, eilâ
-lu-: veðlùs, tuklùs, suoslùs
-lë-: rìplës, nãrplë
-sla-: gi»slas, ka¤slas, kríslas2
-slâ-: gôsla
-slu-: dëslùs, ëslùs, goslùs3
-slë-: d¸slës, pûslº4
-ra-: skùdras, stípras, va¤ras
-râ-: kaitrâ, kantrâ, ðutrâ, taukrâ
-sra-: ga¤sras, ti§sras
-srâ-: [kaisrâ, gaisrâ]5
-ma-: kélmas, skva»mas
-sma-: biµsmas, ga»smas, ja÷smas, va»smas6
1
2
3
4
5
6
Warunki pojawiania siæ tego s nie zostaùy, o ile mi wiadomo, nigdy sprecyzowane.
Sekundarne: mók-slas, p²-slas, rùk-ðlas, tík-slas.
Sekundarne: ei-slùs.
Sekundarne: patvãr-slës, rauk-ðlº.
Formacje u Skardþiusa (1943) nie wymienione.
Sekundarne: bºg-smas, dþia÷g-smas, li¹k-smas, vaµk-smas, ve»k-smas.
2 |
WOJCIECH SMOCZYÑSKI
-më-: dermº, rëtmº, sekmº, tekmº
-smë-: bausmº, drausmº, giesmº, rësmº,
þosmº7
-na-: aµpnas, dr¸gnas, glìbnas
-nâ-: dusnâ
-ni-: barnís, vilnís
-nu-: kaunùs, kritnùs, lepnùs
-niu-: barniùs, míþnius, sùsnius
-sna-: dosnas, skursnas8
-snâ-: dþiûsnâ, ºsnos, skursnâ, varsnâ9
-sni-: kçsnis, kr¿snis, pusnís10
-snu-: ësnùs, skursnùs, rusnùs11
-sniu-: pi»znius (*pirsnius)
-va-: e»dvas, muµvas, þeµvas
-vâ-: dirvâ, kalvâ, sparvâ
-sva-: baµsvas, juõsvas, kiìsvas, rùsvas12
-svâ-: bràsvâ, lãisva, nausva13
2. Sufiks asygmatyczny przystæpuje przewaýnie do pierwiastka zakoñczonego
obstruentem zwartym (p, t, k, b, d, g), por. rìp-lës, rët-mº, krìk-las, glìb-nas, e»d-vas,
dr¸g-nas albo obstruentem szczelinowym (s, ð), por. dus-nâ, suos-lùs, m¸ðlas, veð-lùs14.
Z kolei sufiks sygmatyczny ùàczy siæ – z opisowego punktu widzenia – z pierwiastkiem
o wygùosie wokalicznym lub dyftongicznym. Por. samogùoskæ krótkà w rasmº, rùsvas,
kríslas, pusnís, samogùoskæ dùugà w kçsnis, rësmº, goslùs, máslº, pûslº, dyftongi w kiìsvas,
juõsvas oraz ka¤slas, ja÷smas, dyftongi sonantyczne w biµsmas, gi»slas, sku»snas, varsnâ,
ti§sras, krimslº. Zasadæ tæ przeùamujà derywaty sekundarne, w których sufiks
sygmatyczny ùàczy siæ z dowolnymi osnowami, zob. przypis 2 i nastæpne.
3. Podczas gdy sufiks asygmatyczny wyraênie wyodræbnia siæ wzglædem pierwiastka,
to w wypadku sufiksu sygmatycznego mamy do czynienia z tzw. wæzùem
morfologicznym: segment s wywodzi siæ przez degeminacjæ z grupy *s-s-, w której
pierwszy fonem stanowiù wygùos morfemu poprzedzajàcego, zaú drugi – nagùos morfemu
nastæpujàcego czyli sufiksu. Skardþius (1943), a po nim m. in. Otræbski (1965)
rekonstruujà dawnà granicæ morfologicznà w formie sprzed asymilacji, mianowicie
jako *t-s lub *d-s. Oznacza to pierwiastek zakoñczony zwartà spóùgùoskà zæbowà i
sufiks o nagùosie -s-, np. ki»slas < *kirt-slas, bausmº < *baud-smë.
4. Postulat sufiksów sygmatycznych jest nierozerwalnie zwiàzany z hipotezà, ýe
derywujà one nomina od osnów werbalnych zakoñczonych na zwartà zæbowà. Otóý
trzeba powiedzieã, ýe hipoteza ta sprawdza siæ jedynie w odniesieniu do nominów
dewerbalnych, zawodzi jednakýe przy próbie jej rozciàgniæcia na derywaty
7
8
9
10
11
12
13
14
Sekundarne: ei-smº, ûk-smº, verk-smº.
Sekundarne: kùp-snas, vílg-ðnas.
Sekundarne: liep-snâ, rëk-snâ, vãlk-ðna.
Sekundarne: kìp-snis, lup-snís, mirk-snís, þi¹g-snis.
Sekundarne: lak-snùs, lip-ðnùs, mil-snùs (⇐ pamílti), ry-snùs (⇐ rôti)
Sekundarne: þiµsvas ⇐ þílas, þaµ-svas ⇐ þål(i)as.
Sekundarne: gausvâ, ôdva, naðtva.
Od tej reguùy zdarzajà siæ jednak wyjàtki, por. kél-mas, bãi-më, bar-nís, kau-nùs, dir-vâ.
N E O P I E RW I A S T K I
LITEWSKIE NA
-s-
| 3
czasownikowe naleýàce do tych samych podstaw sùowotwórczych. Tak np. obok ki»slas,
interpretowanego zwykle *kirt-slas, sà werba kírsèioti i kirsnóti, a im nie sposób
przypisaã struktury *kirt-èioti, *kirt-noti. W wypadku czasowników urabianych
neosufiksami ze skùadnikiem -d-, kirsdin¸ti, ki»sdinti, atsikirsdôti, nie jest
prawdopodobne, ýeby grupa [zd] na szwie morfologicznym wywodziùa siæ ze
zdysymilowanej grupy *t-d. Proúciej jest przyjàã tu osnowæ kirs- jak w inf. ki»sti i
antycypacyjne udêwiæcznienie s spowodowane doùàczeniem sufiksu na -d- (por.
mêsdamas ⇐ mêsti); odpowiednie nomen ki»slas naturalniej jest ujàã jako kirs-las niý
jako *kirt-slas. Takie deverbativa, jak kçsèioti, kçslioti, kçsnoti pokazujà samogùoskæ
à, która moýliwa jest tylko przed spirantem, por. inf. kçsti. To od razu wyklucza
rekonstrukcjæ ze zwartà zæbowà, *kand-èioti, *kand-lioti, *kand-noti, i zaleca raczej
analizæ kçs-èioti, kçs-lioti, kçs-noti; odpowiednie nomen kçsnis ùatwiej wywodzi siæ z
kàs-nis niý z *kand-snis.
5. Derywaty
czasownika ¸sti tworzà nastæpujàcy szereg:
ës-din¸ti
ºs-dinti
¸s-terti
ºs-ena
ës-kâ
ës-lùs
ºs-nos
ës-nùs
ës-tùvai
ës-tùvas
Jest oczywiste, ýe w caùej tej serii osnowà jest neopierwiastek ës- i ýe ten zostaù
wyabstrahowany z formy infinitiwu ¸s-ti (< *çt-ti < *çd-ti). Neopierwiastek nadaje
tej serii autonomiæ morfologicznà w ten sam sposób jak pierwiastek prymarny ëd- w
stosunku do serii derywacyjnej
ëd-in¸ti
ºd-inti
ëdþ-ióti
¸d-a
ëd-¸jas
ëd-ìnë
ëd-rùs
¸dþ-ios
6. Jeúli teraz z serii ës- wyùàcza siæ formæ ëslùs i przypisuje siæ jej osnowæ ëd- (por.
*ëd-slus u Skardþiusa 1943: 166), to trzeba stwierdziã, ýe jest to chwyt interpretacyjny,
który nie liczy siæ z faktem, ýe derywacja dewerbalna korzysta w jæzyku litewskim nie
z jednej, lecz z dwóch osnów: ëd- i ës- (starszej i mùodszej). Wziàwszy to pod uwagæ,
porzucimy koncepcjæ sygmatycznych sufiksów prymarnych -sl-, -sr-, -sm-, -sn- przy
osnowach na -t-/-d-. Zastàpimy jà pojæciem neopierwiastka zakoñczonego segmentem
4 |
WOJCIECH SMOCZYÑSKI
s wywodzàcym siæ ostatecznie z dysymilacji zwartej zæbowej w formie infinitivi (-s-ti
< *-t-ti). Ten neopierwiastek przybiera takie same sufiksy jak pierwiastek prymarny
z etymologicznym -s- w wygùosie, por. dla przykùadu ºs-ena jak dvºs-ena (do dvºsti,
dvºsë) lub tïs-ena (do tñsti, tñso), gies-mº jak ges-mº (do gêsti, gìso), ës-tùvai albo verstuvº jak praus-tuvº (do pra÷stis, pra÷sës), kçs-èioti jak bl¸s-èioti (do bl¸sti, bl¸so).
