Wilno 2009

WILEŃSKI UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY
WYDZIAŁ FILOLOGICZNY
KATEDRA FILOLOGII POLSKIEJ I DYDAKTYKI
Agata Dzikiewicz
WYBRANE OSOBLIWOŚCI W ZAKRESIE KONSTRUOWANIA ZDAŃ ZŁOŻONYCH
JAKO CECHA SKŁADNIOWO-STYLISTYCZNA ROZPRAWEK UCZNIOWSKICH
(NA PODSTAWIE WYPRACOWAŃ MATURALNYCH UCZNIÓW SZKÓŁ POLSKICH
NA LITWIE)
Praca magisterska
przygotowana w Katedrze Filologii Polskiej
i Dydaktyki
pod kierunkiem
dr Henryki Sokołowskiej
Wilno 2009
SPIS TREŚCI
WSTĘP ....................................................................................................................................5
1. TEORETYCZNE ASPEKTY PROBLEMATYKI SKŁADNIOWO-STYLISTYCZNEJ
ZDANIA ZŁOŻONEGO..........................................................................................................8
1. 1. Składnia a stylistyka .....................................................................................................8
1. 2. Składniowe środki stylistyczne ....................................................................................9
1. 3. Rozprawka jako struktura rozważająco-komentująca.................................................13
1. 4. Sprawność stylistyczna................................................................................................14
2. UŻYCIE WSKAŹNIKÓW ZESPOLENIA W WYPOWIEDZENIACH WSPÓŁRZĘDNIE
ZŁOŻONYCH
JAKO
CECHA
STYLISTYCZNO-SKŁADNIOWA
TEKSTÓW
UCZNIOWSKICH...............................................................................................17
2. 1. Użycie przez uczniów spójników współrzędnych (parataktycznych)......................19
2. 1. 1. Spójniki łączne.................................................................................................21
2. 1. 1. a. Spójnik i ..........................................................................................22
2. 1. 1. b. Spójnik oraz ....................................................................................24
2. 1. 1. c. Połączenie a także w funkcji spójnika łącznego..............................25
2. 1. 2. Spójniki rozłączne............................................................................................26
2. 1. 2. a. Spójnik lub.......................................................................................26
2. 1. 2. b. Spójnik czy.......................................................................................27
2. 1. 3. Spójniki przeciwstawne...................................................................................27
2. 1. 3. a. Użyciecie spójnika a........................................................................27
2. 1. 3. b. Użycie spójnika lecz........................................................................30
2. 1. 3. c. Użycie spójnika ale..........................................................................31
2. 1. 3. d. Użycie spójników jednak/jednakże..................................................32
2. 1. 3. e. Użycie spójnika natomiast...............................................................33
2. 1. 3. f. Użycie przecież.................................................................................34
2. 1. 3. g. Użycie spójnika tylko.......................................................................34
2. 1. 3. h. Użycie spójnika zaś..........................................................................35
2. 1. 4. Spójniki wynikowe..........................................................................................36
2. 1. 4. a. Spójnik dlatego w użyciu uczniów..................................................36
2. 1. 4. b. Spójnik więc w użyciu uczniów.......................................................37
2. 1. 4. c. Spójnik to w użyciu uczniów...........................................................38
2. 1. 4. d. Spójnik toteż w użyciu uczniów......................................................38
2. 1. 4. e. Spójnik zatem w użyciu uczniów.....................................................39
2
2. 1. 5. Spójniki włączne..............................................................................................39
2. 1. 6. Uwagi ogólne...................................................................................................40
3. UŻYCIE WSKAŹNIKÓW ZESPOLENIA W WYPOWIEDZENIACH PODRZĘDNIE
ZŁOŻONYCH
JAKO
CECHA
STYLISTYCZNO-SKŁADNIOWA
TEKSTÓW
UCZNIOWSKICH...............................................................................................45
3. 1. Spójniki hipotaktyczne spajające zdania złożone w wypracowaniach
maturzystów.............................................................................................................................45
3. 1. 1. Użycie spójnika że........................................................................................47
3. 1. 2. Użycie spójnika aby......................................................................................49
3. 1. 3. Użycie spójnika ponieważ.............................................................................51
3. 1. 4. Użycie spójnika iż.........................................................................................53
3. 1. 5. Użycie spójnika gdy......................................................................................54
3. 1. 6. Użycie spójnika bo........................................................................................56
3. 1. 7. Użycie spójnika gdyż....................................................................................57
3. 1. 8. Użycie spójnika by........................................................................................58
3. 1. 9. Użycie spójników chociaż i choć..................................................................58
3. 1. 10. Użycie spójnika jeżeli.................................................................................59
3. 1. 11. Użycie spójnika żeby...................................................................................59
3. 1. 12. Użycie spójników mimo że i pomimo iż......................................................60
3. 1. 13. Użycie partykuły pytajnej czy.....................................................................61
3. 1. 14. Użycie spójnika dlatego że.........................................................................61
3. 1. 15. Użycie spójnika gdyby................................................................................62
3. 1. 16. Użycie spójników byle i byleby..................................................................62
3. 1. 17. Użycie spójnika dopóki...............................................................................63
3. 1. 18. Użycie spójnika zanim................................................................................63
3. 2. Zaimki pytajno-względna spajające zdania złożone w wypowiedzeniach
maturzystów.............................................................................................................................63
3. 2. 1. Użycie zaimka który.....................................................................................65
3. 2. 2. Użycie zaimka co..........................................................................................68
3. 2. 3. Użycie zaimka gdzie.....................................................................................70
3. 2. 4. Użycie zaimka jaki........................................................................................71
3. 2. 5. Użycie zaimka kto.........................................................................................72
3. 2. 6. Użycie zaimka jak.........................................................................................73
3. 2. 7. Użycie zaimka kiedy.....................................................................................74
3. 2. 8. Pojedyncze użycia zaimków dokąd, dlaczego, po co...................................75
3
3. 4. Uwagi ogólne...........................................................................................................75
4. PROBLEM ZDANIA WIELOKROTNIE ZŁOŻONEGO W PRACACH PISEMNYCH
UCZNIÓW...............................................................................................................................77
ZAKOŃCZENIE..............................................................................................................82
BIBLIOGRAFIA..............................................................................................................84
SANTRAUKA..................................................................................................................87
SUMMARY......................................................................................................................88
4
WSTĘP
Niniejsza praca magisterska porusza zagadnienia składniowo-stylistyczne. Problemy
syntaktyczne omawiane będą w powiązaniu ze stylistyką, bowiem przede wszystkim
nacechowanie stylistyczne przejawia się w składni i leksyce.
Głównym celem jest zbadanie połączeń międzyzdaniowych (współrzędnych i
podrzędnych, pomijając bezspójnikowe), które mają pokazać, za pomocą jakich wskaźników
zespolenia badana grupa osób łączy wypowiedzenia w tekstach pisanych. Pozwoli to również
ustalić, jakie wskaźniki nawiązania cieszą się największą popularnością u uczniów, jakie zaś nie
są przez nich używane. Niezmiernie ważnym elementem analizy spójników parataktycznych
oraz hipotaktycznych jest zaakcentowanie ich wartości stylistycznej. Zakłada się, że w
wypracowaniach jako tekstach pisanych o większym stopniu intelektualizacji powinno się
znaleźć dużo wykładników nawiązania, oczekuje się również dużej liczby spójników o
zabarwieniu książkowym. Kolejnym zadaniem jest zasygnalizowanie występowania w
wybranym materiale ważnego problemu, a mianowicie nieporadności stylistyczno-składniowych
w zakresie zdania wielokrotnie złożonego.
Wykorzystana została metoda analizy tekstu pisanego. Materiał badawczy stanowi 45
wypracowań maturalnych uczniów szkół polskich na Wileńszczyźnie. Są to prace napisane
podczas egzaminu dojrzałości z języka polskiego w latach 2006 i 2007. Właśnie wczytywanie
się w teksty rozprawek pomogło wybrać kierunek analizy. Już podczas powierzchownej lektury
prac pisemnych zauważono m. in. nieprawidłowości w użyciu spójników oraz problem zdań
nadmiernie rozbudowanych. Zachętą do zbadania wskaźników zespolenia w zdaniach uczniów
stał się również artykuł H. Wiśniewskiej1, która stwierdziła, że badana przez nią grupa uczniów z
Polski o zainteresowaniach humanistycznych (zakłada się więc, że ich teksty będą staranne, o
wyższym stopniu intelektualizacji itp.) na ogół mało używa spójników współrzędnych i
podrzędnych, co stanowi jakby normę uczniowskiego pisania. Uczniowie dbali również o to, aby
ich zdania nie były zbyt długie, dlatego wypowiedeznia czteroskładowe już należą do wyjątków.
