Opactwa i klasztory.indd - Budowle sakralne w Polsce

Opactwa i klasztory.indd - Budowle sakralne w Polsce

KLASZTORY
I OPACTWA
w Polsce
Ko n r a d K a z i m i e rz C z a p l i ń s k i
KLASZTORY
I OPACTWA
w Polsce
SŁOWO WSTĘPNE
Patrząc na Europę wieków średnich,
można zauważyć, że dzisiejsza idea
zjednoczonej Europy nie jest niczym
nowym. Europa już była zjednoczona
przez jednolitą kulturę i język łaciński,
ustrój feudalny, religię i dominującą nad
państwową władzę kościelną. Nauka
w okresie średniowiecza pozostawała
pod pełną kontrolą Kościoła i dostosowana była do potrzeb religii.
W 1070 roku Turcy zajęli Jerozolimę. W 1095 roku Urban II zwrócił się
z apelem, by wyzwolić Jerozolimę z rąk
niewiernych. Po zdobyciu Jerozolimy
odrodził się ruch pielgrzymkowy, ale niebezpieczeństwo ze strony muzułmanów
istniało. W celu obrony interesów pielgrzymów, a także zdobyczy na terenie
Królestwa Jerozolimy, powołane zostały
zakony rycerskie.
6
Jako pierwszy utworzony został zakon templariuszy. Z bractwa św. Jana,
które zajmowało się opieką nad pielgrzymami, powstał zakon joannitów. Ostatni
utworzył się zakon krzyżacki, z którym
Rzeczpospolita miała duże kłopoty.
Począwszy od wieku XI formują się
zgromadzenia zakonne: benedyktyni,
augustianie, cystersi, dominikanie, franciszkanie, norbertanie.
Podstawową powinnością klasztorów
było niesienie posług liturgicznych.
Niemniej pierwsze wieki działalności zakonów w Polsce były bardzo pożyteczne
dla rozwoju gospodarczego. To klasztory
wprowadziły trójpolową uprawę gleby,
hodowały zwierzęta, zakładały stawy
rybne, sady, winnice, pasieki, stawiały
młyny, kuźnie, cegielnie, rozwijały rzemiosło. Zakonnicy zakładali przytułki,
szpitale, szkoły przyklasztorne. Klasztory od początku działalności były mecenasami sztuki (szkoda, że nie dotrwało
to do czasów współczesnych). Okazale
prezentowały się wspaniałe kościoły
i klasztory górujące bryłą i bogatym
wystrojem nad budownictwem świeckim.
Na wiernych oddziaływano nie tylko
słowem z ambony, ale przede wszystkim
malarstwem, rzeźbą, muzyką – tymi
atrybutami wypełnione były świątynie
i ich otoczenie.
Odrodzenie nie okazało się zbyt
szczęśliwe dla zgromadzeń zakonnych,
reformacja oderwała bowiem od Kościoła
katolickiego około 1/3 Europy. W okresie oświecenia przystąpiono w Europie
do ataków na zakony. Przybrały one na
sile po kasacie jezuitów w 1773 roku,
stanowiącej potężny cios i ostrzeżenie
dla innych. Stało się to za sprawą od
pokoleń nabrzmiałych antagonizmów
między biskupami i klerem diecezjalnym
a zakonami. Jednak pozycja klasztorów
w społeczeństwie polskim, zwłaszcza
wśród szlachty, była tak silna, że nie
doszło do poważniejszych ograniczeń i likwidacji klasztorów, poza jezuickimi.
Największe straty zakony poniosły
pod zaborami, szczególnie pruskim
i rosyjskim, kiedy to w roku 1864 nastąpiła zupełna kasacja ich życia. Kolejne
zniszczenia przyniosły wojny.
W latach 70. ubiegłego stulecia
współpracowałem z o. Arnoldem Wędrowskim, przygotowując wystawy fotograficzno-plastyczne o dorobku zakonów
męskich i żeńskich, które prezentowane
były w kaplicy św. Józefa oo. paulinów
w Częstochowie. To było moje pierwsze
poważne spotkanie z dziełami sztuki
sakralnej. Wszystkie klasztory zwiedzałem wielokrotnie i obserwowałem, jak
pięknieją. To objętość książki wymusiła
zaprezentowanie tylko 50 obiektów,
które tytuł określa jako opactwa i klasztory. Na bardziej wnikliwe poznanie
zapraszają gospodarze tych klasztorów.
Zapewniam, że spotkają się tam Państwo
z niezwykle życzliwym przyjęciem i z gościnnością.
Pragnę wyrazić swoją wdzięczność
wszystkim, którzy służyli mi radą i pomocą przy opracowaniu tego albumu,
zwłaszcza kustoszom odwiedzanych
przeze mnie klasztorów. Dzięki ich wyrozumiałości i woli współpracy mogłem
uzyskać potrzebne materiały i wykonać
zdjęcia oddające duchowy, religijny i artystyczny charakter tych miejsc.
Konrad Kazimierz Czapliński
7
AUGUSTIANIE
Zakon Świętego Augustyna
Wiek XIII przyniósł ponowne odkrycie Dziejów Apostolskich. Wielu uświadomiło sobie, iż w prawdziwie chrześcijańskim życiu trzeba głosić Ewangelię, że
każdy ochrzczony musi być apostołem. Dlatego też coraz liczniejsze grupy eremickie
głosiły Dobrą Nowinę.
G
dy eremici z Brettino opuścili swe
siedziby i ruszyli do miast, zwrócili
się do papieża o opiekę. W 1227
roku otrzymali pozytywną odpowiedź i zostali zobowiązani do przestrzegania reguły
augustiańskiej, a w 1240 roku zostali mianowani Zakonem św. Augustyna. W roku
1244 do zakonu włączono Eremitów Świętej
Maryi z Murceto, w 1255 – Eremitów św.
Wilhelma, a rok później – Eremitów Jana
Bonno. Ostatecznie unię grup eremickich
zatwierdził papież Aleksander IV w 1256
roku. Ustanowił on jedną nazwę – Zakon
Eremitów św. Augustyna – i jedną formację
duchową. Zatwierdzone w 1287 roku kon-
stytucje zakonne ujednoliciły organizację
zgromadzenia. W 1303 roku papież Bonifacy VIII zaliczył je do zakonów żebraczych.
Ostatnią grupą, która dołączyła się
w 1386 roku do zakonu augustianów, były
stowarzyszenia zwolenników devotio moderna. Stowarzyszenia te były dobrowolne,
bez zobowiązujących ślubów. Ich członkowie winni byli żyć w ubóstwie i czystości.
Zamiast żebrać, mieli pracować w dwóch
– niekontrolowanych przez cechy lub gildie
– zawodach: kopisty manuskryptów oraz
kucharza. Mogli też zarabiać, ucząc dzieci.