7. Juý pobieýny przeglàd sùownika akademickiego (LKÞ) utwierdza nas w
przekonaniu, ýe niemal kaýdemu pierwiastkowi zakoñczonemu zwartà zæbowà
towarzyszy neopierwiastek na -s-, wynikùy z reanalizy infinitiwu na -sti. Z reguùy jest
on udokumentowany kilkoma derywatami, nominalnymi i/lub werbalnymi, por. ës- w
§ 5. Niekiedy jednak tylko pojedyncza formacja pochodna jest dowodem na istnienie
neopierwiastka. Tak jest np. przy ga÷s-mas ⇐ ga÷sti, gos-lùs ⇐ gosti, kiìs-vas ⇐ kîesti,
mæs-tínis ⇐ m³sti oraz triz-nâ (< *tris-nâ) ⇐ trísti. Podobnie jak pierwiastki prymarne
równieý neopierwiastki podlegajà zróýnicowaniu apofonicznemu, mianowicie
przybierajà one formæ stopnia o: obok bris- (brístinë) jest bras- (brastâ, brasvâ), obok
mis- (misâ) jest mais- (ma¤stas), obok kirs- (ki»slas, kírsèioti) jest kars- w izolowanym
sb. karsâ.
Dalsze êródùa neopierwiastków na s.
Takie przykùady, jak baµs-vas ⇐ bãlsta (inf. bãlti), výks-mas ⇐ výksta (inf. výkti)
sugerujà, ýe etymologiczne praesens na -sta- zostaùo zreinterpretowane jako prs. na ta- oparte o osnowæ na -s-, bãls-ta, výks-ta; podobnie b¿s-ena zakùada prs. b¿s-ta (zob.
§ 11). – Osnowa takich derywatów, jak d¸s-èioti, d¸s-lioti, d¸s-ena itp. tùumaczy siæ
najlepiej przez formæ atematycznego prs. d¸st(i) ‘kùadzie’, które na wzór infinitiwów
na -sti mogùo zostaã resegmentowane jako d¸s-ti (zob. § 12). – Derywaty typu kãusdinti,
pjãusdinti podlegajà segmentacji ujawniajàcej neopierwiastki kaus- i pjaus- w stosunku
do pwk. prymarnych kau- i pjau-. Dla wyjaúnienia tych neomorfemów na -s- trzeba
siægnàã do formacji intensywnych na -styti i uznaã, ýe ich segment s zostaù pojæty jako
wæzeù morfologiczny i zinterpretowany jako pierwotny styk *s-s: kãustyti = *kaus-sty, pjãustyti =*pjaus-sty- (§ 13).
8.
Zbiór neopierwiastków na -s- przedstawia siæ niýej w podziale na cztery grupy,
odpowiednio do zróýnicowania formacji, które staùy siæ punktem wyjúcia dla
morfologicznej
resegmentacji. Sà to: 1. infinitiwy na -sti, 2. praesentia na -sta, 3. atematyczne
praesentia na -sti, 4.
intensiva na -styti.
9.
10.
Resegmentacja infinitiwów na -s-ti
NEOPWK.
DERYWAT
ÊRÓDÙO NEOPWK. PWK. PRYMARNY
aus-
ãus-dinti
ataus-dôti
ãusti
aud-, ãudþiu, ãudþiau
N E O P I E RW I A S T K I
LITEWSKIE NA
-s-
| 5
ãustyti15
aus-tuvë
baus-
baus-lýs
ba÷sti
baus-mº16
baus-tùvë
baud-, baudþiù, baudþia÷
bels-
bels-mas
béls-telëti
béls-terëti
bels-tùkas
bélsti
beld-, béldþiu, béldþiau
bes-
bes-èióti
bês-telëti
bes-tùvas
bes-tùkas
bêsti
bed-, bedù, bedþia÷
bils-
bíls-èioti
bils-dénti
biµs-mas17
bils-nóti
biµsti, biµsta
bild-, bílda
bris-
bris-nóti
brís-terti
brís-tinë
brísti18
bred- / brid-, bredù, brida÷
brás-
brïs-telëti
brïsti, brïsta19
brind-, pribríndo
draus-
draus-dinëti
draus-mº
draus-tínis
draustôti20
draus-tójas
draus-tùvës
dra÷sti
draud-, draudþiù, draudþia÷
15
16
17
18
19
20
Przez degeminacjæ z *aus-styti.
Skardþius (1943: 206): *baud-smë.
Skardþius (1943: 203) wymieniù wúród wyrazów na -smas, jak bºg-smas, rºk-smas, ve»k-smas.
Stopniem o do bris- jest bras-, zob. niýej § 10.1.
Jeszcze przed zmianà pralit. *inS w lit. áS praesens *brín-sta otrzymaùo insercjæ welarnà: > brínksta.
Nastæpnie formæ tæ resegmentowano jako brínk-sta, czego úwiadectwem jest prt. brínko i inf. brínkti. W ten
sposób neopwk. brink- ‘brzæknàã, nabrzmiewaã, pæcznie㒠staù siæ synonimem neopwk. brás-.
Przez degeminacjæ z *draus-styti.
6 |
WOJCIECH SMOCZYÑSKI
ës-
ës-din¸ti
ºs-dinti
ºs-ena21
ës-kâ22
ës-lùs23
ºs-nos
ës-nùs24
¸s-terti
*ës-tùs25
ës-tùvai
ës-tùvas
¸sti
ëd-, ¸du, ¸dþiau
gàs-
gçs-èioti
g±s-dinti
nuogàs-lùs26
íðgàs-tis
iðsig±sti
gand-, iðsiganda÷
gaus-
ga÷s-mas
ga÷sti
gaud-, gaudþiù, gaudþia÷
geis-
ge¤s-las
geis-lùs
ge¤s-mas
pageis-tojas
ge¤sti
geid-, geidþiù, geidþia÷
gels-
geµs-vas27
geµsti, geµsta
gelt-, pageµto
girs-
gi»s-las28
gi»s-mas
gi»sti, iðgi»sta
gird-, iðgi»do
gys-
gys-mas
gôsti, gôsta29
gyd-, pragôdo
21
22
23
24
25
26
27
28
29
Wedùug Skardþiusa (1943: 234) jest to derywat z suf. -sena. Por. jednak ºs-ena z derywatami na -ena od
pierwiastków zakoñczonych etymologicznym -s-: dvºs-ena ⇐ dvesiù, dvësia÷, dvºs-ti; tïsena ⇐ tástù, tása÷,
tñsti.
Skardþius (1943: 124): *ëd-skâ. – Adi. ëskùs a. ºskus sà raczej derywatami na -us od sb. ësk⠑apetyt’
niýeli formacjà dewerbalnà *ëd-skus, jak chciaù Skardþius (1943: 124). Por. teý ºsk-ena ⇐ ëskâ.
Skardþius (1943: 166): *ëd-slùs.
Skardþius (1943: 225): *ëd-snus.