Postanowiono więc sprawdzić, jakich wskaźników zespolenia używają maturzyści szkół
polskich na Wileńszczyźnie, którzy niekoniecznie musieli mieć zainteresowania humanistyczne
(por. z badaną grupą H. Wiśniewskiej) i do ilu zdań składowych ograniczają się ich najdłuższe
wypowiedzenia.
1
H. Wiśniewska, Cechy stylistyczne rozprawek uczniów-olimpijczyków, [w:] „Polonistyka”, nr 1 (221), styczeń
1985.
5
Oprócz H. Wiśniewskiej język uczniów w Polsce w ujęciu również składniowym
obszernie badał Z. Saloni2. Poświęcił on sporo miejsca interesującemu nam zagadnieniu użycia
przez uczniów spójników i zaimków względnych.
Nie są znane prace na temat użycia przez uczniów szkół polskich na Litwie wskaźników
zespolenia badź zdań długich. Znane są jedynie opracowania poruszające zagadnienia
składniowe dialektu północnokresowego. To właśnie Z. Kurzowa 3 zamieszcza informację na
temat wskaźników zespolenia o cechach regionalnych. Również J. Mędelska 4 wskazuje na
pewne funkcje spójników i zaimków względnych w polszczyźnie wileńskiej na podstawie
miejscowej prasy. H. Sokołowska 5 w swoim artykule ogranicza się do analizy użycia przez
studentów polonistyki oraz wykształconych Polaków na Wileńszczyźnie jednego spójnika –
zanim. Również I. Masojć 6 zajmuje się zagadnieniami syntaktycznymi na podstawie języka
Polaków z Litwy, jednak ogranicza się do składni zdania pojedynczego. W wymienionych
pozycjach językoznawczych autorzy badają nie język uczniów Wileńszczyzny, tylko ogółem
zamieszkujących tu Polaków.
Dotychczasowe badania nad polszczyzną7 uczniów szkół polskich na Wileńszczyźnie nie
dotyczyły zakresu syntaksy. Niniejsza praca prezentuje wyniki wstępnych badań nad takimi
składniowymi wykładnikami stylu, jak międzyzdaniowe wskaźniki zespolenia w konstrukcjach
wielopredykatowych oraz nad konstrukcjami przesadnie rozbudowanymi, zwanymi potokami
składniowymi. Według tych kryteriów zostały zanalizowane teksty wypracowań maturalnych.
Wyniki analizy wyekscerpowanego do tej pracy materiału mogą być również swojego rodzaju
wskazówką dla nauczycieli, nauczających składni polskiej w szkołach polskich na Litwie.
Niniejsza praca magisterska składa się z wstępu, czterech rozdziałów i zakończenia.
Rozdział 1. przedstawia zagadnienia teoretyczne na temat składniowych wykładników stylu, a w
szczególności spójników współrzędnych i podrzędnych, ze szczególnym uwzględnianiem
wymagań wobec stylu rozprawek uczniowskich. Rozdziały 2. i 3. zawierają analizę użycia
międzyzdaniowych wskaźników zespolenia w tekstach wypracowań. Ostatni rozdział jest
najkrótszy, dlatego że ograniczono się w nim tylko do wskazania niektórych najbardziej
widocznych i najczęstszych problemów w strukturze zdania wielokrotnie złożonego, a nie do
2
Z. Saloni, Błędy językowe w pracach pisemnych uczniów liceum ogólnokształcącego, Warszawa 1971.
Z. Kurzowa, Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI-XX w., Warszawa-Kraków 1993.
4
J. Mędelska, Język polskiej prasy wileńskiej (1945-1979), t. III lata 1960-1979, Fonetyka, słowotwórstwo, fleksja,
składnia, Bydgoszcz 2001.
5
H. Sokołowska, O osobliwych funkcjach spójnika „zanim” w regionalnej odmianie języka polskiego na Litwie,
[w:] Tożsamość na styku kultur, red. I. Masojć, R. Naruniec, Wilno 2008, s. 183-193.
6
I. Masojć, Regionalne cechy systemu gramatycznego współczesnej polszczyzny kulturalnej na Wileńszczyźnie,
Warszawa 2001.
7
Zob. M. Dawlewicz, K. Geben, H. Sokołowska.
3
6
głębszego ich rozpatrywania. Jest to temat, który mógłby stać się obiektem osobnych bardziej
szczegółowych badań nad sprawnością tekstotwórczą i stylistyczną uczniów.
7
ROZDZIAŁ 1. Teoretyczne aspekty problematyki składniowo-
stylistycznej zdania złożonego
1. 1. Składnia a stylistyka
W niniejszej pracy będą poruszane problemy składniowo-stylistyczne. Stylistyka i
składnia są odrębnymi dyscyplinami naukowymi, mimo to są ze sobą powiązane. Nie należy
jednak utożsamiać składni ze stylem. Lingwista-syntaktyk Z. Klemensiewicz w ten sposób pisze
na temat związku syntaksy ze stylem:
„Uznając ten bardzo wielki i wpływowy udział składni w stylu, nie można popadać w
przesadę utożsamiania składni ze stylem. Jak w innych działach języka i czynności mówienia,
tak i w składni istnieją normy, którymi zajmuje się składnia gramatyczna, i są tych norm
realizacje, które stanowią przedmiot składni stylistycznej. Także w składni mówiący jest
skrępowany pewnymi schematami, pewnymi typami, pewnymi utartymi konstrukcjami,
pewnymi układami szyku itd. Ale, niezawodnie, swoboda i skala wyboru jest tu bez porównania
większa niż np. we fleksji lub słowotwórstwie” 8.
Z powyższego wynika, że składnia daje większe możliwości, niż inne działy gramatyki,
doboru środków i sposobów przekazu informacji. Jest to dyscyplina językoznawcza różniąca się
od innych działów językoznawstwa tym, że opisuje budowę wypowiedzeń, a nie sam tylko jego
budulec (materiał, z którego są tworzone wypowiedzi) 9 . Podstawą zaś badań stylistyki jest
analiza tekstu, a mianowicie tych jego właściwości, które nie są reprodukcją norm języka, ale
pochodzą od autora, dowolnie wybierającego i szeregującego elementy językowe głównie dla
wyrażenia swych uczuć i wpływania na uczucia słuchacza. Przy analizie tekstu pisanego nie
należy popadać w atomistyczne traktowanie każdego szczegółu oddzielnie 10 (jak to jest w
analizie składniowej).
8
Z. Klemensiewicz, W kręgu języka literackiego i artystycznego, Warszawa 1961, s. 157.
Szerzej zob. R. Grzegorczykowa, Wykłady z polskiej składni, Warszawa 2002, s. 7-8.
10
T. Milewski , Zasady analizy stylistycznej tekstu, [w:] Stylistyka polska. Wybór tekstów, E. Miodońska-Brookes, A.
Kulawik, M. Tatara, Warszawa 1973, s. 313.
9
8
1. 2. Składniowe środki stylistyczne
Z. Klemensiewicz pisał o stosunku składni ze stylem. Na początku swojego artykułu pt.
Problematyka składniowej interpretacji stylu zaznaczył, że składnia jest bardzo ważnym i
istotnym współczynnikiem stylu. Jeżeli język nadaje kształt myśli, to właśnie w składni ma
mówiący najwięcej sposobności wyboru kształtów dla tej myśli11.
Bardzo
ważnym współczynnikiem
składniowej
interpretacji
stylu w
zakresie
wypowiedzenia zespolonego jest parataktyczny lub hipotaktyczny stosunek jego wypowiedzeń
składowych 12 . Parataksa odznacza się większą prostotą i naturalnością, graniczącą nieraz z
prymitywizmem. Zachowuje w wypowiedzeniu to, co najważniejsze, istotne i ekspresywne,
odpowiada konkretnemu aspektowi rzeczywistości, pozwala przedstawić wrażenia, wizje i
dlatego jest chętnie wyzyskiwana przez poetów. Hipotaksa natomiast czyni wypowiedzenie
trudniejszym,
nieraz
wręcz skomplikowanym;
ale
też
zapewnia większe
bogactwo
komunikatywne, większą dokładność, precyzyjność, przejrzystość i jasność. Rozwój i postęp
stylistycznego kształtowania idzie od parataksy do hipotaksy13.