Reguła Zakonu Eremitów św. Augustyna opiera się na trzech filarach. Po
pierwsze – miłość: do Boga i do człowieka,
bo te są według reguły nierozłączne. Po
drugie – modlitwa, zarówno wspólnotowa
(ze szczególną rolą eucharystii), jak i indywidualna. Po trzecie – wspólnota jako
środowisko wzrostu duchowego.
Najwyższą władzą zakonu jest generał,
obierany przez kapitułę generalną na sześć
lat. Prowincją zarządza prowincjał z czterema definitorami. Prowincje podzielono
na wiceprowincje i okręgi. Podstawową
jednostka organizacji są pojedyncze klasztory, na czele których stoją przeorowie,
wybierani przez kapituły prowincjonalne.
Zgromadzenie rozwijało się szybko
i już w 1329 roku liczyło 8 tysięcy członków. Jednak epidemia dżumy spowodowała śmierć większości z nich. Zakon jednak
szybko się podniósł. Rozpoczął się okres
bujnego rozkwitu.
W środkowej Europie kres temu
rozwojowi położyli husyci. W 1415 roku
augustianie brali czynny udział w skazaniu Jana Husa na śmierć podczas soboru
w Konstancji, o czym jego uczniowie nigdy
nie zapomnieli. Zniszczyli wszystkie konwenty w Czechach, a także wiele w Austrii
i Saksonii.
Sto lat później jeden z augustianów
stanął po stronie herezji. W 1517 roku Marcin Luter, bo o nim mowa, zapoczątkował
reformację. Wielu współbraci zakonnych
poszło za jego przykładem, porzucając habity i stając się gorliwymi reformatorami.
Dużo klasztorów zlikwidowano, a w tych,
które przetrwały, upadła obserwancja.
Po soborze trydenckim władze zakonne postanowiły wrócić do przestrzegania
reguły. Doprowadziło to najpierw do rozłamu na augustianów bosych i rekolektów,
a potem do powstania nowego zakonu.
W 1594 we Francji powstali tzw. Mali
Augustianie, uznawali oni jednak zwierzchność generała augustiańskiego. Reformy
przyniosły spodziewany efekt – zakon
znów rozkwitał. W końcu XVII wieku liczył
30 tysięcy członków w 42 prowincjach na
całym świecie.
Jak wiele zakonów, augustianie ciężko
przeżyli okres Oświecenia. Zlikwidowano
wszystkie klasztory we Francji, Meksyku,
Niemczech, olbrzymie straty ponieśli we
Włoszech, Hiszpanii czy w Austrii. Do-
Nazwa łacińska zakonu:
Ordo Fratrum Sancti Augustini (OSA)
Św. Augustyn (354–430) jako biskup Hippony
założył pierwszą wspólnotę kanoników
i napisał dla nich regułę. Po jego śmierci
pozostało wiele ośrodków propagujących
jego ideały
8
Dewiza:
Amor meus pondus meum (Miłość moja ciężarem moim)
Reguła św. Augustyna
AUGUSTIANIE
piero pod koniec XIX wieku, pod władzą skał status prowincji. Nie była to, z uwagi
generała Sebastiana Martinellego, udało na reformacyjną zawieruchę, szczęśliwa
się przełamać kryzys. Powrócili oni do data. Prowincja polska stanęła wkrótce wowiększości krajów, powiększyli liczbę bec groźby wymarcia. W 1580 roku liczyła
zaledwie 10 kapłanów i grono braci
członków. Dziś liczą około 5 tysięw 12 klasztorach. Zabiegi recy zakonników rozsianych po
formacyjne w łonie zakonu
całym świecie.
Już w XIII wieku
poskutkowały wielkim
augustianie dotarli
rozwojem – w XVIII
na Pomorze i Śląsk.
wieku ufundowano
Pierwszą ich sie17 klasztorów, więkdzibą był Szczecin
szość na ziemiach
(od 1253 roku).
wschodnich
W 1342 roku zoRzeczpospolitej.
stali sprowadzeni
Niestety część
na podkrakowski
z nich, z powodu
Kazimierz przez
napaści Kozaków,
Kazimierza Wielprzetrwała ledwie
kiego. 14 lat późkilka lat.
niej Ziemowit III
XIX wiek to
sprowadził ich
bez wątpienia
do Warszawy,
trudny czas w hia w 1410 roku
storii pobytu auWitold ufundował
gustianów na ziedla nich klasztor Bł. Izajasz Boner (ok.1400–1471),
miach polskich.
ok 1400 147 augustianin
w Brześciu Litew- z Krakowa. Przy jego grobie dokonały się liczne cuda W wyniku kasat
skim.
przetrwał tylko
W 1431 roku w prowincji bawarskiej jeden(!) klasztor – św. Katarzyny w Krakoutworzono okręg polski, który w 1537 uzy- wie. W 1909 roku udało się założyć drugi
Strojem zakonnym augustianów jest
czarny habit z kapturem przepasany
skórzanym pasem
klasztor, w Prokocimiu. W 1930 roku w Polsce było 28 augustianów. Decyzją kardynała
Adama Sapiehy 14 VII 1950 roku skasowano
Zakon Eremitów św. Augustyna w Polsce.
Polska prowincja augustianów odrodziła się
pod koniec lat siedemdziesiątych. Dziś w jej
skład wchodzą 3 klasztory: dwa w Krakowie
i jeden w Łomiankach k. Warszawy.
(ŁK)
REGUŁA ŚW. AUGUSTYNA (fragment)
Augustyn z Hippony pisał ją w latach 397–400. Augustyn jako biskup zorganizował swój dom
biskupi jak klasztor, a swoje przemyślenia i doświadczenia zapisał właśnie w Regule. Życie zakonne
winno się według niej cechować jednością we wspólnym życiu. Poszczególne wskazania są bardzo
praktyczne i dostosowane do apostolskiego charakteru życia zakonnego. Regułą tą posługują się
m.in. augustianie, dominikanie, kanonicy regularni i paulini; w przeszłości zachowywały ją także
zakony rycerskie. Obecnie opiera się na niej około 150 zgromadzeń męskich i żeńskich.
Cel i zasady życia wspólnego
• Zasadniczą przyczyną, dla której zgromadziliście się razem, jest to, abyście jednomyślnie
mieszkali w domu i mieli jedną duszę i jedno serce skierowane ku Bogu.
• A nie nazywajcie czegokolwiek swoją własnością, lecz niech wszystko będzie wam wspólne,
a przełożony niech każdemu z was udziela pokarmu i odzienia, nie jednakowo wszystkim, bo nie wszyscy
macie jednakowe zdrowie, lecz raczej każdemu tyle, ile potrzebuje. Tak bowiem czytacie w Dziejach
Apostolskich, że „wszystko mieli wspólne i rozdzielano każdemu według potrzeby”. (4,32.35)
• Ci, którzy na świecie coś posiadali, niech po wstąpieniu do klasztoru chętnie zechcą to przekazać
na wspólną własność.