Formacja * ës-tùs zostaùa przeksztaùcona przez insercjæ k w *ëkstùs, nastæpnie przez zmianæ ks > kð w
ëkðtùs ‘wybredny w jedzeniu; sùabowity’. Forma u Skardþiusa (1943) nie uwzglædniona.
Skardþius (1943: 166): *gand-slus.
Skardþius (1943: 377): *gelt-svas.
Skardþius (1943: 163): *gird-slas.
Por. w § 12 giesmº od prs. atemat. gîest(i).
N E O P I E RW I A S T K I
LITEWSKIE NA
-s-
glaus-
glaus-mº
glaus-nùs
glaus-tôti(s)30
priglaus-tojas
gla÷sti
glaud-, glaudþiù, glaudþia÷
glos-
glos-nùs
glós-telëti
glóstyti31
glósti
glod-, glódþiu, glódþiau
gos-
gos-lùs32
gosti
god-, godþiu, godþiau
græs-
græs-tùvas
gr²sti
grend-, gréndþiu, gréndþiau
graus-
gra÷s-mas33
graus-tínis
grãusti
graud-, grãudþia, grãudë
griaus-
gria÷s-mas
griaus-tínis
griãusti
griaud-, griãudþia, griãudë
grás-
grñs-dinti
grás-la¤
grás-mas
grñs-tas
grás-tinis
grás-tójis
grñsti
grind-, grindþiù, grindþia÷
grûs-
grûs-lýs
grûs-mº
gr¾s-tas
grûs-tínë
gr¿s-tis
gr¿s-tinë
gr¿styti34
grûs-tùkas
grûs-tùkë
grûs-tùvas
gr¿sti
grûd-, gr¿du, gr¿dau
30
31
32
33
34
| 7
Przez degeminacjæ z *glaus-styti.
Przez degeminacjæ z *glos-styti. Alternatywna metanaliza glóst-yti wytwarza neopwk. glost-: glostin¸ti,
glostínis, z kolei glósty-ti prowadzi do glósty-dinti.
Derywaty: goslãuti ‘gosliam, geidulingam bûti’, goslôba ‘gaðlumas, geidulingumas’. Skardþius (1943:
166): *god-slus.
Warianty: gra÷zmas, gra÷dzmas.
Przez degeminacjæ z *grûs-sty-.
8 |
WOJCIECH SMOCZYÑSKI
grûs-tuvº
grûs-tùvis
grûs-tuvýs
gurs-
gu»s-tas35
gurs-terëti
gu»sti, gu»sta
gurd-, gu»do
jaus-
ja÷s-ena
jaus-lùs
ja÷s-mas36
jaus-mº
ja÷sti
jaut-, jauèiù, jauèia÷
kais-
uþka¤s-dinti
ka¤s-las37
kais-râ
kàs-
kçs-èioti38
uþkàs-din¸ti
kçs-dinti
kçs-lioti
kçs-nis/-nýs
kçs-noti
kçs-telëti
kçsti
kand-, kãndu, kãndau
keis-
keis-din¸ti
ke¤s-ena
kéis-lioti
keis-mas
keis-tínis
keis-tinýs
ke¤sti
keit-, keièiù, keièia÷
kæs-
apkæs-dinti
k³s-mas
k³s-terëti
k³s-terti
k³sti
kent-, kenèiù, kenèia÷
kës-
k¸s-èioti
kës¸ti39
kºsti
kët-, këtù, këta÷
35
36
37
38
39
ka¤sti, ka¤sta
kait-, paka¤to
Skardþius (1943: 322): *gurd-smas.
Skardþius (1943: 203): *jaut-smas.
Skardþius (1943: 163) wymienia ten wyraz w grupie formacji z suf. -sla.
Por. starsze iteratywy oparte o kand-, kandôti i kãndþioti.
Przez degeminacjæ z *kës-sëti. Por. vers¸ti s. v. vers-.
N E O P I E RW I A S T K I
LITEWSKIE NA
-s-
| 9
k¸s-las40
kies-
kiìs-vas41
kîesti, kîesta42
kiet-, sukîeto, uþkîeto
kirs-
kírs-èioti
atsikirs-din¸ti
nuki»s-dinti
atsikirs-dôti
ki»s-las43
kirs-mas
ki»s-në
kirs-nóti
ki»s-tas44
kírs-telëti
kírs-terëti
kirs-tínas
kirs-tís
kirs-tójas
kirs-tùkas
kirs-tùvas
ki»sti
kert- / kirt-, kertù, kirta÷
krës-
krës-èioti
krës-din¸ti
krës-nóti
krºsti
kret- / krët-, kreèiù, krëèia÷
krims-
krims-èioti
kri§sti
kremt- / krimt-, kremtù,
krimta÷45
kri§s-dinti
krims-¸ti
krims-lº
kri§s-nis
krims-nóti
kríms-telëti
40
41
42
43
44
45
Tu wyjàtkowo Skardþius (1943: 163) siæ waha: „gali bûti kilæs ið *kës-slas ir *kës-las, plg. kësíntis“.
Skardþius (1943: 377): *kiet-svas.
Podstawà derywacji jest vb. denominativum urobione od przymiotnika sufiksem -sta-. Tak jak kiìs-vas
‘twardawy’ objaúniajà siæ równieý adi. baµsvas ‘biaùawy’, geµsvas ‘ýóùtawy’, juõsvas ‘czarniawy’, meµsvas
‘sinawy’, ra÷svas ‘róýowy’, þaµsvas ‘zielonawy’, þiµsvas ‘siwawy’. Skardþius (1943: 377) i Otræbski (1965:
§ 121) niesùusznie postulujà dla caùej tej grupy sufiks -svas.
Skardþius (1943: 164): *kirt-slas. – Wariant ke»slas jest wtórny; wokalizm zostaù wyrównany do prs.
kertù (Skardþius l. c. postuluje *kert-slas, tj. derywacjæ od osnowy praesentis, co maùo prawdopodobne).
Wariant ke»stas jest wtórny; wokalizm zostaù wyrównany do prs. kertù.
Jest równieý odpowiedni neopwk. na stopniu o, zob. niýej krams-, § 10.1.
10 |
WOJCIECH SMOCZYÑSKI
kríms-telti
krims-tùkas
kris-
kris-din¸ti
krís-dinti
krís-las46
kris-lia¤
kris-nóti
krís-telëti
krísti
krit-, krintù, krita÷
leis-
leis-din¸ti
léis-dinti
léis-dyti / -dôti
léis-ena
léis-telëti
léis-terëti
léis-terti
leis-tíniai
leis-tinia¤
leis-tójas
apléis-tojas47
leis-tùvas
léisti
leid-, léidþiu, léidau
lies-
liìs-mas
lîes-telëti
lies-tùkas
liìsti
liet-, lieèiù, lieèia÷
lás-
lás-din¸ti
nulás-dôti
lñs-ena48
lñsti
lind-, lendù, linda÷
mels-
meµs-dinti
meµs-ena
mels-mas
uþmels-tojas
mels-tuvº
meµsti
meld-, meldþiù, meldþia÷
mes- / mez-
mes-èióti49
mêsti
met-, metù, meèia÷
46
47
48
49
Skardþius (1943: 164): *krit-slas.
Te starolitewskie wyrazy por. z klaus-tojas SD3 372 «pytacz, percontator, rogator» do klãusiu, klãusti.
Por. wyýej przypis do ës-, ºsena.
To obok starszego iteratywu m¸èioti (*mçt-Uâ-), jak i m¸tyti. Co do stopnia wzdùuýonego por. ùot. mìtht
‘rzucaã, miota㒠i cs. vu(m­tati, pom­tati.