Na początku należy się odwołać do wiedzy teoretycznej o spójnikach i ich klasyfikacji.
Spójnik jest wyrazem pomocniczym pełniącym prymarnie funkcję wskaźnika syntaktycznego.
Wiąże składniki zdaniowe w zespoły zwane zdaniami złożonymi bądź składniki wyrazowe
wewnątrz zdań pojedynczych. Według tego, czy zespala składniki wzajemnie niezależne lub
równorzędne, czy zależne, tradycja gramatyczna rozróżnia spójniki współrzędne (parataktyczne)
i podrzędne (hipotaktyczne) 14 . A. Nagórko zauważa, że czasami te pierwsze są nazywane
koniunktorami (np. i, albo, lub, czyli), drugie zaś – subiunktorami (np. że, żeby, gdyby) 15 .
Spójniki parataktyczne wiążą składniki zdaniowe w zdania złożone bądź składniki wyrazowe
wewnątrz zdań pojedynczych 16 . Spójniki zaś hipotaktyczne występują jedynie w funkcji
zespolenia zdań złożonych podrzędnie i nie występują w obrębie zdań pojedynczych.
Niektóre spójniki zdań przyzwolonych mogą wystąpić w zdaniach współrzędnych, a
nawet w parze ze spójnikiem współrzędnym, np. choć, mimo że ..., (a) przecież. Dlatego
oczywisty na pozór podział na spójniki (i zdania) parataktyczne i spójniki (i zdania)
hipotaktyczne nie zawsze da się utrzymać z powodu chwiejności pewnych odcieni
semantycznych, które zacierają ostrość granicy między parataksą i hipotaksą17.
11
Z. Klemensiewicz, W kręgu języka ..., op. cit., s. 157.
Z. Klemensiewicz, W kręgu języka ..., op. cit., s. 173-174.
13
Z. Klemensiewicz, W kręgu języka ..., op. cit., s. 175-176.
14
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 1993, s. 502, Encyklopedia języka polskiego,
red. S. Urbańczyk, Wrocław 1994, s. 325.
15
A. Nagórko, Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2005, s. 124.
16
Encyklopedia językoznawstwa ..., op. cit., s. 502.
17
Encyklopedia języka ..., op. cit., s. 325.
12
9
Pod względem budowy spójniki dzielą się na p r o s t e – np. chociaż, ponieważ, bo, i, że,
kiedy, z ł o ż o n e – np. podczas gdy, skoro tylko, jak gdyby, oraz z e s t a w i o n e (
skorelowane) – np. jeżeli ..., to; dopóty ..., dopóki; chociaż ..., a jednak. Spójniki proste w składni
polskiej są nazywane również pojedynczymi lub też jednowyrazowymi18. A. Markowski przy
określaniu spójników złożonych i zestawionych operuje terminami spójniki ciągłe i nieciągłe19.
Z. Klemensiewicz 20 w swojej klasyfikacji polskich wskaźników zespolenia dzieli
spójniki na nierozdzielne (np. ponieważ, mimo że) i rozdzielne, wśród których wyróżnia: a.
skorelowane, np. jeśli ... to, chociaż ... przecież, b. zreduplikowane, np. albo ... albo, i ... i21.
Grupa spójników zreduplikowanych jest nazywana również w literaturze przedmiotu spójnikami
podwojonymi22, tak też będą one nazywane w niniejszej pracy magisterskiej.
Na większą uwagę zasługują spójniki zestawione (skorelowane), ponieważ, jak się dalej
przekonamy, uczniowie mają trudności z odtworzeniem ich w takiej postaci, w jakiej
niezmiennie powinny występować. Według Klemensiewiczowskiej klasyfikacji wskaźników
zespolenia spójniki skorelowane należą do grupy spójników rozdzielnych.
Spójniki skorelowane występują w tekście w postaci nieciągłej, a ich użycie jest
podporządkowane bardzo surowym zasadom, przypominającym pod pewnymi względami te,
które dotyczą stosowania związków frazeologicznych. Jeśli zaczynamy jakieś zdanie od
pierwszej części takiego spójnika, to druga jego część musi wystąpić na początku kolejnego
zdania (Nie tylko przyjaciele poparli jego projekt, lecz także przedstawiciele kooperującej
firmy). Spójnik skorelowany musi być odtworzony bez zmian, nawet polegających na
zastąpieniu jego części przez wskaźnik zespolenia o analogicznej funkcji, np. zamiast zarówno
..., jak i ... - *tak ..., jak i ... lub *zarówno ..., i ... Zmiany formalne w składzie spójników
skorelowanych, to znaczy użycie innego spójnika zamiast jednego z członów pary, są uznawane
za rażące naruszenie tradycji składniowej23.
Przedstawiona teoria na temat spójników jest dowodem na to, że w klasyfikacjach tych
wskaźników zespolenia pojawia się kilka terminów alternatywnych nazywających te same grupy
spójników. W niniejszej pracy magisterskiej będzie się używało następujących określeń: spójniki
18
H. Jadacka spójniki zestawione, które w literaturze przedmiotu są określane za pomocą kilku różnych terminów,
nazywa jeszcze inaczej – spójnikami skorelowanymi, zob. H. Jadacka, Kultura języka poskiego. Fleksja,
słowotwórstwo, składnia, Warszawa 2007, s. 220. W językoznawstwie spójniki proste mają również kilka
odpowiedników. Tak np. w opracowaniu B. Klebanowskiej, W. Kochańskiego, A. Markowskiego O dobrej i złej
polszczyźnie, Warszawa 1985, s. 210-212 spotykamy się z terminem spójniki pojedyncze. A. Markowski natomiast
spójniki proste czy też inaczej pojedyncze nazywa spójnikami jednowyrazowymi, zob. A. Markowski, Język polski.
Poradnik , Warszawa 2003, s. 307.
19
A. Markowski, Język polski ..., op. cit., s. 315, 318.
20
Za J. Twardzikową: Zob. Z. Klemensiewicz, Studia syntaktyczne. Część druga, Wrocław 1969.
21
Informacja została zaczerpnięta z artykułu Jadwigi Twardzikowej, Skorelowane wskaźniki zespolenia w kilku
ujęciach poklemensiewiczowskich, [w:] „Język Polski”, R. LXI, 1981, s. 25. Zobacz też J. Podracki, Dydaktyka
składni polskiej, Warszawa 1989, s. 155.
22
J. Podracki, Składnia, [w:] Nauka o języku dla polonistów, red. S. Dubisz, Warszawa 1999, s. 325.
23
H. Jadacka, Kultura języka ..., op. cit., s. 220-221.
10
proste (np. chociaż), złożone (podczas gdy), skorelowane (nie tylko ..., lecz także ...) oraz
podwojone (albo ... albo).
Granica między parataksą a hipotaksą sygnalizowana jest na ogół przez spójniki, które
też dzieli się na współrzędne i podrzędne. Ponadto dla hipotaksy charakterystyczne jest użycie
zaimków względnych, często skorelowanych z zaimkami wskazującymi 24 . Należy poza tym
pamiętać, że spójniki międzyzdaniowe mogą mieć swoje nacechowanie stylistyczne, o czym
świadczą kwalifikatory w słownikach: książkowe, potoczne i in.
Dobór typów zdania ma wartość stylistyczną nie mniejszą, niż użyte w tekście
słownictwo. Bogactwo, oryginalność stylu widać w: rodzaju i budowie zdań, sposobach ich
łączenia, ekspresywnym wykorzystaniu długości wypowiedzeń, zagęszczeniu i powtarzalności
pewnych konstrukcji, różnorodności zastosowanych środków konstrukcyjnych25.
Tak, jak można przypisać nacechowanie stylistyczne (np. potoczne, książkowe,
przestarzałe) wyrazom, tak barwa stylistyczna jest także własnością niektórych konstrukcji
składniowych, a w szczególności spójników, które stanowią oś konstrukcyjną pewnych typów
zdań. Na przykład za przestarzałe trzeba uznać spójniki: azaliż, atoli, li, przeto. Książkowo,
erudycyjnie nacechowane są spójniki: aczkolwiek, acz, iż, albowiem, bowiem, aniżeli, nadto,
względnie, natomiast. Ze względu na nacechowanie potoczne tylko w tekstach kolokwialnych
może być stosowany spójnik bo. Wreszcie stylistycznie neutralne, więc mające największy
zakres użycia, wydają się na przykład spójniki: że; aż; dlatego, że; ale, i, a, choć, jeżeli26. Listę
spójników, należących do przestarzałych, książkowych czy też neutralnych można uzupełniać.