• Ci zaś, którzy nic nie posiadali, niech nie domagają się w klasztorze tego, czego nawet na świecie
mieć nie mogli. Jednakże ze względu na ich słabość trzeba im udzielać tego, czego potrzebują,
chociażby ich ubóstwo na świecie było tak wielkie, że nie mogli znaleźć nawet rzeczy koniecznych.
Tylko niech się nie uważają za szczęśliwych jedynie dlatego, że znaleźli tu taki pokarm i odzienie,
jakiego na świecie mieć nie mogli. (...)
Minatura z wizerunkiem
św. Augustyna z nieznanego
manuskryptu
9
AUGUSTIANIE
Klasztor i kościół Augustianów
w Krakowie
Augustianie przybyli do podkrakowskiego Kazimierza z Czech w 1342 roku. W roku 1363 Kazimierz Wielki nadał im
ziemie pod kościół i klasztor, dostarczył środki finansowe. Rozpoczęto budowę. W piętnaście lat później zakończono budowę prezbiterium, nawy wznoszono do roku 1426. Nie zakończono jeszcze budowy kruchty, a już trzeba było odbudowywać
kościół. W 1443 roku na skutek trzęsienia ziemi runęło sklepienie, jego odbudowa trwała do 1505 roku.
W
iek XVI był jednym z najtrudniejszych dla klasztoru św. Katarzyny. Rozpoczął się odpływem
zakonników do szeregów reformacji,
upadała obserwancja. Do tego jakby natura
sprzysięgła się przeciw klasztorowi. Najpierw w 1543 roku Wisła zalała kompleks.
Ledwo zakończono odbudowę, dnia 5 maja
1556 roku wybuchł pożar, który zniszczył
go ponownie.
Lata dwudzieste i trzydzieste XVII
wieku to okres odbudowy materialnej
i duchowej klasztoru. W tym okresie był
on siedzibą nowicjatu dla Małopolski,
powstała biblioteka i założono studium
filozoficzno-teologiczne, mające kształcić
przyszłych kaznodziejów.
Niestety, rok 1655 przyniósł kolejną
katastrofę. Szwedzi nałożyli na klasztor
kontyngent, kościół zamienili w lazaret, a zabudowania klasztorne splądrowali. Z tych
zniszczeń augustianie podnieśli się bardzo
szybko. Okres przełomu wieków XVII i XVIII
to czas ponownego rozkwitu klasztoru.
Niemal śmiertelne ciosy przyniósł
klasztorowi przełom XVIII i XIX wieku.
Zaczęło się w 1786 roku. Trzęsienie ziemi
uszkodziło sklepienie kościoła, grożąc jego
zawaleniem, a rozbiory i edykt józefiński
(na mocy edyktu prawie wszystkie majątki klasztoru przeszły na własność króla)
praktycznie pozbawiły eremitów środków
do życia. Władze postanowiły zlikwidować
Klasztor św. Katarzyny
ul. Augustiańska 7
31–064 Kraków
10
Klasztor i kościół Augustianów w Krakowie
klasztor. Próby uratowania go, podjęte
dzięki staraniom przeorów w latach 1827
i 1837, zakończyły się niepowodzeniem.
Kompleks uratowała zbiórka pieniędzy,
która umożliwiła w 1864 roku ponowne
otwarcie kościoła.
Do połowy XX wieku klasztor znajdował
się na granicy przetrwania. Zamieszkiwało
go od kilku do kilkunastu zakonników,
żyjących w ciężkiej sytuacji materialnej.
1 maja 1950 roku biskup Adam Sapieha
zlikwidował klasztor augustianów św.
Katarzyny. Reaktywowano go dopiero
w 1990 roku.
Augustianie, zawsze bardzo wykształceni, w planach króla Kazimierza Wielkiego mieli stanowić naturalne zaplecze
dla planowanej uczelni wyższej. Pod tym
kątem dobrano również i patronkę kościoła. Św. Katarzyna Aleksandryjska czczona
była wówczas jako patronka studiów wyższych. Dodatkowo zakonnicy mieli zająć
11
BENEDYKTYNI
Zakon Świętego Benedykta
Benedyktyni to najstarszy europejski zakon mniszy, założony przez Benedykta
z Nursji (około 480–543).
Około 529 roku Benedykt z Nursji napisał dla swoich uczniów regułę życia
zakonnego, która mogła być wykorzystana przez pojedyncze klasztory, jednak nie
miał on zamiaru tworzyć całej organizacji klasztornej. Pierwszy klasztor według
reguły benedyktyńskiej został założony jeszcze przez Benedykta na wzgórzu Monte
Cassino. Po najeździe Longobardów mnisi schronili się w Rzymie, gdzie ich regułę
poznał przyszły papież Grzegorz Wielki. Upodobanie sobie reguły benedyktyńskiej
przez Grzegorza Wielkiego spowodowało, że benedyktyni zostali włączeni w służbę
Kościoła, a także otoczeni szczególną opieką papiestwa.
„L
enistwo jest wrogiem duszy. Dlatego też bracia powinni w pewnych
godzinach zajmować się pracą
ręczną, a w innych Bożym czytaniem” – to
dewiza, na której Benedykt oparł swoją
regułę. Według niej zakon benedyktynów
jest zakonem kontemplacyjno-czynnym,
który ma nieustannie oddawać chwałę Panu
Bogu. Oprócz tego benedyktyni powinni
nieustannie rozwijać się intelektualnie,
stąd w średniowieczu ich znakiem rozpoznawczym było kopiowanie rękopisów,
które były prawdziwymi dziełami sztuki.
Obecnie jednym z elementów spajających
wspólnotę benedyktyńską jest sprawowanie
liturgii, nauczanie i praca duszpasterska
oraz różnego rodzaju prace fizyczne.
Pierwsze klasztory, które powstały
w oparciu o regułę świętego Benedykta, były klasztorami autonomicznymi.
Ostatecznie większość
z nich w 1893 roku została zrzeszona w obrębie
federacji benedyktyńskiej. Obecnie do federacji należy 21 kongregacji
oraz wspólnoty, które do
kongregacji nie należą.
Według prawa kanonicznego, każda kongregacja
jest osobnym zakonem,
który rządzi się swoimi
prawami (ustawami, konstytucjami, deklaracjami),
a jej przełożonym jest
opat prezes. Do kongregacji należą najczęściej
klasztory na terenie danego kraju, a także założone
przez nie placówki na innych terenach. Do
danej kongregacji zaliczają się również
klasztory, które są oparte na regule św.
Benedykta, np. kameduli, sylwestryni.