N E O P I E RW I A S T K I
LITEWSKIE NA
-s-
| 11
mes-din¸ti
iðmìs-dinti
mes-dôti
mìs-liava50
mìz-liava
mes-muõ51
mês-telëti
mês-terëti
mes-tùvai
mæs-
mæs-tínis
m³sti
ment-, menèiù, menèia÷
mis-
mis-â52
místi
mit-, mintù, mita÷53
pers-
pérs-telëti
pers-tùvai
pérsti
perd- / pird-, pérdþiu, pérdþiau54
pirs-
pírs-èioti
pi»s-kius
pi»s-kus56
pírs-la / -lâ
pírs-nis
pirs-nóti
pírs-telëti
pírs-terëti
pi»z-nius57
*pi»sti, *pi»sta
perd- / pird-, *pirdo55
plaus-
pla÷s-mas
plãusti
plaud-, plãudþiu, plãudþiau
50
51
Sufiks -liava wyabstrahowano z formacji m¸ðliava ‘pora woýenia nawozu w pole’, mianowicie w tym
momencie, gdy zostaùa ona odniesiona do vb. m¸ðti, m¸þiu ‘gnoiã, nawoziã’. Pod wzglædem
etymologicznym jest m¸ðliava derywowana sufiksem -iava od sb. m¸ðlas ‘gnój, mierzwa’ < mëð-las; wyraz
ten byù drw. od inf. m¸ðti, nie zaú od pwk. mëþ-, jak to sugerowaù Skardþius (1943: 164) przez rekonstrukcjæ
*mëþ-slas. Na wzór stosunku m¸-ðti :: m¸ð-liava pojawiùy siæ rozmaite formacje analogiczne, por. nêðti ⇒
nìðliava, vêðti ⇒ vìðliava (wtórnie vìþliava), ri¹kti ⇒ ri¹kliava.
Wariant do met-muõ, czæúciej pl. mìt-menys ‘osnowa w tkaninie’.
52
‘Wyciàg ze sùodu, brzeczka, z której za pomocà fermentacji wyrabia siæ piwo’. Zgodne z ùot. misa.
53
Por. neopwk. mais-, o formie stopnia o do mis-, § 10.1..
54
Co do stopnia zanikowego pird- zob. niýej neopwk. pirs-.
55
56
57
Co do stopnia e zob. wyýej neopwk. pers-. Stopieñ zanikowy widaã w pírdinti, pírdþioti oraz w nominach
pirdâ, pi»dalas, pird¾nas, pi»dþius.
Paralelnà budowæ pokazuje smi»s-kus ⇐ smi»s(ti), zob. niýej. Skardþius (1943: 124) odtwarza jednak
*pird-skus.
Z sonoryzacji *pirs-nius (sufiks jak w sùs-nius ⇐ sùsti). Paralela: tríznius s. v. tris-. Skardþius (1943: 226):
*pird-dnius (sufiks taki nie istnieje!)
12 |
WOJCIECH SMOCZYÑSKI
pla÷s-tas58
plãustyti59
plës-
plºs-enos
iðsiplºs-ena
plºs-mas
plºsti
plet- / plët-, pleèiù, plëèia÷
pras-
pripras-din¸ti
atpras-dôti
supras-dôti
pras-ena
pras-lùs
pras-mâ
pras-mas
pras-mº
prâsti
prat-, prantù, prata÷
pus-
pus-nís60
pùs-tas
pustôti61
pùsti
put-, puntù, puta÷
pûs-
p¿s-èioti62
p¾s-dinti
pûs-dôti
pûs-lº63
p¿s-lioti
pûs-lýs
pûs-nóti
p¿s-terëti
p¾sti
put- / pût-, puèiù, pûèia÷
ras-
ras-din¸ti
râs-dinti
ras-dôtis
ras-lùs64
ras-mº
râsti
rad-, randù, rada÷
res- / rës-
rìs-vas
rêsti
ret-, re¹ta, rìto
58
59
60
61
62
63
64
Skardþius (1943: 321): *plaud-tas.
Przez degeminacjæ z *plaus-styti.
Skardþius (1943: 221): *put-snis (tak samo Otræbski 1965: 170).
Przez degeminacjæ z *pus-styti.
Por. starsze p¿èioti < *pût-Uâ-.
Skardþius (1943: 170): *pût-slë.
Skardþius (1943: 166): *rad-slus.
N E O P I E RW I A S T K I
LITEWSKIE NA
-s-
| 13
rºs-vas65
rës-mº66
ræs-
r³s-dinti
ræs-tínis
ræs-tójas67
r³sti
rent-, renèiù, renèia÷
ries-
ries-èiúoti
ries-mº68
riìs-mas
riìs-tas
ries-tínis
ries-tùvas
riìs-vas69
riìsti
riet-, rieèiù, rieèia÷
ris-
rís-dinti
rís-tas
rís-vas
ris-tùvai
ris-tùvas
rísti
rit-, ritù, rita÷
rus-
rus-nùs70
rùs-vas71
rùsti
rud-, rundù, ruda÷
sës-
sës-lýs
sës-lùs72
sës-tas
pasºs-të73
sësti
sëd-, s¸du, s¸dau
siaus-
sia÷s-dinti
siaus-lùs
sia÷s-mas
sia÷sti
siaut-, siauèiù, siauèia÷
65
66
67
68
69
70
71
72
73
Skardþius (1943: 377): *rët-svas.
Skardþius (1943: 206): *rët-smë. – Por. stopieñ wzdùuýony rët- w rëtmº a. rëtm⠑rzadkie miejsce (w
lesie)’, rºtis ‘rzeszoto, sito z duýymi otworami’ (zwane teý retasis), rëtýs ‘czùowiek maùomówny’.
Obok ræs- istnieje neopwk. ràst-: r±stas. Wyabstrahowano go z intens. *ràst-ôti ⇐ *ràs-styti (osnowa r³sti).
Skardþius (1943: 206): formacja na -smë.
Skardþius (1943: 377): *riet-svas.
Skardþius (1943: 225): *rud-snus.
Skardþius (1943: 377): *rud-svas.
Skardþius (1943: 166): *sëd-slus.
Skardþius (1943: 331): *pasëd-stë albo *pasëd-të.
14 |
WOJCIECH SMOCZYÑSKI
sia÷s-telëti
siaustôti74
siaus-tùvas
sius-
sius-lùs
siùs-mas
sius-nâ
sius-tâ
siùs-tas
siùs-telëti
siùsti
siut-, siuntù, siuta÷
siøs-
siÿs-dinti75
siøs-lýs
siøs-tínis
siøstôti76
siøs-tùvas
siÿsti
siunt-, siunèiù, siunèia÷
skaus-
ska÷s-dinti
ska÷s-mas77
skaus-nóti
ska÷sti, ska÷sta
skaud-, ska÷da, skaudþiù
skers-
ske»s-dinti
skers-tójas
skers-tùvës78
ske»sti
skerd-, skerdþiù, skerdþia÷
skës-
sk¸s-èioti
skës-nóti
sk¸s-telëti
skës-tínis
skës-tùvas
skºsti
sket- / skët-, skeèiù, skëèia÷
sklæs-
skl³s-tas
skl³sti
sklend-, sklendþiù, sklendþia÷
skurs-
skurs-dinti
skurs-nâ79
sku»sti, sku»sta
skurd-, sku»do
74
75
76
77
78
79
Przez degeminacjæ z *siaus-styti.
Obok tego siuntin¸ti.
Przez degeminacjæ z *siøs-styti.
Skardþius (1943: 204) wymieniù wúród wyrazów na -smas, por. wyýej uwagæ do biµsmas.
Wtórnà osnowæ skers- widaã jeszcze w sb. skerstujis albo skerst¾jis ‘ostatni miesiàc w roku, grudzieñ’;
objaúnienie formantu nasuwa jednak trudnoúci.
Skardþius (1943: 220) wymieniù wúród wyrazów z sekundarnym sufiksem -sna, jak lùp-sna, kup-snâ,
liep-snâ.
N E O P I E RW I A S T K I
LITEWSKIE NA
-s-
| 15
sku»s-nas80
skurs-nùs81
skus- 1
skus-èióti
skùs-terëti
skùsti
skud-, sku¹da, skùdo
skus- 2
nuskùs-dinti
skùs-terti
skùs-tis
skus-tójas
skus-tùkas
skus-tùvas
skùsti
skut-, skutù, skuta÷
skøs-
apsk¼s-dinti
skøs-mas
sk¼s-tis
sk¼s-tojas
sk¼sti
skund-, skùndþiu, skùndþiau
slys-
slôs-èioti
slôs-dinti
slýs-mas
slôs-terëti
slôsti, slôsta
slyd-, slôdo
smirs-
smírs-dinti
smirs-nóti
smírs-telëti
smírs-telti
smírs-terëti
smi»s-kus83
smi»sti, smi»sta
smird-, pasmírdo82
spaus-
spaus-din¸ti
spãus-dinti
spãus-ena
spa÷s-mas
spaus-muõ
spãus-tai / spa÷sspãus-telëti
spãus-terëti
spãusti
spaud-, spãudþiu, spãudþiau
80
81
82
83
Skardþius (1943: 219): *skurd-snas.