Niniejsza praca właśnie ten aspekt będzie rozwijała. Użycie spójników współrzędności oraz
podrzędności przez uczniów szkół polskich na Litwie interesuje nas najbardziej, poświęcone
temu będą dwa kolejne rozdziały. Uwzględnia się w tej pracy nie tylko częstotliwość
wskaźników zespolenia w pracach pisemnych maturzystów, umiejętność posługiwania się nimi
w
funkcji właściwej polszczyźnie ogólnej, lecz także wartość stylistyczna spójników, a
mianowicie, jak, biorąc pod uwagę nacechowanie stylistyczne i rodzaj tekstu pisanego
(rozprawka), badana grupa potrafi dobrać wskaźniki nawiązania.
W słownikach ogólnych języka polskiego i poprawnej polszczyzny, a także w różnych
opracowaniach językoznawczych zwraca się uwagę na barwę stylistyczną spójników. W
niniejszej pracy podstawowym źródłem wiedzy na temat ładunku stylistycznego spójników
współrzędnych i podrzędnych stało się opracowanie A. Markowskiego Język polski. Poradnik, a
także współczesne słowniki języka polskiego (Uniwersalny słownik języka polskiego pod red. S.
Dubisza oraz Wielki słownik poprawnej polszczyzny pod red. A. Markowskiego).
24
A. Nagórko, Zarys ..., op. cit., s. 299.
D. Zdunkiewicz-Jedynak, Wykłady ze stylistyki, Warszawa 2008, s. 46.
26
Tamże, s. 46.
25
11
S. Dubisz 27 , pisząc na temat zróżnicowania słownictwa współczesnej polszczyzny
ogólnej, wyjaśnia znaczenie różnych kwalifikatorów stosowanych w słownikach polskich. W
rozdziale 2. oraz 3. owej pracy przy analizie użycia każdego ze spójników współrzędności i
podrzędności będzie się przywoływać takie oto kwalifikatory odmianowo-stylistyczne:
książkowy (lub lekko książkowy), neutralny, potoczny (albo lekko potoczny), rzadko wyszukany, a
także kwalifikator chronologiczny przestarzały,.
Słownictwo nacechowane oficjalnością jest opatrzone w słownikach języka polskiego
kwalifikatorami książk., podn., słownictwo zaś nacechowane nieoficjalnością – pot.28.
Kwalifikator książkowy dotyczy wyrazów, których rozumienie i stosowanie wymaga
przygotowania intelektualnego i kompetencji językowej większych niż te, które stanowią
motywację używania słownictwa nienacechowanego (neutralnego, wspólnego). Można zatem
przyjąć, że kwalifikator książk. odnosi się do tego podzbioru słownictwa (a w tym do
spójników), które charakteryzuje wypowiedzi osób należących do warstwy inteligencji
humanistycznej. Odnosi się on i do słownictwa częściej stosowanego.
Kwalifikator potoczny określa wyrazy używane w kontaktach nieoficjalnych (rodzina,
towarzystwo, znajomi, sytuacje codzienne, niejednokrotnie emocjonalne). Wyrazy opatrzone
tym kwalifikatorem należą do odmiany potocznej, a spójniki takie są charakterystyczne raczej
dla odmiany mówionej, nie zaś pisanej języka29.
Słownictwo
nienacechowane
(tu
spójniki
nienacechowane,
czyli
neutralne)
charakteryzuje się następującymi wyznacznikami: 1. jest powszechnie znane i stosowane przez
użytkowników języka ogólnopolskiego; 2. jest stosowane bez względu na ramy instytucjonalne
(oficjalność i nieofocjalność), kontekst społeczny i sytuacyjny, w których zachodzą akty
komunikacji językowej; 3. jest przezroczyste semantycznie, dzięki czemu jest stosowane w
sposób naturalny i zautomatyzowany, bez dodatkowej refleksji intelektualnej bądź motywacji
emocjonalnej; 4. cechuje je nieerudycyjność, niespecjalistyczność i nieekspresywność30.
Ponieważ rozprawka powinna się odznaczać większym stopniem intelektualizacji,
oczekuje się również od uczniów doboru spójników charakterystycznych dla języka pisanego,
czyli opatrzonymi kwalifikatorami przede wszystkim książkowe (ewentualnie podniosłe)
i
neutralne. Spójniki o cesze potoczności raczej są nieporządane w rozprawkach, bowiem należą
do odmiany mówionej języka, potocznej.
27
Nauka o języku dla polonistów, red. S. Dubisz, Warszawa 1999. Krótka charakterystyka za S. Dubiszem będzie
podawana tylko tych kwalifikatorów, które określają barwę stylistyczną analizowanych w niniejszej pracy
spójników.
28
Nauka o języku dla polonistów, red. S. Dubisz, Warszawa 1999, s. 364-365.
29
Nauka o …, op. cit., s. 365-366.
30
Tamże, s. 361-362.
12
Dalej wśród środków składniowych, które są wynikiem naruszenia normy składniowej,
pojawiają się anakoluty i potok składniowy. D. Zdunkiewicz-Jedynak31 zaznacza, że takie środki
stylistyczne nie są zalecane w tekstach m. in. szkolnych. Anakolutem jest konstrukcja składniowa
wykolejona, zbudowana bez przestrzegania zasad formalnologicznych, np. Taniec dworski w
XVIII w. dzieliła wprawdzie od ludowego ostra linia podziału, więc ludzie wsi przyswajali sobie
niektóre pańskie sposoby tańczenia. W zdaniu tym pierwsza jego część nie łączy się wspólnym
schematem składniowym z drugą częścią (oczekiwalibyśmy raczej spójników ale albo jednak).
Potokiem składniowym natomiast nazywa się rozbudowane wypowiedzenie nieuporządkowane
ani logicznie, ani składniowo, w którym nadrzędnym czynnikiem organizującym jest jakaś
ogólna intencja mówiącego – granice między całościami składniowymi są zatarte32.
1. 3. Rozprawka jako struktura rozważająco-komentująca
Materiałem badawczym niniejszej pracy są wypracowania maturalne uczniów szkół
polskich na Litwie. Ten rodzaj formy pisemnej, którego się uczy w szkole, ma charakter
struktury rozważająco-komentującej33.
W strukturach rozważająco-komentujących obowiązuje logiczny tok myślenia i
perswazji, zasada ciągłości werbalizowanych zagadnień, specyficzna budowa tekstu, wysoki
stopień dygresji, uogólnień, a także i środków metatekstowych. Charakteryzuje również duża
częstotliwość konstrukcji typu: myślę, że ..., sądzę, że ..., przypuszczam, że ..., powiedziałbym
raczej, iż ... itp. (tego rodzaju konstrukcje dość często pojawiają się w badanych pracach
pisemnych maturzystów, patrz w rozdziale 3. użycie spójnika że). Wypowiedzi komentującorozważające tworzą typ wypowiedzi intelektualnych, służących: udowadnianiu czegoś,
problematyzacji, przekonaniu odbiorcy o słuszności poglądów, dopełnieniu informacji poprzez
jej interpretację, przekształceniu erudycji czy pewnego zasobu wiedzy faktograficznej,
empirycznej w konstrukcję refleksyjną lub teoretyczno-uogólniającą. Wśród wielu cech
charakterystycznych
dla
struktur
rozważająco-komentujących
wymienia
się
użycie
hipotaktycznych konstrukcji, które określają skutek, przyzwolenie 34 . Właśnie składnia zdań
podrzędnych charakteryzuje się znacznym stopniem intelektualizacji, jest więc „stworzona” do
formułowania tych fragmentów lub całych tekstów, w których autor podejmuje jakieś
rozumowanie,
opisuje
związki
przyczynowo-skutkowe
–
rozważa
językoznawca
D.
31
D. Zdunkiewicz-Jedynak, Wykłady ..., op. cit., s. 46
Tamże, s. 46.
33
O strukturach rozważająco-komentujących pisze A. Wilkoń [w:] Spójność i struktura tekstu. Wstęp do lingwistyki,
Kraków 2002, s. 157-159.
34
Tamże, s. 157-158.
32
13
Zdunkiewicz-Jedynak 35 . Biorąc pod uwagę połączenia wypowiedzeń, dla języka mówionego
charakterystyczny jest
asyndetyzm
36
– konstrukcje składniowe zbudowane z członów
współrzędnych bezspójnikowych. Natomiast język pisany używa dużo spójników, które stały się
w tej pracy obiektem zainteresowania.