Do rozpowszechnienia się zakonu
benedyktynów na terenie całej Europy
przyczyniły się fundacje władców poszczególnych państw, którzy w wyniku działalności misyjnej mnichów benedyktyńskich
zostali nawróceni na chrześcijaństwo. Taka
sytuacja miała miejsce w Anglii, państwie
Franków czy Germanii. Za panowania Karola Wielkiego wszystkie klasztory w jego
państwie zostały zobowiązane do przyjęcia
reguły św. Benedykta, sam władca natomiast zastrzegł sobie przywilej nominacji
opatów, co z czasem doprowadziło do
upadku ideałów zakonnych.
Od początku X wieku zaczęto dążyć
do reformy życia zakonnego. Duży wpływ
na zmiany, spośród licznych ośrodków
reformatorskich, miało opactwo w Cluny.
Reforma klunicka doprowadziła do powrotu życia zakonnego do pierwotnych,
surowych wzorców, które miały na celu
podniesienie moralności oraz wykształcenia zakonników, przeprowadzono też
reformę liturgii. Aby umocnić wprowadzenie reformy, opactwo uniezależniło się
od władzy świeckiej i biskupów, a podporządkowało bezpośrednio papiestwu. Na
Nazwa łacińska zakonu:
Ordo Sancti Benedicti (OSB)
Dewiza:
Ora et labora (Módl się i pracuj)
Reguła św. Benedykta
Św. Benedykt z Nursji – założyciel zakonu benedyktynów
16
BENEDYKTYNI
oraz wygnanie go z kraju zaszkodziły rozwojowi zakonu benedyktynów na ziemiach
polskich. Mimo to w XI i XII wieku benedyktyni odegrali znaczącą rolę w rozwoju
kultury i oświaty oraz życia liturgicznego,
tak istotnego dla odradzającego się państwa polskiego.
Próby reformowania życia zakonnego
w XIV i XV wieku znalazły też oddźwięk
w Polsce, mianowicie polskie klasztory
próbowały stworzyć wspólną prowincję,
która nie przetrwała jednak długo.
Okres rozbiorów spowodował duże
zmiany w klasztorach benedyktyńskich
w Polsce. Upadło opactwo tynieckie. Po
odzyskaniu przez Polskę niepodległości
próbowano odbudować życie zakonne
w odzyskanych klasztorach, niestety,
wybuch II wojny światowej zniweczył to
dzieło. Po zakończeniu wojny na nowo
zaczęto odbudowę kongregacji.
Obok męskiej gałęzi zakonu benedyktynów wykształciła się gałąź żeńska.
W Polsce mniszki benedyktyńskie
pojawiły się w XIII wieku w klasztorze
w Staniątkach. Z czasem z żeńskiej gałęzi wykształciły się różne
odłamy. Dlatego dziś wyróżniamy: Kongregację Panien
Benedyktynek w Polsce pw.
Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (Moniales Ordinis Sancti Benedicti), Mniszki Kamedułki,
Benedyktynki Sakramentki,
Benedyktynki Misjonarki,
Benedyktynki Loretanki,
Benedyktynki Samarytanki,
Benedyktynki Oblatki, Benedyktynki Obliczanki.
Obecnie, w myśl głównej
dewizy świętego Benedykta,
benedyktynki i benedyktyni
W średniowieczu benedyktyni kopiowali wiele rękopisów,
oprócz działalności szkolnej,
będących prawdziwymi dziełami sztuki
kulturalnej, pastoralnej, proDopiero w okresie panowania Kazi- wadzą również działalność charytatywną,
mierza Odnowiciela i Bolesława Śmiałego a także własne wydawnictwa.
nastąpiło odnowienie trwałych fundacji
Benedyktyni noszą czarny habit z kapzakonu benedyktynów. Niejasne okolicz- turem, czarnym szkaplerzem oraz czarnym
ności śmierci świętego Stanisława, w które płaszczem, natomiast benedyktynki mają
według tradycji był zamieszany Bolesław, czarny habit z szerokimi rękawami, do
mocy przywileju papieskiego z 931 roku
stworzono kongregację kluniacką.
W okresie średniowiecza i nowożytności kongregacje kilkakrotnie przechodziły
bardzo poważne kryzysy. Mimo przeprowadzanych kolejnych reform nie udało się
ocalić niektórych klasztorów. Największe
straty przyniósł wiek XVII i XVIII, kiedy
w myśl haseł oświecenia doprowadzono
w wielu krajach do kasaty zakonu lub
zamknięcia większej części klasztorów.
Dopiero w wieku XIX nastąpiło odrodzenie
się oraz ponowny rozwój zakonu benedyktynów.
Okoliczności sprowadzenia benedyktynów do Polski nie są do tej pory dokładnie
zbadane. Prawdopodobnie już w IX wieku
zakonnicy benedyktyńscy prowadzili misje
na ziemiach polskich w celu przygotowania ludności zamieszkującej te tereny na
przyjęcie chrześcijaństwa. Za panowania
Bolesława Chrobrego prawdopodobnie powstały pierwsze klasztory benedyktyńskie,
jednak nie wytrzymały walk wewnętrznych
w okresie reakcji pogańskiej w latach trzydziestych XI wieku i wszystkie upadły.
Strojem zakonnym benedyktynów jest
czarny habit z kapturem, czarnym
szkaplerzem oraz czarnym płaszczem
tego czarny szkaplerz, jednak płaszcz ich
jest szary. Dodatkowo noszą czarny welon
nałożony na biały kaptur, który okala czoło
i podbródek.
O znaczeniu zakonu benedyktynów
w historii Kościoła świadczy także fakt,
że dał on chrześcijaństwu 40 papieży oraz
3600 świętych i błogosławionych.
(DD)
Medalik św. Benedykta (rewers). Jego wygląd ustalił się w XVII wieku. Medal rozszedł się z Niemiec, gdzie po raz pierwszy
został wybity, po całej katolickiej Europie
17
BENEDYKTYNI
Klasztor i kościół pobenedyktyński
w Mogilnie
Według tradycji przekazanej przez Jana Długosza, klasztor Benedyktynów w Mogilnie miał zostać ufundowany w 1065
roku przez Bolesława Śmiałego. Po analizie dokumentów związanych z tym klasztorem historycy wysunęli przypuszczenie,
że fundatorem klasztoru mogileńskiego był kto inny. Według stawianych przez niektórych z nich hipotez, klasztor mógł zostać
ufundowany wcześniej, około połowy XI wieku, a benedyktyni mogli być sprowadzeni jeszcze przez Kazimierza Odnowiciela,
w celu odnowienia organizacji kościelnej po tzw. reakcji pogańskiej, która przypadała na lata trzydzieste XI wieku. Inni
historycy doszukują się osoby fundatora w Bolesławie Kędzierzawym, czyli przesuwają datę fundacji o blisko sto lat.