Skardþius (1943: 225): *skurd-snus.
Zob, niýej neopwk. na stopniu o: smars-, § 10.1..
Por. wyýej pi»s-kus.
16 |
WOJCIECH SMOCZYÑSKI
spãustyti84
spãus-tojas
spaus-tùkai
spaus-tùvai
spaus-tùvë
spraus-
spraus-lº
spraus-mas
spraus-mº
spraus-muõ
sprãus-tas
spraus-tùkas
spraus-tùvai
sprãusti
spraud-, sprãudþiu, sprãudþiau
spræs-
spr²s-dinti
spr²s-ena
spr²z-lis85
spr³s-mas
spræs-tùvai
spræs-tùvas
spr²sti
sprend-, spréndþiu, spréndþiau
svies-
svies-dôti
svîes-tas86
svîes-telëti
svîes-tinë
svies-týnës
svîesti
svied-, svîedþiu, svîedþiau
svys-
svôs-telëti
svôs-terëti
svôsti, svôsta
svyd-, svôdo
ðus-
ðùs-dinti
ðus-tíniai
ðus-tínis
ðus-tùkai
ðùsti
ðut-, ðuntù, ðuta÷
ðveis-
ðveis-èiúoti
ðve¤s-dinti
ðveis-tínis
nuðveis-tójas
ðve¤sti
ðveit-, ðveièiù, ðveièia÷
84
85
86
Przez degeminacjæ ze *spaus-styti.
Ze *spræs-lis, z sonoryzacjà grupy sl jak w mìzliava < mìs-liava (zob. s. v. mes-/mez-), kremzl¸ obok
kremsl¸ ‘chrzàstka’ (neopwk. krims- / krems-).
Otræbski (1958: § 471): *svied-tas.
N E O P I E RW I A S T K I
LITEWSKIE NA
-s-
| 17
ðveis-tùkas
ðveis-tùvas
ðveis-tùvë
ðvies-
ðvies-â87
ðviìs-as
ðviìs-dinti
ðviìs-dþti
ðviìs-ë
ðvies-¸ti
ðviìs-inti / -ínti
ðviìs-is
ðvies-tùvas
ðvies-ulýs
ðvies-umâ
ðvies-ùmas
ðvies-ùs
ðviìsti
ðviet-, ðvieèiù, ðvieèia÷
tris-
triz-nâ
*trísti
trid- / tried-, *trindù, *trida÷;
wtórnie trôstu < *trind-stu,
trôdau, trôsti88
vers-
vers-èi¾kas
vers-din¸ti
ve»s-dinti
pérvers-dyti
ve»s-ena
vers¸ti89
ve»s-las
ve»s-mas
vers-tuvº
ve»sti
vert-, verèiù, verèia÷
87
88
89
Skardþius (1943: 310): *ðveit-sa.
Wbrew Skardþiusowi (1943: 219) wyraz trizn⠑biegunka; osoba na nià cierpiàca’ nie moýe byã
wyprowadzony z prototypu *trid-dna z tej prostej przyczyny, ýe skùadnik -dna nie pojawia siæ jako sufiks w
ýadnym wyrazie litewskim. Bardziej naturalny bædzie tutaj wywód triznâ z praformy trisnâ, mianowicie przy
uwzglædnieniu antycypacyjnej sonoryzacji sn > zn. To nieregularne zjawisko fonetyczne dokumentujà takie
paralele, jak z jednaj strony uõznai < uõsnai, nuolaiznùs < nuolaisnùs, z drugiej strony grazmº < grasmº,
gra÷zmas < gra÷smas, juozmuõ < juosmuõ. Formacja *tris-nâ tak siæ ma do inf. trís(ti) jak sius-nâ do
siùs(ti) oraz jak dþiûs-nâ do dþi¿s(ta) i stlit. duos-na do prs. atemat. dúos(ti). – Drw. tríznius ‘osoba cierpiàca
na biegunkæ’ sprowadza siæ do *tris-nius. Ýe i tutaj chodzi o wtýrnà sonoryzacjæ, przekonuje nas paraleli w
postaci pi»znius ‘pierdzioch’ z *pirs-nius, to do pirs- ⇐ *pi»sti (zob. wyýej). Por. sùsnius od sùsti. Inaczej
Otræbski (1965: § 298), gdzie proponuje siæ praformy *trid-snius i *pird-snius, z sufiksem sygmatycznym,
który jednak trudno uznaã za stary i/lub prymarny.
Przez degeminacjæ z *vers-sëti. Por. wyýej kës¸ti s. v. kës-.
18 |
WOJCIECH SMOCZYÑSKI
ves-
ves-din¸ti
vês-dinti
ves-dôti
vês-imas / -imâ
ves-tùvës
vêsti
ved-, vedù, vedþia÷
vës-
vës-â
v¸s-èioti
atvës-din¸ti
vës-dínti
atvës-ínti
vës-ulýs
vës-umâ
vës-ùmas
vës-ùs
v¸sta, v¸sti
vëd-, v¸do
þais- 1
þa¤s-las90
þa¤s-mas
þãis-tojas
þa¤sti ‘bawiã siæ’
þaid-, þaidþiù, þaidþia÷
þais- 2
þa¤s-tis91
þa¤z-dë
þaiz-dº93
þaiz-râ
þaizdrâ94
þa¤sti ‘lepiã z gliny’ þaid-, þaidþiù, þaidþia÷92
þás-
þïs-èioti
þïs-dinti
þïs-lioti
þïs-loti
þïsti
90
91
92
93
94
þind-, þíndu, þíndau
Skardþius (1943: 164): *þaid-slas.
‘miejsce przy piecu chlebowym, przypiecek’ (LKÞXX 88). Pokrewnym wyrazem jest tu þa¤das ‘ognisko
kowalskie’.
Gwarowe þa¤sti ma siæ do liter. þiìsti ‘lepiã, formowaã z gliny’ w przybliýeniu tak jak gwar. þa¤sti ‘raniã’
ma siæ do þe¤sti ‘ts.’ Z uwagi na stopieñ o moýna þa¤sti, þa¤dþia interpretowaã jako czasownik quasiprymarny,
tj. taki, który ustaliù siæ na miejscu iteratywu *þaidôti, odmieniajàcego siæ w praesens z suf. -Ua-: þa¤dþia (por.
stlit. typ prs. mókia do mókyti, ródþia do ródyti, Otræbski 1965: § 639).
Wariant wyrazu þa¤s-tis (LKÞXX 90). Da siæ on wywieúã z *þais-të przez okazjonalnà sonoryzacjæ w
pozycji po U. To samo odnosi siæ do wyrazu þaizdâ albo þa¤zdë ‘rana’, < *þais-ta/-të ⇐ gwar. þa¤s(ti) ‘raniã’.
‘ognisko kowalskie’, szerzej znane jako masc. þa¤zdras (LKÞXX 90–91). W þaizrâ mamy do czynienia z
formacjà na -ra- od inf. þa¤s(ti), tj. *þais-ra. Od wypadku takiego, jak kais-râ ⇐ ka¤sti (zob. wyýej) odróýnia
nasz przykùad udêwiæcznienie s (co do tego por. spr²zlis s.v. spræs- oraz triznâ s.v. tris-). Mùodszym
wariantem jest natomiast þaizdrâ, pochodzàca z udêwiæcznienia *þaistra < *þais-ra (-t- epentetyczne jak np.
w ga¤stras ‘ùuna na niebie’, po udêwiæcznieniu: ga¤zdras). Caùkiem inaczej Skardþius (1943: 301): *þaiddras, z fikcyjnym sufiksem -dra- (wariant þaizrâ nie zostaù w tym kontekúcie uwzglædniony). W
monografiach S. Ambrazasa (1993, 2000) nie znajdujæ wyrazów þaizrâ, þaizdrâ, þa¤zdras (ani teý kaisrâ,
spr²zlis, triznâ, ga¤zdras).