W niniejszej pracy akcentuje się charakterystyczny dla struktur rozważającokomentujących, czyli w tym wypadku dla wypracowań w formie rozprawki, wyższy stopień
intelektualizacji, gdyż wiąże się to z odpowiednim doborem środków językowych, między
innymi na pewno też spójników, mających różną wartość stylistyczną. Nieodzownym elementem
tekstu jest styl, właściwe dobieranie środków językowych ze względu na rodzaj wypowiedzi.
1. 4. Sprawność stylistyczna
Wypowiedź pisemna (np. rozprawka) pokazuje, w jakim stopniu uczeń opanował
kompetencję komunikacyjną, jest ona tekstem świadczącym również o sprawności stylistycznej
piszącego.
Na kompetencję komunikacyjną składa się wiele sprawności: opanowanie jednostek
językowych i reguł ich łączenia – sprawność systemowa, umiejętność dopasowania formy
wypowiedzi do statusu jej odbiorcy – sprawność społeczna, umiejętność nadania jej kształtu
odpowiadającego poszczególnym składnikom sytuacji – sprawność sytuacyjna i wreszcie
umiejętność osiągania celów komunikacyjnych – sprawność gramatyczna. Na brak, obok tych
sprawności, jeszcze jednej, a mianowicie stylistycznej, wskazuje M. Wojtak37. Stwierdza ona, że
sprawność stylistyczna jest istotnym warunkiem komunikacyjnego powodzenia, gdyż tworzą ją
umiejętności
nadbudowujące
się
nad
innymi
typami
sprawności
językowych
czy
komunikacyjnych. Sprawność stylistyczną sprowadzić można zatem do zbioru umiejętności
pozwalających użytkownikowi języka na dokonywanie stosownych wyborów stylistycznych.
Kompetencja stylistyczna to wiedza na temat: a) zbioru stylów funkcjonalnych, ich cech oraz
rejestrów stylistycznych, b) scenariuszy zachowań komunikacyjnych, co oznacza znajomość
podstawowych typów sytuacji i konwencji określających stosowność zachowań w tych
sytuacjach, c) wzorców i norm gatunkowych oraz wzorców działań językowych (mikroaktów i
makroaktów mowy), d) środków stylistycznych i reguł użycia ich w roli wyróżników stylów
funkcjonalnych lub gatunków wypowiedzi i ich sytuacyjnych konkretyzacji
38
. Ostatni
35
D. Zdunkiewicz-Jedynak, Wykłady ..., op. cit., s. 48.
Por. Z. Klemensiewicz, W kręgu języka ..., op. cit., s. 177, H. Kurkowska, S. Skorupka, Stylistyka polska. Zarys,
Warszawa 1959, s. 211., D. Zdunkiewicz-Jedynak, Wykłady ..., op. cit., s. 48.
37
A. Wojtak, Sprawność stylistyczna i jej przejaw w różnych typach wypowiedzi, [w:] Język polski. Współczesność.
Historia, red. W. Książek-Bryłowa, Lublin 2002.
38
Tamże, s. 225-226.
36
14
wymieniony punkt stanowi tą wiedzę (w tym wypadku badanej grupy uczniów), którą się
spróbuje sprawdzić na podstawie użycia spójników współrzędności i podrzędności. Autorka,
opisująca istotę sprawności stylistycznej, nakłania do doskonalenia wrażliwości stylistycznej,
umiejętności rozpoznawania rejestrów stylistycznych (barwy stylistycznej poszczególnych form
językowych).
M. Wojtak swoje rozważania na temat sprawności stylistycznej użytkowników języka
polskiego opiera na analizie listów, tekstów reklamowych pisanych przez uczniów oraz tekstu
jednego kazania okazjonalnego. Badanie wykazało, że poziom sprawności stylistycznej uczniów
był różny. Nie brakowało takich autorów analizowanych tekstów, którzy sprawność budowania
tekstu i nadawania mu stosownego kształtu stylistycznego opanowali w niewielkim stopniu.
Brak umiejętności doboru stosownych środków stylistycznych zauważono także w kazaniu.
Autor zderzył w nim sprzeczną ze sobą oficjalność z potocznością i kolokwialnością, patos z
trywialnością. Wyniki badań M. Wojtak dowodzą, że sprawność stylistyczna nie jest
umiejętnością łatwą do opanowania.
W roku 1985 ukazał się artykuł H. Wiśniewskiej39, dostarczający wiedzy m. in. na temat
wskaźników syntaktycznych używanych przez uczniów z Polski. Ponieważ niniejsze
opracowanie będzie poruszało temat użycia spójników współrzędnych (koniunktorów) oraz
podrzędnych przez maturzystów Wileńszczyzny, należy zapoznać się z wynikami analizy prac
pisemnych niniejszej badaczki i z zakresem jej badań.
We wspomnianym wyżej artykule H. Wiśniewska pisze, że celem jej analizy rozprawek
było nie wyszukiwanie tzw. błędów, lecz określenie normy szkolnego pisania na podstawie
wypracowań grupy reprezentatywnej. Zakładała ona, że wypracowania te winny się odznaczać
swoistymi cechami językowo-stylistycznymi. Wymienia wśród nich abstrakcyjność40, jasność,
dokładność i rzeczowość, plastyczność lub dobitność41, a także potrzebę definiowania terminów,
udowadniania twierdzeń, argumentowania opinii42.
Nacechowanie stylistyczne tekstu przejawia się przede wszystkim w składni i leksyce –
podaje H. Wiśniewska. Te właśnie składniki językowe były przez nią na podstawie rozprawek
uczniów-olimpijczyków badane.
39
H. Wiśniewska, Cechy stylistyczne rozprawek uczniów-olimpijczyków, [w:] „Polonistyka”, Nr 1 (221), Warszawa
1985.
40
Jest to cecha charakterystyczna dla stylu naukowego. Wynika ona z zasadniczej funkcji nauki, dążącej do
uogólnień, operującej pojęciami i odwołującej się do rozumu, nie zaś do wyobraźni i uczucia. Zob. H. Kurkowska, S.
Skorupka, Stylistyka ..., op. cit., s. 271.
41
J. Cofalik, I. Tabakowska, Kształtowanie języka ucznia w procesie nauczania języka polskiego, Warszawa 1969, s.
72.
42
Za H. Wiśniewską: M. Kniagininowa, Prace pisemne z języka polskiego w klasach V-VI, Warszawa 1966, s. 94, s.
102-105.
15
W ramach niniejszego opracowania szczególnie interesujące są wyniki wspomnianych
badań z zakresu składni, niniejsza praca bowiem również odzwierciedla wybrane zagadnienia
składniowe.
Analiza prac pisemnych uczniów-olimpijczyków w Polsce ukazała, że dla tych
rozprawek cechą charakterystyczną jest niewielka liczba wskaźników zespolenia łączących
zdania. Uczniowie składali zdania bez spójników lub łączyli je przede wszystkim czterema
wyrazami pomocniczymi. Najwięcej było zdań podrzędnych przydawkowych, obsługiwanych
przez zaimek względny który oraz dopełnieniowych ze spójnikiem że. Zdania współrzędne
spajane były najczęściej spójnikami i, ale. H. Wiśniewska stwierdza, że mała ilość wskaźników
zespolenia stanowi jakby normę uczniowskiego pisania43.
43
H. Wiśniewska, Cechy stylistyczne ..., op. cit., s. 57.
16
ROZDZIAŁ 2. Użycie wskaźników zespolenia w wypowiedzeniach
współrzędnie złożonych jako cecha stylistyczno-składniowa tekstów
uczniowskich
Według kryterium semantycznego, tj. relacji semantyczno-logicznych, łączących zdania
składowe, zwykle mających odrębne wykładniki formalne, wyróżnia się pięć rodzajów
wypowiedzeń złożonych współrzędnie. Są to wypowiedzenia współrzędnie złożone: 1. łączne, 2.
rozłączne, 3. przeciwstawne, 4. wynikowe, 5. włączne. Taki podział zdań parataktycznych (5
rodzajów) przedstawia większość językoznawców (R. Grzegorczykowa44, Z. Klemensiewicz45,
A. Nagórko46, J. Podracki47). Obok terminu zdania włączne R. Grzegorczykowa używa również
określenia zdania uściślające, a J. Podracki – wypowiedzenia synonimiczne48.