Do
chwili obecnej zachowało
się niewiele dokumentów,
dotyczących fundacji klasztoru w Mogilnie, a te, które się zachowały,
często uważane są – nie bez racji – za
falsyfikaty.
Według kroniki Długosza, pierwsi
benedyktyni mieli przybyć do Mogilna
z opactwa w Tyńcu. Tam zaś przywędrowali, zdaniem kronikarza, z opactwa
w Cluny. Zgodnie z tradycją tyniecką,
pierwsi benedyktyni zostali sprowadzeni
na ziemie polskie przez Kazimierza Odnowiciela z Leodium. Dlatego też historycy
odrzucają przekaz Jana Długosza i przypuszczają, że również do Mogilna pierwsi
benedyktyni przybyli z Niemiec. Pojawiła
się nawet teoria, że pochodzili oni z Bawarii lub Nadrenii.
36
Jeśli pozostawione przez Jana Długosza
zapiski dotyczące uposażenia klasztoru
w Mogilnie są prawdziwe, to klasztor ten
otrzymał spore nadania, w tym dziewięcinę z grodów mazowieckich, grzywny
z kilku grodów kujawskich, a także wieś
Parafia św. Jana Apostoła
ul. Benedykta XVI nr 1
88–300 Mogilno
BENEDYKTYNI
W tym właśnie zakresie zakonnikom
udało się w niedługim czasie osiągnąć
swoje zamierzenia, bowiem w połowie XII
wieku możni ufundowali w Mogilnie dwa
kościoły, pod wezwaniem św. Jakuba oraz
św. Klemensa.
Początek XIII wieku znów wprowadził
ferment w życie klasztoru. Zakonnicy
zostali wciągnięci w rozgrywki polityczne
między księciem Władysławem Laskonogim a Władysławem Odonicem i popierającym go arcybiskupem Henrykiem
Kietliczem. Benedyktyni opowiedzieli
się w tym sporze po stronie arcybiskupa.
Konflikt zakończył się dla zakonników tra-
38
gicznie, ponieważ w 1206 roku zostali oni
wypędzeni z klasztoru. Powrócili dopiero
po zakończeniu sporu, prawdopodobnie
w 1208 roku.
Klasztor w ciągu XIII wieku był jeszcze dwukrotnie najeżdżany i grabiony
przez Władysława Odonica. Dodatkowo
Henryk Pobożny dążył, bezskutecznie
jednak, do usunięcia benedyktynów
z Mogilna.
Na początku XIV wieku Mogilno znów
zyskuje na znaczeniu, ponieważ tamtejszy
opat Mikołaj został zaproszony przez papieża Jana XXII do wzięcia udziału w procesie
polsko-krzyżackim.
W okresie panowania Władysława Jagiełły benedyktyni wykorzystali przychylność króla i uzyskali jego zgodę na lokację
Mogilna na prawie niemieckim. Dzięki
temu uzyskali potwierdzenie swoich praw
do Mogilna oraz zyskali zabezpieczenie dla
swojej najważniejszej posiadłości.
W kolejnych wiekach klasztor był przebudowywany i ciągle się rozwijał. Proces
ten został przerwany w XVIII wieku, kiedy
to w wyniku rozbiorów Mogilno przeszło
we władanie pruskie.
Władze pruskie stopniowo ograniczały
niezależność zakonników poprzez zakaz
przyjmowania nowych kandydatów oraz
DOMINIKANIE
Zakon Braci Kaznodziejów
Początki Zakonu Kaznodziejów, zwanego popularnie zakonem dominikanów,
sięgają roku 1206, kiedy to Hiszpan Dominik Guzman założył w Prouilhe na
południu Francji dom dla nawróconych z herezji kobiet, który przekształcił się
w klasztor, będący częścią żeńską zakonu.
B
racia i siostry mają różne zadania.
Bracia głoszą „po całym świecie Imię
Pana Naszego Jezusa Chrystusa”,
zadaniem zaś sióstr jest „szukać, rozważać
i wzywać tegoż Chrystusa w cichości, aby
słowo, które wychodzi z ust Boga, nie
wracało do Niego próżne, lecz pomyślnie
spełniało swe posłannictwo” (Konstytucja
Podstawowa Mniszek). Jednak braci i siostry w obrębie Rodziny Dominikańskiej
łączy misja głoszenia słowa Bożego oraz
sławienie imienia Jezusa Chrystusa.
W 1215 roku Dominik wraz ze swymi towarzyszami zamieszkał w Tuluzie.
Biskup Tuluzy Fulko ustanowił ich kaznodziejami swej diecezji oraz przeznaczył na ich utrzymanie część dochodów
z dziesięcin. Na przełomie 1215 i 1216 roku
Dominik i Fulko prosili papieża Innocentego III o zgodę na utworzenie nowego
zakonu. Papież wyraził zgodę, jednak pod
warunkiem, że bracia osiądą przy jakimś
kościele oraz przyjmą regułę, która już
istnieje i jest sprawdzona.
Dominik wraz ze swoimi współtowarzyszami wybrali regułę św. Augustyna,
która miała być wspierana zwyczajami
premonstratensów. 22 grudnia 1216
roku uzyskał bullę papieską od następcy
Innocentego III, Honoriusza III, która
potwierdzała utworzenie zakonu opartego
na regule św. Augustyna.
Rok po tym wydarzeniu, w 1217 roku
Dominik podjął decyzję o rozesłaniu braci
w świat. Siedmiu udało się na studia teologiczne do Paryża, czterech zostało wysłanych do Hiszpanii, natomiast Dominik udał
się do Rzymu. W 1220 roku bracia podczas
pierwszej kapituły generalnej zakonu w Bolonii podjęli decyzję, że od tej pory klasztory
przez nich tworzone nie będą
posiadały żadnej własności
oprócz budynków, które
użytkują. Również w Bolonii
określono ostatecznie obowiązek kaznodziejstwa, stąd
też nazwa zakonu.
Kiedy bracia zadomowili
się w nowych klasztorach,
zaczęli podążać w inne zakątki Europy, do Niemiec,
Skandynawii, Węgier, Czech
i Polski.
Podczas pobytu Dominika Guzmana w Italii zetknął
się z nim Iwo Odrowąż. Biskup poprosił o przysłanie
braci do Polski, jednak Dominik poprosił
o przysłanie z Polski kandydatów. Jako
właściwi do takiej misji wydali się biskupowi: Jacek, Czesław oraz Herman. Kiedy
wysłannicy Iwona uzyskali zakonną profesję dominikańską, założyli zgromadzenia:
w Austrii, w Czechach, oraz w Polsce.
Początek działalności zakonu dominikanów na ziemiach polskich to rok 1222.
Wówczas powstał pierwszy dom zakonny
przy kościele św. Trójcy w Krakowie.