N E O P I E RW I A S T K I
LITEWSKIE NA
-s-
| 19
þás-tùkas
þos-
10.1.
þós-èioti
þós-las
þos-mº95
þós-të
þósti
þod-, þódþiu, þódau
Dodatek: formacje na stopniu o
bras-
bras-tâ
brås-tas96
bras-vâ
bras-tvâ
brísti
bred- / brid-, bredù, brida÷
bràs-
bràs-â97
br²sti, br²sta
brend- / brind-, pribréndo,
pribríndo
*gisti, *gysta100
*gied- / gid-, por. giìdras,
gaidrùs
bràs-vâ98
bràs-tvâ
gais-
ga¤s-as99
gais-râ101
ga¤s-ras102
gais-ùs
gars-
ga»s-as
gãrs-inti
gars-ínti
ga»s-mas103
gi»sti, iðgi»sta
gird-, gi»di, iðgi»do
kars-
kars-â104
ki»sti
kert- / kirt-, kertù, kirta÷
Skardþius (1943: 206): *þod-smë.
Przy obu tych derywatach na -t- mówimy o stosunku apofonicznym bras- ⇐ bris-. Brak formacji intens.
†brastyti wyklucza moýliwoúã analizy †brast-â, †bråst-as.
97
Skardþius (1943: 310): *brand-sa.
98
Skardþius (1943: 378): *brand-sva.
99
Skardþius (1943: 310): *gaid-sas. Wyrazowi litewskiemu odpowiada ùot. gâiss ‘powietrze’.
100
Prs. *gysta moýna rozumieã jako odnowienie starego prs. infigowanego (*gind-sta ⇐ *ginda ‘rozjaúnia
siæ, wypogadza siæ’) w paraleli np. do iðvôsta (*vind-sta ⇐ *vinda ‘spostrzega, zauwaýa’), gdzie vys- stanowi
osnowæ dla stopnia o vais-, zob. niýej vãiskus.
101
Budowa jak kaisrâ ⇐ ka¤s(ti), zob. wyýej s.v. kais-.
102
Skardþius (1943: 301): *gaid-sras.
103
Skardþius: (1943: 203): *gard-smas.
104
Skardþius (1943: 310): *kart-sâ. Co do apofonii por. niýej narsâ, tamsâ, vësâ oraz bràsâ s.v. bràs-.
95
96
20 |
krams-
WOJCIECH SMOCZYÑSKI
krãms-èioti105
kri§sti
kremt- / krimt-, kremtù,
krimta÷106
krams-¸ti
krams-lº
kramz-lº107
krams-lýs
krams-lùs
krams-nóti
krams-óti
krãms-telþti / -telti
krãms-terëti
kramstyti108
krams-tùkas
krams-ùs
làs-
làs-tâ
l±s-tas109
làs-tis
lñsti
lend- / lind-, lendù, linda÷
lais-
lãis-èioti
lais-dinti
lãis-va110
la¤s-vas111
lãistyti112
laizdyti113
léisti
leid-, léidþiu, léidau
mais-
ma¤s-tas114
místi
mit-, mintù, mita÷
mas-
sumastôti115
mêsti
met-, metù, meèia÷
Obok tego krãm-èioti ‘kàsaã; przeýuwaã’. Zdaniem Skardþiusa (1943: 519) krãms-èioti derywowano
sufiksem -ioti od wykrzyknika krãmst. – Jeúli kogoú nie przekonuje derywacja krams- od krims- formy
infinitivi, to moýe siægnàã do intensivum kramstyti, by drogà reanalizy *kram-sty- wydobyã zeñ potrzebny
neopierwiastek (paralele na to wymieniono niýej w § 13).
106
Por. wyýej neopwk. krims-.
107
Wariant udêwiæczniony, por. wyýej spr²zlis.
108
Przez degeminacjæ z *krams-sty- ⇐ krims-. Por. ùot. krâmstît ‘mit den Zähnen etw. Eßbares zu erlangen
suchen, greifen, haschen nach etw.; zugreifen, stehlen’.
109
Skardþius (1943: 321): *land-tas.
110
Skardþius (1943: 378): *laid-sva. – Co do stopnia o przy sufigowaniu -va por. kalvâ od kéltis, narvâ od
kEltis, narvâ od nérti, sparvâ od spírti.
111
Skardþius (1943: 377): *laid-svas.
112
Przez degeminacjæ z *lãis-sty- ⇐ léis-.
113
stlit. ‘paùaã ogniem’ (DP). Pisownia fonetyczna dla lais-dyti.
114
Skardþius (1943: 321): *mait-tas. Por. wyýej neopwk. w formie stopnia zanikowego mis-.
115
‘spleúã, skræciã, zmotaã’, przez degeminacjæ z *mas-sty- ⇐ mes-. Por. mìtmenys ‘osnowa w tkaninie’.
105
N E O P I E RW I A S T K I
LITEWSKIE NA
-s-
| 21
nars-
nars-â116
na»s-as
suni»sti, -ni»sta
nert- / nirt-, ni»to
smars-
smãrs-as117
smi»sti, smi»sta
smird-, pasmírdo
ðvais-
ðvais- â118
ðvais-èioti
ðvais-ínti
ðvais-ôti
ðvaistôti120
ðvais-ùs
ðvísti
ðviet- / ðvit-, ðvieèiù; ðvintù119
vais-
vãis-kus121
iðvôsti, iðvôsta
vyd-, iðvôdo
vars-
vars-nâ122
va»s-mas
ve»sti, vi»sti
vert- / virt-, verèiù; virstù
11.
Resegmentacja form praesens na -s-ta
NEOPWK.
DERYWAT
PRS. NA -sta
FORMA PRT., INF.
bals-
baµs-vas123
bãlsta
bal-, bålo, bãlti
bûs-
b¿s-ena
b¿sta124
bû-, bùvo, b¿ti
dþiûs-
dþi¾s-kis
dþiûs-lâ
dþiûs-nâ
dþi¿s-na
dþiûs-nas125
dþi¿sta
dþiû-, dþiùvo, dþi¿ti
Skardþius (1943: 310): *nart-sa.
Por. wyýej na»s-as ⇐ ni»s(ti). Skardþius (1943: 310): *smard-sas.
118
Skardþius (1943: 310): *ðvait-sa.
119
Por. niýej gais-ma ‘úpiew’ od gîes-ti 3 os. ‘úpiewa’ (pwk. gied-), § 12.
120
Przez degeminacjæ z *ðvais-sty-ti ⇐ ðvies-.
121
Budowa jak pi»s-kus ⇐ pi»s(ti), smi»s-kus ⇐ smi»s(ti), zob. wyýej. Skardþius (1943: 124): *vaid-skus. Co
do stopnia o por. vaidínti, vaidéntis, va¤dilas, vaiduõklis.
122
Skardþius (1943: 220): *vart-sna.
123
Por. niýej þaµs-vas do þãlsta.
124
Obok bûs- jest neopwk. bûst-, który wyabstrahowano drogà reanalizy prs. b¿-sta jako b¿st-a. Por. takie
derywaty, jak b¿st-as, b¿st-inë, stlit. bûst-imas DP, bûst-imë DP. – Gdy w pewnym momencie rozwojowym
b¿sena zaczæto kojarzyã z b¿ti zamiast z b¿sta, pojawiùa siæ segmentacja b¿-sena (jest ona zgodna z
obecnym poczuciem jæzykowym).
125
Pojawia siæ w tej grupie równieý wokalizm (ekspresywnie) skrócony: dþiùsas, dþiusnâ, dþiùsnis, dþiùsnius,
dþiusrâ, dþiùsris. Segment -s- naleýy w kaýdym razie uwaýaã za presufiksalny, jak w osnowie synchronicznej
dþi¿s-ta. Inaczej S. Ambrazas (1993: 125, 133), który operuje sufiksami sygmatycznymi -sn- i -sr-.