Zdania ł ą c z n e prezentują zestawianie zdarzeń (procesów, stanów rzeczy) na zasadzie
łączności lub styczności przestrzennej, czasowej lub jakiegokolwiek innego powiązania
dokonanego myślowo przez nadawcę: Jan siedzi przy biurku i czyta książkę, Maria pracuje w
szkolnictwie i ma bardzo dobre wyniki. Styczność w czasie może przejawiać się w postaci
jednoczesności albo następstwa 49 . Takiej relacji łącznej w logice odpowiada operacja zwana
koniunkcją.
Zdania r o z ł ą c z n e (a l t e r n a t y w n e) odpowiadają logicznej alternatywie, czyli
relacji dysjunkcji. Dysjunkcja polega na wykluczaniu się wzajemnym potencjalnych zdarzeń.
Zdania rozłączne więc wyrażają abstrakcyjną operację myślową nadawcy, mianowicie jego
przekonanie, że zachodzi jeden z dwóch pomyślanych stanów rzeczy, przy czym nadawca nie
wie, który z nich jest faktem: Jan jest w tej chwili w pracy lub (albo) wyjechał z Warszawy.
Zdania p r z e c i w s t a w n e wyrażają operację myślową przeciwstawiania zjawisk
(stanów rzeczy), gdy jedno ze zdań jest negacją potencjalnego zdarzenia przedstawionego w
postaci zdania drugiego. np. Dawniej go odwiedzała, lecz (a, ale) ostatnio była bardzo zajęta,
Miała wyjść, ale zadzwonił telefon.
44
Zob. R. Grzegorczykowa, Wykłady z polskiej składni, Warszawa 2002, s. 101-105.
Zob. Z. Klemensiewicz, Zarys składni polskiej, Warszawa 1968, s. 76-82.
46
Zob. A. Nagórko, Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2005, s. 301-304.
47
Zob. J. Podracki, Dydaktyka składni polskiej, Warszawa 1989, s. 140-142.
48
Zob. S. Jodłowski, Podstawy polskiej składni, Warszawa 1977, s. 192-194. Klasyfikacja wypowiedzeń
współrzędnie złożonych S. Jodłowskiego (1977, 193) różni się od podanej powyżej. Obok wymienionych pięciu
rodzajów wypowiedzeń współrzędnie złożonych wyróżnia on jeszcze jeden rodzaj zdań parataktycznych, a
mianowicie wypowiedzenia wyłączające. Stosunek wyłączający polega na wykluczaniu wszystkich alternatyw
denotowanych w łączonych wypowiedzeniach. Np. Kwiryna już nie przypomina o spowiedzi ani matka nie grozi
księdzem. Na ogół jednak ten rodzaj relacji uznaje się za odmianę relacji łącznej i rozpatrywany jest w obrębie
konstrukcji łącznych, por. Podracki, Dydaktyka ..., op. cit., 1989, s. 142. Zdania natomiast włączne S. Jodłowski
nazywa wypowiedzeniami synonimicznymi. Tego terminu nie przejmuje ani R. Grzegorczykowa, ani Z.
Klemensiewicz czy też A. Nagórko. Przywołuje go natomiast J. Podracki (1989, 142).
49
A. Nagórko, Zarys ..., op. cit., s. 301.
45
17
Zdania w y n i k o w e stanowią parataktyczny sposób wyrażania relacji przyczynowoskutkowej, która podstawowo przekazywana jest za pomocą zdań hipotaktycznych, np. Jan
zachorował, więc (zatem) nie przyszedł na zebranie, a obok tego: Nie przyszedł, gdyż (ponieważ,
bo) zachorował. Wynikanie logiczne są to formuły wnioskowania, dla którego przesłanką jest
treść zdania pierwszego.
Wreszcie ostatni typ zdań współrzędnych to tzw. zdania
w ł ą c z n e (inaczej
50
synonimiczne ), wyrażające operację myślową doprecyzowania (uściślania), np. Jan złożył
egzamin magisterski, czyli (to znaczy, to jest) zakończył studia. R. Grzegorczykowa na określenie
tego rodzaju zdań współrzędnie złożonych używa również terminu zdania u ś c i ś l a j ą c e.
Zdania włączne odpowiadają logicznej operacji inkluzji - włączania zakresowego. Są one często
o charakterze metatekstowym: polegają na powtarzaniu tej samej treści „inaczej“ 51.
Ze względu na formę zespolenia można wyróżnić wypowiedzenia złożone współrzędnie:
a) spójnikowe, gdy wskaźnikiem zespolenia jest spójnik lub wyraz czy wyrażenie użyte w
funkcji spójnika, np. mianowicie, to jest, wskutek tego, mimo to; b) bezspójnikowe (zwane też
wypowiedzeniami łączności bezpośredniej52), gdy wskaźnik zespolenia jest wymawianiowy53.
Z analizy 45 wypracowań maturalnych wynikło, że w wypowiedziach pisemnych
uczniów częstszym współrzędnym sposobem łączenia wypowiedzeń składowych są połączenia
spójnikowe. Stanowią one 412 połączeń tego rodzaju, natomiast połączeń bezspójnikowych
odnotowano 284.
Materiał badawczy niniejszej pracy pokazuje, że w porównaniu z uczniamiolimpijczykami z Polski, autorami tekstów badanych przez H. Wiśniewską, maturzyści szkół
polskich na Wileńszczyźnie wykorzystują więcej wskaźników zespolenia (zarówno spójników
podrzędności, jak i współrzędności).
W tym rozdziale zostaną omówione połączenia współrzędne spójnikowe, które stanowią
większość w porównaniu z połączeniami bezspójnikowymi54. Analiza takich połączeń pomoże w
poszukiwaniu odpowiedzi na następujące pytania: jaka jest częstotliwość użycia różnych
spójników parataktycznych przez maturzystów szkół polskich na Wileńszczyźnie; które spójniki
nie są w ogóle przez uczniów wykorzystywane w pracach pisemnych; jakie błędy występują
przy użyciu spójników współrzędności oraz jak użycie spójników jest związane se stylem.
50
Zob. S. Jodłowski, Podstawy ..., op. cit., s. 193.
A. Nagórko, Zarys ..., op. cit., s. 302.
52
J. Podracki, Składnia polska. Książka dla nauczycieli, studentów i uczniów, Warszawa 1997, s. 131.
53
Z. Klemensiewicz, Zarys ..., op. cit., s. 76.
54
Osobną kwestią są problemy poprawnościowe związane z użyciem tych spójników, łączących wypowiedzenia.
51
18
2. 1. Użycie spójników współrzędnych (parataktycznych)
Na następnej stronie zamieszczona została tabela nr 1. Przedstawia ona występowanie
spójników współrzędności w zdaniach złożonych maturzystów. Tabela pokazuje, jaka była
frekwencja
poszczególnych
wzkaźników
zespolenia
w
wypowiedzeniach
złożonych
parataktycznie badanej grupy. W szczególności uwzględniona została wartość stylistyczna
spójników współrzędności. Przy niektórych wykładnikach zespolenia, które się znalazły w
tabeli, brakuje informacji o nacechowaniu stylistycznym tych wskaźników zespolenia, ponieważ
nie zamieszczają takiej charakterystyki ani słowniki języka polskiego (np. Słownik języka
polskiego, red. M. Szymczak, Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, Wielki
słownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski), ani podstawowa w niniejszej pracy
pozycja, która zawiera przegląd spójników i innych wyrazów spajających pod względem ich
wartości stylistycznej A. Markowskiego Język polski. Poradnik.
19
Tabela 1.
Występowanie spójników współrzędności w zdaniach złożonych
(w wypracowaniach maturalnych uczniów szkół polskich na Litwie)
Grupa
znaczeniowa
1. łączne
2. rozłączne
3. przeciwstawne
4. wynikowe
5. włączne
Spójniki i inne
wyrazy
spajające
i
oraz
a także
ani
ni
tudzież
lub
czy
albo
bądź
a
lecz
jednak
ale
natomiast
przecież
tylko
jednakże
zaś
atoli
wszelako
dlatego
więc
to
toteż
zatem
tedy
przeto
czyli
to jest
mianowicie
Wartość stylistyczna
Liczba
użyć
neutralny
książkowy
neutralny
neutralny
przestarzały
przestarzały,wyszukany, książkowy
książkowy
neutralny albo lekko książkowy
neutralny
książkowy
neutralny
książkowy
neutralny albo lekko książkowy
neutralny, lekko potoczny
książkowy
182
6
2
0
0
0
4
1
0
0
43
41
27
23
8
5
2
2
2
0
0
41
14
2
1
1
0
0
5
0
0
potoczny
książkowy
lekko książkowy
przestarzały
książkowy
neutralny
neutralny
neutralny
oficjalny albo książkowy
książkowy
podniosły albo przestarzały
książkowy lub podniosły
książkowy
20
2. 1. 1. Spójniki łączne
Spójnikami łącznymi (kopulatywnymi55), służącymi do spajania zdań parataktycznych,
są: i, a, oraz, tudzież, ani, ni56.Wszystkie wymienione spójniki kopulatywne reprezentują grupę
spójników prostych. Niektóre z nich mogą być użyte jako spójniki nieciągłe podwojone. W roli
spójników łącznych może wystąpić też połączenie a także (H. Jadacka, Kultura języka polskiego.