W 1225 na czele zakonu stanął Gerard
z Wrocławia, z jego inicjatywy w latach
1226–1228 do Wrocławia, Gdańska, Kamienia Pomorskiego, Sandomierza i Płocka
zostali wysłani bracia, którzy założyli nowe
klasztory dominikańskie. Utworzono polską prowincję zakonną. Obecnie w Polsce
jest osiemnaście klasztorów dominikańskich w: Krakowie, dwa w Warszawie,
Wrocławiu, Gdańsku, Poznaniu, Lublinie,
Gidlach, Borku Starym, Tarnobrzegu,
Jarosławiu, Szczecinie, Rzeszowie, Sandomierzu, Korbielowie, Małym Cichym,
Hermancicach oraz Łodzi.
Jedną z podstaw działalności zakonu była
ciągła edukacja. Zakonnicy bez względu na
wiek, funkcję czy też poziom wykształcenia
mieli obowiązek uczestniczenia w zajęciach
Nazwa łacińska zakonu:
Ordo Fratrum Praedicatorum (OP)
Dewiza:
Contemplare et contemplata aliis tradere
(Dzieląc się z innymi owocami kontemplacji)
Św. Dominik Guzman (ok. 1170–1221) założyciel Zakonu
Kaznodziejskiego
106
Reguła św. Augustyna
DOMINIKANIE
dla nich organizowanych, które miały ich
przygotować do sprawowania różnych funkcji. Zajęcia w obrębie zakonu organizowano
na wzór paryski, których podstawę tworzyła
teologia i filozofia.
Oprócz działalności edukacyjnej i duszpasterskiej dominikanie słynęli również
z prowadzenia sanktuariów maryjnych
oraz bractw różańcowych. Działalność
z tym związaną prowadzą do dziś.
Św. Jacek Odrowąż (1183–1257)
Zakon dominikanów zaliczany jest do
grupy zakonów kaznodziejskich. Prowadzi
działalność misyjną. Składa się z trzech
gałęzi: braci dominikanów, mniszek Zakonu
Kaznodziejskiego oraz świeckich fraterni
zwanych również tercjarzami. Jednak istnieje również pojęcie Rodzina Dominikańska,
które obok trzech gałęzi wymienia również
siostry żyjące duchowością dominikańską
na wzór św. Dominika.
Bracia Zakonu Kaznodziejskiego
przywdziali białą tunikę, przewiązaną
w pasie skórzanym pasem, do którego
przywieszony jest różaniec. Na tunice znajduje się szkaplerz oraz kaptur. Na wierzch
zarzucają czarną kapę. Siostry, podobnie
jak bracia, również noszą białą tunikę, na
której znajduje się szkaplerz, także zarzucają czarną kapę, jednak na głowie noszą
czarny welon.
Obok męskiej gałęzi Zakonu Kaznodziejskiego bardzo
prężnie rozwijały się gałęzie
żeńskie. Najstarszą z nich
stanowią Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego, powołał je do
życia święty Dominik w 1206
roku. Ta gałąź zakonu kaznodziejskiego ma charakter
kontemplacyjny i jest objęta
klauzurą. Pierwsze mniszki
przybyły do Polski w 1282
roku, do Poznania. Obecnie
dysponują trzema klasztorami
w: Krakowie, Świętej Annie
koło Częstochowy oraz Radoniach pod Warszawą.
Obok najstarszej żeńskiej
klauzurowej gałęzi zakonu
dominikańskiego wyróżniamy jeszcze cztery zgromadzenia, które opierają się na
naukach świętego Dominika
oraz należą do Rodziny Dominikańskiej. Zgromadzenia
te powstawały w różnych
okresach, mają różne misje, jednak wszystkie łączy
charyzmat dominikański.
Są to: Zgromadzenie Sióstr Świętego
Dominika (1861), Zgromadzenie Sióstr
Dominikanek Matki Bożej Różańcowej
(1895) oraz Unia Świętej Katarzyny ze
Sieny Misjonarek Szkoły (niehabitowy
– 1924) i Zgromadzenie Sióstr Dominikanek Misjonarek Jezusa i Maryi (1932).
Wszystkie te zgromadzenia od Mniszek
Zakonu Kaznodziejskiego wyróżnia to, że
pracują poza murami klasztoru.
Ubiorem dominikanów jest biała tunika,
przewiązana skórzanym pasem
z przywiązanym doń różańcem.
Na wierzch zarzucana jest czarna kapa
W chwili obecnej dominikanie i dominikanki prowadzą różnorodną działalność,
jednak zgodnie z tradycją opiera się ona
na duszpasterstwie. Na początku swojego
istnienia klasztory dominikańskie były
usytuowane w pobliżu murów miejskich,
dlatego dziś dotarcie do nich jest proste.
Otwierają się na wiernych poprzez organizowanie różnych grup duszpasterskich,
które skupiają różne środowiska: dzieci,
młodzieży, akademickie czy dorosłych.
(DD)
Lilia
– symbol dziewictwa
i czystości św. Dominika
i całego Zakonu Kaznodziejskiego
107
FRANCISZKANIE
Klasztor i bazylika Franciszkanów
w Krakowie
W 1237 roku franciszkanie przybyli do Krakowa. I tylko tyle wiemy na pewno – reszta ich XIII-wiecznej historii to tylko
domysły. Prawdopodobnie zwrócili się do miejscowego biskupa Wisława o zgodę na osiedlenie – i uzyskali ją. Kapituła
katedralna podarowała ziemie. Za fundatora klasztoru uważa się Bolesława Wstydliwego. Za datę konsekracji przyjmuje
się rok 1247. Wtedy to bowiem miało tu miejsce zgromadzenie kapituły prowincjalnej, które zawsze odbywało się w kościele
konsekrowanym. Za datę zakończenia budowy uważa się rok 1269, gdy złożono tu doczesne szczątki księżnej Salomei Halickiej. W kościele pochowani zostali także Bolesław Wstydliwy oraz dwaj synowie Władysława Łokietka – Stefan i Władysław.
Pierwotna świątynia wzorowana była na kościele św. Franciszka z Viterbo i była jednym z pierwszych ceglanych budynków
Krakowa. Do dnia dzisiejszego zachowało się z niej tylko sklepienie zakrystii.
J
ak to często bywało, ledwo zakończono
budowę, a już rozpoczęto rozbudowę.
W 1277 roku księżna Kinga podarowała franciszkanom parcelę graniczącą
ze świątynią. Dobudowano drugą nawę
o tej samej długości (dziś na jej miejscu
znajduje się kaplica Męki Pańskiej).