116
117
22 |
WOJCIECH SMOCZYÑSKI
girs-
girs-èióti
girs-nóti127
gírs-telti
gírsta
ger- / gir-, apgíro, gírti126
links-
links-¸ti
li¹ks-mas
links-nº
li¹ks-nis
links-óti
links-tº
links-tínis
links-tís
li¹ksta
lenk- / link-, li¹ko, li¹kti128
más-
ámñst-i129
pamñst-i130
más-lº131
*mñsta<*min-sta min-, *míno, *mi¹ti
rûks-
r¾ks-ena
rûks-¸ti
r¾ks-mas
rûks-nóti
r¾ksta132
rûk-, r¾ko, r¾kti
sprogs-
sprógs-ena
sprógð-ena134
sprõgs-mas135
sprógsta133
sprog-, sprógo, sprógti
126
127
apgírti ‘upiã ciæ’, pragírti ‘rozpiã siæ, staã siæ pijakiem’ (LKÞIII 350–351).
Skardþius (1943: 220), który przemilcza obecnoúã girs-èióti i gírs-telti, tùumaczy girsnóti jako girsn-óti, tj.
czasownik denominatywny od *gir-sn⠑picie’.
128
Por. niýej neopwk. lanks-, § 11.1.
129
Inf. ‘zgadnàã, odgadnàã (zagadkæ)’.
130
131
Inf. ‘zadaã zagadkæ’. Z tego inf. na -sti wyabstrahowano pwk. más-, widoczny w prs. mñsa ‘zgaduje
zagadki’. Por. Að másù máslæ. Másles beminsant radau. Nebus dorai, jei neámási. Að pamásèiau, ans anètiktum.
Zob. LKÞVIII 284, gdzie jednak podano faùszywe formy na prs.: mi¹èia albo minsia i na prt.: mi¹të (brak dla
nich okazowych zdañ).
O allomorfie na stopniu o zob. niýej s.v. màs-, § 11.1.
132
Paralelna reanaliza r¾kst-a (prs. na -a-) generuje neopwk. rûkst-, widoczny w takich formacjach, jak
rûkst-¸ti (kaminas rûkst¸ja), rûkst-énti (rûkstìna pirtis), r¿kst-otas (diena r¿kstota). – Gdy w pewnym
momencie r¾ksena zaczæto kojarzyã r r¾kti zamiast z r¾ksta, pojawiùa siæ segmentacja r¾k-sena.
133
Gdy w pewnym momencie sprógsena zaczæto kojarzyã ze sprógti zamiast ze sprógsta, pojawiùa siæ nowa
segmentacja spróg-sena.
134
Okazjonalna zmiana [ks] > [kð].
135
Obok tego sprog-mº ‘pusta, nieporosùa krzakami przestrzeñ’.
N E O P I E RW I A S T K I
LITEWSKIE NA
-s-
| 23
tims-
ti§s-ras136
ti§ð-ras138
*tímsta / témsta
tem- / tim-, sutìmo, témti137
ûks-
ûks-mº139
ûks-na
ûks-nº
ûkstôti140
¾ksta
ûk-, ¾ko, ¾kti
vyks-
výks-mas
výks-nis
vôks-telëti
výksta
vyk-, výko, výkti
þals-
þaµs-ganas
þaµz-ganas
þãls-telëti
þãls-telti / -terti
þaµs-vas141
þãlsta
þal-, þålo, þãlti
þils-
þiµs-ganas
þíls-telëti
þíls-terëti
þíls-terti
þiµs-vas142
þílsta
þil-, þílo, þílti
11.1. Dodatek:
lanks-
136
formacje na stopniu o
lanks-èióti143
la¹ks-mas
li¹ksta
lenk- / link-, li¹ko, li¹kti144
Por. ga¤s-ras od *gis(ti), kais-râ od ka¤s(ti). Skardþius (1943: 301) analizuje ten wyraz jako ti§-sras.
Uderza pominiæcie ti§sras w monografii S. Ambrazasa (1993: 132–133) (sufiksy -(s)ra, -(s)ris).
Skoro segment s wymienionych derywatów pozostaje w zwiàzku z metanalizà formacji praesens na -sta-,
(⇒ *tíms-ta, *téms-ta), to staje pod znakiem zapytania zwiàzek form lit. tamsâ i ti§sras z pie. tematem na
*-es-/-s-. Por. wed. tãmas-, loc. sg. tãmasi ‘w ciemnoúci’, ùac. temere ‘po omacku’, wed. tãmisrâÌ ‘ciemnoúã’,
o czym bliýej Smoczyñski (2001: 106).
138
LKÞXVI 365, z okazjonalnà zmianà msr > mðr. – Oprócz tims-, które zakùada obecnoúã prs.
ingresywnego *tím-sta ‘zmierzcha siæ’ do témti, mamy jeszcze dwa dalsze neopierwiastki: tems- (zob. niýej
tamsâ, § 11.1) i temst- (por. témsta ‘zmierzch, mrok’). Polegajà one na dwutorowej metanalizie (nowego)
prs. témsta: jako téms-ta albo jako témst-a.
137
139
Skardþius (1943: 206): ûk-smº od ¾kti.
140
Przez degeminacjæ z *ûks-sty-.
Skardþius (1943: 377) uwaýa za drw. denominalny z suf. -svas od þålias ‘zielony’.
141
142
Skardþius (1943: 377) uwaýa za drw. denominalny z suf. -svas od þílas ‘siwy’.
143
Alternatywne tùumaczenie: *lankst-Uâ-, iter. od neopwk. lankst- jak w lankst-ôti.
144
Por. wyýej neopwk. links-.
24 |
WOJCIECH SMOCZYÑSKI
lankstôti145
màs-
màs-lº146
màs-lùs
màstôti147
*mñsta<*min-sta min-, *míno, *mi¹ti
(wtórnie mñsti)
tams-
tams-â148
*tímsta / témsta
tem- / tim-, sutìmo, témti149
Wypadki szczególne na -ð
nirð- jako neopierwiastek do nirt-: áni»ðta, nirðo, ni»ðti ‘wziàã siæ do czegoú zaýarcie,
z zaciekùoúcià; staã siæ zawziætym; rozochociã siæ’. Paradygmat ten polega na formie
prs. áni»sta (prt. -ni»to, ni»sti ts.), w której doszùo do fonetycznego zastæpstwa rs przez
rð.
ðirð- jako neopierwiastek do ðird-: prt. ði»ðo skùania do analizy prs. ði»ðta jako formacji
na -ta: ði»ð-ta. Grupa rð pochodzi tu ze zmiany rs. Dany neopwk. jest wiæc wariantem
do ðirs-, por. ði»sta < *ðirdsta, ði»do, ði»sti ‘rozgniewaã siæ, rozsierdziã siæ’ (denom. od
ðirdís ‘serce’).
11.2.
12.
Resegmentacja form praesens atematycznego na -s-ti
NEOPWK.
DERYWAT
PRS. NA -sti
FORMA PRT., INF.
dës-
d¸s-èioti
d¸s-ena
d¸s-lës
dës-lí
d¸s-lioti
dës-ní150
d¸st < d¸sti
dë-, d¸jau, d¸ti
duos-
dúos-ena
dúost < dúosti151 duo-, davia÷, dúoti
Synchronicznie moýe byã oceniane jako *lanks-styti ⇐ li¹ks(ta). Diachronicznie: lankst-ôti, tj. derywat
iteratywno-kauzatywny na stopniu o do osnowy linkst- jak w prs. intrans. li¹kst-a (⇐ link-sta).
146
Por. z LKÞVII 893–894: Uþminsiu dabar tokià màslæ, kad nei vienas neatspësta. Minu minu màslæ, katë
veþa pûslæ.
147
Przynajmniej w znaczeniu ‘zgadywaã zagadki’ pochodzi przez degeminacjæ z *màs-sty- ⇐ mñs(ti)
‘zgadywa㒠(zob. wyýej neopwk. más-). Por. Að màstau, ar neáminsiu, kas tà padarë. Másles màsto. Màstôkime
másles. Natomiast màstôti w znaczeniu ‘myúleã, rozmyúla㒠moýe wywodziã siæ z *man-styti ⇐ menù, mi¹ti
‘pamiætaã’.