Fleksja, słowotwórstwo, składnia).
Synonimiczne są spójniki łączne i, oraz, a także tudzież. Różnią się ze sobą barwą
stylistyczną: i – neutralny, oraz
i tudzież – książkowe. Tudzież oraz ni opatrzone są w
słownikach kwalifikatorem przestarzałe. Używanie pierwszego spójnika poza tekstami
stylizowanymi jest, według A. Markowskiego, pretensjonalne i manieryczne 57 . Ni jest to
skrócone ani i mimo że jest przestarzałe, to jednak we współczesnej polszczyźnie funkcjonuje.
Występuje jako składnik kilku do dziś używanych powiedzeń, np.: ni stąd, ni zowąd lub pot. ni z
tego, ni z owego, ni pies, ni wydra58.
Do zespolenia wypowiedzeń współrzędnych łącznych uczniowie wykorzystują zaledwie
trzy spójniki: i (182 użycia), oraz (tylko 6 użyć), a także (2). Inne spójniki łączne w badanych
pracach uczniowskich nie występują.
H. Jadacka zastanawia się nad funkcją trzech łącznych spójników, a mianowicie i, oraz, a
także. Wnikliwa obserwacja ich zastosowań składniowych prowadzi do wniosku, że – mimo
wspólnej funkcji – mają one swoiste strefy użycia, a może nawet – ściśle wyznaczone przez
zwyczaj językowy miejsce w hierarchii. Wskaźnik zespolenia i bywa najczęściej umieszczany
między elementami bliskimi sobie, pod jakimś względem jednorodnymi (brat i siostra). Spójnik
oraz łączy raczej większe całości, wręcz opozycyjne względem siebie (gospodarze oraz
zaproszeni goście). Wreszcie wykładnik a także (jak również) ma wyznaczoną rolę
wprowadzania czegoś uzupełniającego, dodatkowego, niekiedy nawet w pewnym sensie
(podobnie jak w wypadku oraz) przeciwstawianego pozostałym. Spójnik ten zapowiada, że
następująca po nim nazwa obiektu jest już ostatnią w wyliczeniu, zamyka więc listę wskaźników
zespolenia zdań współrzędnych, możliwych do użycia w danym kontekście59.
55
Termin ten podaje Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 1993, s. 502. Wszystkie
dalej wymieniane w nawiasie nazwy spójników obok tradycyjnie znanych pochodzą z tegoż źródła.
56
Z. Klemensiewicz (1968) przy opisie klasyfikacji zdań współrzędnych wymienia nie tylko spójniki występujące
we współczesnym języku polskim, lecz także inne wyrazy, np. modulanty także, też.
57
Wielki słownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, Warszawa 2005, s. 1206, por. też Słownik języka
polskiego, red. M. Szymczak, t. 3, Warszawa 1989, s. 552.
58
Przykłady te, w których skład wchodzi przestarzały spójnik ni, zostały zaczerpnięte z Wielkiego słownika
poprawnej polszczyzny (A. Markowski, 2005, 608). Inne powiedzenia bądź frazeologizmy zobacz w Słowniku
języka polskiego pod red. M. Szymczaka (t. 2, 1988).
59
H. Jadacka, Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Warszawa 2007, s. 221-222.
21
2. 1. 1. a. Spójnik i
Spójnik i w polszczyźnie ogólnej występuje w znaczeniu łącznym60 zarówno w obrębie
zdań pojedynczych, jak też i w funkcji wykładnika współrzędnej więzi międzyzdaniowej.
Występując w tej właśnie funkcji, symbolizuje rodzaj relacji semantycznej między sensami
łączonych zdań. Są to znaczenia następujące:
1. łączy zdania, które odnoszą się do tych samych przedmiotów lub faktów (np. Chodzę
na spacery i trochę gram w karty.);
2. łączy zdania komunikujące o zdarzeniach równoczesnych lub następujących po sobie
(Siedział i spoglądał przed siebie. Położył się i zasnął.)61.
Poza tymi przedstawionymi funkcjami, które są podstawowe dla spójnika i jako
wykładnika parataktycznej łączności międzyzdaniowej, znane są też różnorodne możliwości
jego użycia w konstrukcjach zdań pojedynczych, a także w związkach sfrazeologizowanych lub
we wtrąceniach62.
A więc, jak widać, składniowa relacja polega na łączności w przestrzeni lub czasie, przy
czym łączność w czasie może być dwojaka: wyrażać równoczesność lub następstwo czasowe.
Następstwo czasowe może się logicznie upodabniać do relacji wynikania (której właściwy jest
ściśle określony porządek czasowy). Stąd zapewne wynika zarejestrowana w kilku słownikach
(por. Dubisz Uniwersalny słownik języka polskiego, a także Doroszewski Słownik poprawnej
polszczyzny) możliwość posłużenia się spójnikiem i również w zdaniach o relacji przyczynowoskutkowej. Tak więc omawiany wskaźnik syntaktyczny łączy też zdania, których treści
uzupełniają się wzajemnie lub są powiązane przyczynowo, to znaczy, że może występować
również w znaczeniu wynikowym: przyłącza zdanie, które wyraża skutek lub konsekwencję
tego, o czym wcześniej była mowa (Upadła na kamienną posadzkę i złamała nogę. Nacisnął
guzik i winda ruszyła.)63.
Z. Saloni dostrzegł u młodzieży szkolnej z Polski tendencję wprowadzania i zamiast
spójnika wynikowego. Traktuje on to jako błąd.
W swoim obszernym opracowaniu na temat poprawności mowy uczniów Z. Saloni 64
pisał o tym, że typowym błędem u uczniów jest szerszy zakres użycia niektórych spójników,
zwłaszcza najpospolitszych i najsłabiej sprecyzowanych znaczeniowo. Zaznaczył, że właśnie
spójnik i wykazuje największą ekspansywność. U uczniów słabszych, jak zauważył
językoznawca, może pełnić funkcję nie ściśle łączną, lecz uniwersalną, ogólnie nawiązującą.
60
Analizę każdego ze spójników współrzędności poprzedzi tylko ta informacja słownikowa, która pokazuje funkcję
poszczególnych wskaźników zespolenia jako składników zdaniowych wiążących w zdania złożone.
61
Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisza, t. 1, Warszawa 2003, s. 1178.
62
Zob. Uniwersalny słownik ..., op. cit., Wielki słownik ..., op. cit.
63
Uniwersalny słownik ..., op. cit., s. 1178.
64
Z. Saloni, Błędy językowe w pracach pisemnych uczniów liceum ogólnokształcącego, Warszawa 1971.
22
Spójnik i jest najczęściej używanym także przez badaną grupę maturzystów szkół
polskich na Litwie wskaźnikiem zespolenia w zdaniach parataktycznych.
Najczęstszym problemem w zakresie użycia omawianego spójnika jest jego nagminne
powtarzanie. Maturzyści w swoich pracach pisemnych zaczynają kilka kolejnych następujących
po sobie zdań współrzędnych od tego spójnika. D. Buttler, H. Kurkowska i H. Satkiewicz65 takie
powtórzenia nazywają nieudolnością stylistyczną. Oto niektóre ilustrujące dany problem
wypowiedzenia z prac maturalnych maturzystów (ogółem 13 przykładów):
Dzięki literaturze poznajemy błędy bohaterów literackich i możemy zastanowić się nad
własnym życiem i uniknąć złych wyborów. (wypr. nr 6);
Antygona – bohaterka która nie bała się pogrzebać brata wbrew woli władcy Kreona,
gdy stała przed jego oczyma, mogła się usprawiedliwiać i prosić o łaskę, lecz Antygona broniła
swój uczynek (sic!) i wiedziała, że jej postępowanie jest zgodne z wolą bogów. (wypr. nr 22);
Po zabiciu siostry Balladyna jest nękana przez swoje sumienie, widzi widma i trochę
żałuje tego, co zrobiła. Zabicie siostry powoduje mnóstwo śmierci innych osób i w końcu ona
sama umiera porażona błyskawicą. (wypr. nr 4);
Polimejkes (sic!) walczy bardzo zawzięcie, lecz nie może przezwyciężyć obrony miasta i
ginie pod murami obronnymi. Siostra Polinejkesa jest w rozpaczy i chce jak najprędzej
pochować brata, ponieważ to jest obowiązkiem wierzącego i pobożnego człowieka. Antygona jest
wierzącą osobą i za wszelką cenę , nie zważając na nic (sic!) ma postąpić zgodnie z
wymaganiami i prawami religijnymi. (wypr. nr 27).