Decydujący dla wyglądu świątyni był
wiek XV. W 1401 roku zakończono przebudowę prezbiterium. Dwukrotnie przebudowano nawę główną (1420 i 1436). Druga
142
przebudowa zakończyła się ponowną
konsekracją kościoła, której dokonał kardynał Zbigniew Oleśnicki. Dobudowano
krużganki. Odnowiona świątynia spłonęła
w 1462 roku, w wyniku czego zniszczeniu
uległo sklepienie kościoła, jego wnętrze,
krużganki oraz wieża. W odbudowie pomógł Kazimierz Jagiellończyk. Częściowa
barokizacja świątyni jest skutkiem kolejnego pożaru. W 1655 roku Szwedzi spalili
kościół i klasztor.
Najtragiczniejszy w skutkach był pożar,
który wybuch w 1850 roku. Zniszczeniu
uległy wówczas hebanowe stalle bogato
inkrustowane srebrem i masą perłową.
Spłonęły także dwa niezwykle cenne
obrazy namalowane przez Tomasza Dolabellę w 1613 roku. Przedstawiały one sąd
ostateczny oraz Boga zagniewanego na
grzeszników, za którymi wstawiają się św.
Franciszek i św. Dominik. Spłonęła także
kolekcja portretów papieży, ołtarze, organy
Klasztor i bazylika Franciszkanów w Krakowie
stwie. Dziś dodatkowo znajduje się tam
Wyższe Seminarium Duchowne Franciszkanów, miejsce kultu bł. Anieli Salawy,
bł. Salomei oraz Matki Boskiej Bolesnej
Smętnej Dobrodziejki Krakowa.
W obecnym kształcie kościół Franciszkanów jest budowlą ceglaną, orientowaną.
Składa się z prezbiterium, transeptu i nawy
oraz kaplic: Matki Boskiej, Męki Pańskiej
i Błogosławionej Salomei. Wnętrze kościoła ma charakter neogotycki. Prawdziwą
jego ozdobą są dzieła Stanisława Wyspiańskiego i Jozefa Mehoffera.
W 1895 roku Wyspiański namalował
polichromię wschodniej części kościoła
(resztę uzupełnił Tadeusz Popiel). Cztery
lata później zlecono artyście wykonanie
witraży. Dzieło swym pięknem zaskoczyło
wszystkich. Koncepcja witraży Wyspiańskiego jest nowatorska. Odszedł on od
średniowiecznego podziału okna na małe
kwatery z odrębnymi scenami, tak bardzo
mu znane z kościoła Mariackiego. Tutaj
Mistrz wykorzystał w każdym przypadku
całe okno do zmaterializowania swoich
wizji, zarówno w witrażach figuralnych, jak
i przedstawiających żywioły. Wśród nich
jeden jest szczególny. Przedstawia on Boga
Ojca stwarzającego świat z chaosu. Scena ta,
pełna dynamizmu i mistrzowskiej gry barw,
zdaje się zmieniać wraz z porą dnia...
Na uwagę zasługują również krużganki. Zwłaszcza XV-, XVI- i XVII-wieczna
polichromia, która pomimo pożarów,
145
FRANCISZKANIE (BERNARDYNI)
Klasztor i bazylika Bernardynów
w Leżajsku
Według legendy w 1590 roku w lesie niedaleko miasta pracownikowi browaru leżajskiego Tomaszowi Michałkowi
objawili się Matka Boska i św. Józef. W miejscu cudu został osadzony krzyż, do którego zaczęli pielgrzymować ludzie z różnych zakątków kraju i Rusi. W 1592 roku postawiono tam drewnianą kaplicę pw. św. Anny. W 1598 roku w tym miejscu
został zbudowany drewniany kościół pw. Zwiastowania NMP oraz świętych Jana Chrzciciela, Wawrzyńca, Sebastiana
i Małgorzaty. Zgodnie z legendą w znalezieniu odpowiedniej lokalizacji i planu świątyni pomogły kępki rumianku, które
pewnego dnia o świcie zauważono w lesie. Kościół posiadał trzy ołtarze: św. Anny, Bożej Męki oraz Madonny z Dzieciątkiem. Obrazy znajdujące się w nich były dziełem ks. Erazma z klasztoru leżajskich bożogrobców.
B
ernardyni do Leżajska przybyli
w 1608 roku z Przeworska, sprowadzeni przez biskupa przemyskiego Macieja Pstrokońskiego. Pierwsza
murowana świątynia pw. Zwiastowania
NMP została wzniesiona już w 1610 roku.
Obecnie stojące, monumentalne zabudowania klasztorne powstały w latach
1618–1628 dzięki fundacji marszałka wielkiego koronnego Łukasza z Bnina Opalińskiego i jego żony Anny z Pileckich
Opalińskiej. Konsekracja nowo wybudowanego kościoła została dokonana w 1630
roku przez biskupa przemyskiego Adama
188
Nowodworskiego. W 1642 roku konwent
otrzymał od króla polskiego Władysława
IV cudowny obraz Matki Boskiej Leżajskiej. Miał on być wotum za zwycięstwo
chocimskie w 1621 roku. W 1752 roku
odbyła się uroczysta koronacja obrazu
Matki Bożej.
Klasztor i kościół
Bernardynów
pl. Mariacki 8
37–300 Leżajsk
FRANCISZKANIE (BERNARDYNI)
Leżajska świątynia ma charakter bazylikowy i reprezentuje typ budowli będący
połączeniem stylu renesansowego, manierystycznego ze wczesnym barokiem. Tendencje renesansowe widoczne są najlepiej
w dekoracjach zewnętrznych na szczycie
budowli oraz w sztukateriach gipsowych na
sklepieniu, znajdujących się dziś już tylko
w kaplicy św. Franciszka. Wnętrze świątyni
jest bogate w różnego rodzaju dekoracje,
gzymsy, łuki, ozdoby snycerskie, figury
i malowidła.
Bazylika pw. Zwiastowania NMP jest
trójnawowa o wydłużonym prezbiterium,
zbudowana na planie prostokąta. Znajdują się w niej sklepienia kolebkowe.
Wąskie okna umieszczone są w bocznych przęsłach, ponad dachami nawy
bocznej. Nawa główna jest obszerna,
połączona półkolistymi arkadami wspartymi na filarach ze znacznie mniejszymi
nawami bocznymi. Do naw bocznych
przylega 19 kaplic, powstałych w ciągu
XVII–XVIII wieku, wśród których do
najznaczniejszych należą: kaplica Matki
Boskiej Leżajskiej i kaplica św. Franciszka
z Asyżu. W pierwszej z wymienionych
kaplic znajduje się cudowny obraz Matki
Boskiej Leżajskiej. Został on namalowany
na desce, wizerunek pokryty jest srebrną
sukienką z drogimi kamieniami. Cudowny wizerunek jest celem pielgrzymek
nowożeńców. Zgodnie z tradycją młoda
190
JEZUICI
Klasztor i kościół pojezuicki
w Poznaniu
Jezuitów do Poznania sprowadził w 1572 roku tamtejszy biskup Adam Konarski. Wysłał on ich na pierwszą linię walki
z reformacją – w samo serce luterańskiego miasta. Cel ich misji był jasny – nawrócić. Środek to edukacja oraz piękno nabożeństw i świątyni. By cel mógł zostać zrealizowany, trzeba było stworzyć solidny fundament finansowy i intelektualny.