148
Pomija siæ tu takie formy, jak tamsínti, tamsúoti, tamsùs, poniewaý sà to derywaty od tamsâ. – Stosunek
tams- ⇐ tims- / tems- jest podobny do krams- ⇐ krims- / krems- (zob. wyýej). Dla abstractum na -â
nasuwajà siæ jako paralele dwie formacje utworzone od inf. na -s(ti): kars-â ⇐ ki»sti, nars- â ⇐ ni»sti. –
Skardþius (1943: 310) analizuje tam-sâ ze wskazaniem na témti jako osnowæ.
149
Por. wyýej neopwk. tims-, ti§sras, § 11.
150
Obok dës- istnieje neopwk. dëst-: d¸stelëti, dëstin¸ti. Wyabstrahowano go z intens. d¸st-yti ⇐ d¸-styti
(osnowa d¸ti).
151
Gdy w pewnym momencie dúosena zaczæto kojarzyã z inf. dúoti zamiast z prs. atematycznym dúost(i),
pojawiùa siæ nowa segmentacja dúo-sena.
145
N E O P I E RW I A S T K I
LITEWSKIE NA
-s-
| 25
duos-lùs
duos-na
duos-nis
duos-nùs152
gais-
gais-ma153
giest < gîesti
gied-, gîedu, giedóti
gies-
gîes-ena154
gies-mº156
gies-nóti
giest < gîesti155
gied-, gîedu, giedóti
13.
Resegmentacja czasowników na -styti
NEOPWK.
DERYWAT
CZASOWNIK NA -styti
PWK. PRYMARNY
kaus-
kãus-dinti
kaus-ena157
ka÷s-të / -tº158
kãustyti = *kaus-sty-
kau-, kãuju, kãuti
nars-
nars-la
panãrs-la160
nars-la¤
nãrstyti = *nars-sty-159 ner-, neriù, nérti
pjaus-
pjãus-dinti
pjãus-ena162
pjãustyti = *pjaus-sty- pjau-, pjãunu, pjãuti161
Obok duos-istnieje neopwk. duost-: dúost-elëti, dúost-urti. Wyabstrahowano go z intens. dúost-yti ⇐ dúostyti (osnowa dúoti).
153
‘úpiew, úpiewanie’ (u Dowkonta, LKÞIII 35). Morfem gais- stanowi allomorf na stopniu o do gies- jak w
gîes-ti 3 os. ‘úpiewa’ (zob. niýej gies-mº § 12). Derywacjæ ai ⇐ *ei, lit. ie ilustruje np. stosunek ðvais-â ⇐
ðvies(ti), ðvieèiù. Obok tego mamy starszy allomorfizm gaid- :: gied- , por. gãida ‘melodia, sùuch muzyczny’,
gaidas daw. ‘úpiewak’, gaidýs ‘kogut’ jako derywaty pierwiastka gied-, gîedu, giedóti ‘úpiewaã’.
154
Skardþius (1943: 234) wymieniù ten wyraz w grupie formacji na -sena, wraz z e¤-sena, jó-sena oraz ãugsena, b¸g-sena.
155
Por. wyýej gysmas od gôsti, gôsta, § 10.
156
Skardþius (1943: 206): *gied-smë. – Paralela z pierwiastkiem na -s-: ges-mº ‘ledwo tlàcy siæ ýar’ ⇐ gìso,
gêsti.
157
Gdy w pewnym momencie kausena zaczæto kojarzyã z kãuti zamiast z kãustyti, pojawiùa siæ nowa
segmentacja kãu-sena.
158
W znaczeniu ‘skrzynka z narzædziami do kucia koni’. Moýliwa teý analiza kaust-ë i przynaleýnoúã do
neopwk. kãust-, to z resegmentacji kãu-styti jako kãust-yti.
159
Alternatywna metanaliza *nãrst-yti wytwarza neopwk. narst-, który widaã w na»st-as albo pana»st-is ‘bicz,
rzemienna czæúã bata, to co siæ przytwierdza do biczyska’, panãrsta ‘botago sunarstymas. kad bûtø
trumpesnis; narplë, narstas’ (LKÞIX 325).
160
S. Ambrazas (1993: 98): sufiks -sla-.
161
Obok pjaus- istnieje neopwk. pjaust-: pjãust-inti, pjaust-in¸ti, pjaust-íklis, pjaustinýs. Wyabstrahowano go
z intens. pjãust-yti ⇐ pjãu-styti (osnowa pjãuti).
162
Gdy w pewnym momencie pjãusena zaczæto kojarzyã z pjãuti zamiast z pjãustyti, pojawiùa siæ nowa
segmentacja pjãu-sena.
152
26 |
WOJCIECH SMOCZYÑSKI
sklàs-
sklçs-ta
skl±s-tas
skl±s-tis163
sklàs-tùvas
*sklàstyti = *sklàs-sty- skl³sti, sklendþiù, sklendþia÷
spàs-
spçs-lai164
spçs-nos
spàstyti = *spàs-sty-
spràs-
sprçs-tis165
sprçstyti = *sprçs-sty- spr²sti, spréndþiu, spréndþiau,
por.iter. sprãndyti
uos-
uos-lº166
uos-lýs
uos-lùs
uõs-nai
uõs-tai
úos-telëti
úostyti = *úos-sty-
sp²sti, spéndþiu, spéndþiau,
por. iter. spãndyti
úosti, úodþiu, úodþiau
SKRÓTY
adi. – adiectivum
inf. – infinitivus
neopwk. – neopierwiastek
prs. – praesens
prt. – praeteritum
pwk. – pierwiastek
sb. – substantivum
suf. – sufiks
vb. – verbum
ÊRÓDÙA
LKÞ – Lietuviø kalbos þodynas I–XX, Vilnius 1941–2002.
DP – CZESÙAW KUDZINOWSKI, Indeks-sùownik do „Daukðos Postilë“ 1–2. Poznañ: Uniwersytet im. Adama
Mickiewicza, 1977. (Seria Filologia baùtycka, 2.)
BIBLIOGRAFIA
A MBRAZAS , S. 1993: Daiktavardþiø darybos raida 1. Lietuviø kalbos veiksmaþodiniai vediniai, Vilnius:
Mokslo ir enciklopedijø leidykla.
A MBRAZAS , S. 2000: Daiktavardþiø darybos raida 2. Lietuviø kalbos vardaþodiniai vediniai, Vilnius: Mokslo
ir enciklopedijø leidybos institutas.
163
164
165
166
Skardþius (1943: 330): *skland-stis albo *skland-tis.
Skardþius (1943: 164): *spand-slai.
Skardþius (1943: 330): *sprand-stis albo *sprand-tis.
Wyraz nie uwzglædniony u Skardþiusa (1943: 163) ani u S. Ambrazasa (1993: 99).
N E O P I E RW I A S T K I
LITEWSKIE NA
-s-
| 27
O TRÆBSKI , J. 1958, 1965: Gramatyka jæzyka litewskiego 1. Wiadomoúci wstæpne. Nauka o gùoskach. 2.
Nauka o budowie wyrazów, Warszawa: Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe.
S KARDÞIUS , P. 1943: Lietuviø kalbos þodþiø daryba, Vilnius: Lietuviø mokslø akademija. Lietuviø kalbos
institutas. (Wznowione w reprodukcji fotograficznej jako t. 1 wydawnictwa Pranas Skardþius, Rinktiniai
raðtai, red. Albertas Rosinas, Vilnius: Mokslo ir enciklopedijø leidybos institutas, 1996.)
S MOCZYÑSKI , W. 2001: Jæzyk litewski w perspektywie porównawczej, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagielloñskiego. (Baltica Varsoviensia, 3.)
Wojciech Smoczyñski
Uniwersytet Jagielloñski
Zakùad Jæzykoznawstwa Indoeuropejskiego
al. Mickiewicza 9/11, PL-31-120 Kraków
[email protected]
Gauta 1003 11 20