O
ten pierwszy zadbali dostojnicy
wielkopolscy, przekazując na rzecz
konwentu liczne wsie oraz tereny
w mieście: kościół św. Stanisława biskupa,
dwa szpitale, szkołę miejską ad Sanctam
Mariam Magdalenam oraz plac pod budowę przyszłego kolegium, a także tereny
wokół ówczesnego kościoła farnego św.
Marii Magdaleny.
O drugi fundament zatroszczyli się
sami jezuici. Do organizacji kolegium wezwano tu z Wiednia Jakuba Wujka. W 1595
roku wydał on pierwszy katolicki przekład
Biblii na język polski, uważany dziś za jedno z arcydzieł staropolszczyzny.
Kolegium rozpoczęło pracę w 1573
roku. Szkoła, jak na owe czasy, była nowoczesna. Jej program obejmował nauki
przyrodnicze, prawo, religię. Miała ona
obserwatorium astronomiczne, w ramach
zajęć przeprowadzano eksperymenty.
Nic więc dziwnego, że w 1611 roku Zygmunt III Waza nadał mu rangę uniwersytetu i prawo nadawania tytułów naukowych.
Przywilej ten potwierdzili Jan Kazimierz
i Jan III Sobieski.
Stojący dziś budynek kolegium
został zbudowany w latach 1701–1733.
Dwadzieścia dwa lata po zakończeniu
budowy kolegium postawiono tu obser-
Kościół farny
św. Stanisława Biskupa
ul. Gołębia 1
61–834 Poznań
234
Klasztor i kościół pojezuicki w Poznaniu
235
PAULINI
Klasztor i bazylika Paulinów
w Krakowie na Skałce
Mało jest miejsc w Polsce, które tak mocno zespoliłyby się z historią narodu i obrosły rozlicznymi legendami, jak Skałka.
Pierwotnie miała być miejscem kultu pogańskiego, potem, choć nie ma na to dowodów, znajdowała się tam prawdopodobnie pierwsza katedra biskupów krakowskich – przynajmniej do czasów panowania Władysława Hermana. Skałka miała
być także świadkiem męczeńskiej śmierci biskupa Stanisława w 1079 roku. Po przeniesieniu ciała biskupa na Wawel
kroniki i zapiski o tamtejszym kościele milkną na prawie półtora wieku. W tym bowiem czasie wyrasta coraz potężniejsze,
coraz mocniej ufortyfikowane miasto Kraków, a osada przy kościele św. Michała, zwana czasem „Starym Krakowem”,
zaczyna tracić na znaczeniu, tym bardziej, że w wyniku zmiany koryta Wisły w XIII wieku Wawel i Skałka znalazły się na
przeciwległych brzegach rzeki. Gdy w 1335 roku król Kazimierz Wielki wystawił akt lokacyjny miasta Kazimierza, Skałka
znalazła się na jego terenie.
J
an Długosz wielokrotnie ubolewał
nad stanem Skałki, nad szczupłością
i skromnym wystrojem miejsca śmierci patrona Polski. Sprowadził więc na
Skałkę paulinów z Jasnej Góry i ufundował
klasztor (kroniki zakonne podają z kolei,
że jego staraniem budowę rozpoczęto,
ale inwestycję sfinalizowano z funduszy
kapituły krakowskiej). W dniu 25 marca
1471 roku biskup Jan Rzeszowski wyraził
zgodę na oddanie kościoła na Skałce paulinom, a 22 czerwca 1472 roku nastąpiło
przekazanie świątyni wraz z parafią oraz
licznymi uposażeniami pierwszemu przeorowi, o. Jakubowi z Bogumiłowic i jego
12 towarzyszom.
Najstarsze wiadomości o kościele na
Skałce (Rocznik Kapituły Krakowskiej,
Kronika Kadłubka i Vita minor Beati
Stanislai) nazywają tę świątynię basilica
minor S. Michaelis. Brak w tych źródłach
Klasztor Paulinów
na Skałce
ul. Skałeczna 15
31–065 Kraków
310
opisów kościoła, jego wyglądu oraz informacji o fundatorach. Dopiero Jan Długosz
w Żywocie św. Stanisława pisze o nim, że:
„Jest niedaleko miasta Krakowa na nieco
wystającej skale kościół okrągły, z białe-
go kamienia wymurowany, poświęcony
św. Michałowi i Aniołom, z jeziorkiem”.
Badania architektoniczne doprowadziły
do częściowego odsłonięcia resztek
fundamentów kamiennej budowli i po-
PAULINI
mieści się dawny skarbiec zamieniony
przejściowo na pomieszczenia Bractwa
Aniołów Stróżów (obecnie muzeum), z biblioteką na piętrze, zaś od północy – zakrystia, z oratorium zakonnym powyżej.
Wąskie nawy boczne tworzą szereg
niewielkich kaplic z ołtarzami wykonanymi
z czarnego marmuru. Główną nawę oraz
prezbiterium nakryto kolebkowym sklepieniem z lunetami. Chór muzyczny, późnobarokowy (1760), o falistej linii, wsparty
jest na półkolistych arkadach filarowych
z toskańskimi pilastrami. W prezbiterium
znajdują się wspaniałe późnobarokowe
portale prowadzące do skarbca i do zakrystii. Wysoką klasę artystyczną reprezentuje bogata późnobarokowa dekoracja
stiukowa, pochodząca z lat 1744–1745.
W ołtarzu głównym (1758–1761) w centralnym miejscu znajduje się obraz Tadeusza
Kuntzego, przedstawiający patrona świątyni – św. Michała Archanioła strącającego
Lucyfera. Piękne ołtarze boczne są jednolite stylowo i tworzą harmonijną całość.
Szczególną rangę wśród nich posiadają:
ołtarz św. Stanisława, usytuowany w pobliżu miejsca, gdzie według tradycji biskup
poniósł śmierć męczeńską, oraz znajdujący
się naprzeciw niego ołtarz Matki Bożej
Częstochowskiej, z obrazem autorstwa
Jana Nepomucena Grotta, z bogatymi
wotami i ozdobami, oraz wykonanymi
współcześnie (1984) przez Adama Wojnara posągami św. Jadwigi Wawelskiej
i św. Kazimierza.
W bogato urządzonym wnętrzu kościoła
na szczególną uwagę zasługuje piękna ambona, również późnobarokowa (ukończona
w 1766), z rokokową dekoracją snycerską
(rzeźby anioła oraz czterech ewangelistów),
dębowe stalle, przedstawiające sceny z oblężenia Jasnej Góry w 1655 roku, organy
312