Aby się nie powtarzał ten sam spójnik w jednym zdaniu, można by było dokonać
pewnych transformacji w konstrukcji, np. zmiany spójnika i na inny spójnik współrzędny lub
podzielenia zdania wielokrotnie złożonego na zdanie pojedyncze i złożone.
Obok wielu przypadków użyć spójnika i w znaczeniu łącznym, występuje on także w
znaczeniu wynikowym (takich użyć zanotowano dziesięć), np.:
Tak zamieszany i niepewny omdlewa na progu pokoju i car zostaje przy życiu. (wypr. nr
4);
Następnie ojciec zmuszony jest wyjechać na wojnę i Cezary Baryka (w domu zwany
Czarusiem) zostaje z matką. (wypr. nr 31);
Jednak, pomimo wszystko, (sic!) miała wyrzuty sumienia i popełniła samobójstwo...
(wypr. nr 8).
65
D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura języka polskiego, Warszawa 1986, s. 408. Zob. też A.
Wierzbicka, P. Wierzbicki, Praktyczna stylistyka, Warszawa 1968, s. 187-194.
23
Spójnik i pojawia się też na miejscu innych spójników współrzędnych. Z analizy
materiału badawczego wynika, że i występuje nieraz w znaczeniu przeciwstawnym(5
przykładów):
Po powstaniu Benedykt Korczyński odszedł od swoich dawnych ideałów i w żaden sposób
nie mógł się zgodzić z nowatorskimi poglądami syna ... (wypr. nr 14);
Jak widzimy, Prometeusz naprawdę poświęcił się dla ludzi i został okrutnie ukarany.
(wypr. nr 28).
W jednej z prac maturalnych semantyka wypowiedzenia podpowiada, że spójnik i został
użyty zamiast bardziej logicznego w tym wypadku spójnika podwojonego ani ... ani:
Konrad rozumie, że nie jest przecież Prusakiem i jego prawdziwą ojczyzną nie jest
Zakon, a więc czuje w sobie obowiązek walki o swą ojczyznę, a nie za Krzyżaków. (wypr. nr 4).
Autorzy badanych prac maturalnych ani razu nie posłużyli się spójnikiem ani (jak też ni)
w celu złączenia zdań współrzędnych.
Mamy też jeden przykład wystąpienia i w znaczeniu włącznym (czyli):
W „Dziadach“ cz. II karę wymierza Bóg i dusze zmarłych są karane (sic!) na cierpienia
wieczne. (wypr. nr 37)
2. 1. 1. b. Spójnik oraz
W polszczyźnie spójnik oraz jest używany do łączenia zdań, które odnoszą się do tych
samych przedmiotów, osób lub faktów, np.: Przychodnia przyjmowała pacjentów z całego
województwa oraz przeprowadzała badania profilaktyczne studentów 66 . Jego synonimami są
spójniki i, a także67, mimo to nie można postawić znaku równości pomiędzy oraz a i. Różnią się
one ze sobą barwą stylistyczną. Oraz jest zaopatrzone w słownikach kwalifikatorem książk., jest
charakterystyczne dla stylu urzędowego, ma również zabarwienie literackie, uroczyste 68 .
Słowniki poprawnościowe przestrzegają użytkowników języka polskiego przed nadużywaniem
spójnika oraz w języku mówionym. Powinno się go zastępować w odmianie mówionej języka
spójnikami charakterystycznymi dla języka potocznego, czyli spójnikami synonimicznymi i oraz
a także, zbyt bowiem wyniośle brzmi zdanie Sprzedawała na targu masło oraz ser w formie
mówionej 69 .
Zauważmy także, że oraz, będące synonimem i, nie ma jednak znaczenia
66
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 2, s. 1290.
Por. Słownik języka ..., op. cit., t. 2, Słownik poprawnej polszczyzny, red. W. Doroszewski, Warszawa 1980,
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 2, Wielki słownik ..., op. cit.
67
Tamże.
68
Zob. B. Klebanowska, W. Kochański, A. Markowski, O dobrej i złej polszczyźnie, Warszawa 1985, s. 210, Z.
Saloni, Błędy ..., op. cit, s. 94-95, Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 2, s. 1290.
69
Słownik poprawnej ..., op., cit., Wielki słownik ..., op. cit. Przykład został zaczerpnięty ze Słownika poprawnej
polszczyzny pod red. W. Doroszewskiego (1980).
66
24
wynikowego charakterystycznego dla spójnika i. Oraz łączy raczej większe całości, chciałoby
się powiedzieć, - opozycyjne względem siebie – zaznacza H. Jadacka70.
Omawiany wskaźnik zespolenia jako książkowy, literacki jest jednak pożądany w
tekstach rozprawek uczniowskich. Ze względu na nacechowanie stylistyczne należałoby się
spodziewać dość wysokiej frekwencji w wypracowaniach maturalnych.
Spójnik oraz jest przez uczniów – autorów badanych prac pisemnych rzadko
wykorzystywany w celu łączenia zdań. Nieporównywalną przewagę ma nad nim i. Odnotowano
zaledwie 6 zdań parataktycznych, połączonych spójnikiem oraz, mimo to nawet w rzadkich
przykładach zastosowania tego spójnika pojawiły się niezgodności z normą językową czy
przynajmniej stylistyczną. Oto przykłady:
Tu odbywają się uczty, polowania oraz wyczuwamy głęboką więź patriotyczną w
prowadzonych rozmowach i planach wyzwolenia Rzeczypospolitej spod jarzma rosyjskiego.
(wypr. nr 7)
Odwoływano się do niego bowiem, (sic!) nie tylko w czasach tworzenia Biblii, ale i (sic!)
w Antyku oraz możemy go dostrzec w mitach prahistorycznych. (wypr. nr 20)
Można te przykłady traktować jako błędy lub jako usterki stylistyczne, ponieważ
wykładnik oraz łączy zdania składowe, które nie odnoszą się w sposób oczywisty do tych
samych osób, przedmiotów czy faktów (por. wyżej). Uczniowie rzadko używają tego spójnika, a
nieliczne przypadki użycia często prowadzą do tworzenia niezręcznych konstrukcji, co mogłoby
świadczyć o niewysokiej wprawności w zakresie użycia danego wskaźnika zespolenia zdań
parataktycznych.
2. 1. 1. c. Połączenie a także w funkcji spójnika łącznego
Zwróćmy jeszcze uwagę na występowanie u uczniów a także w funkcji łącznej. Co
prawda takich wypowiedzeń doszukano się zaledwie dwóch. Dany wykładnik występuje zgodnie
z
normą
ogólnopolską
w
zdaniach
maturzystów
w
funkcji
wprowadzania
czegoś
uzupełniającego, dodawania. Sprawdźmy:
W utworach średniowiecznych człowiek ponosił karę „dwa razy“ – karę fizyczną na
ziemi, a także za swe zbrodnie cierpiała jego nieśmiertelna dusza. (wypr. nr 37);
Jednak Makbeta już dręczy sumienie, a także widzi duchy byłych ofiar. (wypr. nr 37).
70
H. Jadacka, Kultura ..., op. cit., s. 221.
25
2. 1. 2. Spójniki rozłączne
Spójniki rozłączne (alternatywne) służą do łączenia wypowiedzeń parataktycznych
rozłącznych. Grupę spójników alternatywnych tworzą spójniki proste (albo, czy, lub, bądź) oraz
podwojone (bądź ... bądź, czy to ... czy to, albo ... albo, czy ... czy) 71.
Zdania rozłączne okazały się rzadkością w wypracowaniach maturalnych, stąd też nikła
liczba użyć w zdaniach współrzędnie złożonych spójników lub i czy. Pierwszy wystąpił
czterokrotnie, drugi zaś tylko raz. Spójniki albo i bądź w badanych rozprawkach w ogóle nie
miały zastosowania.
Wskazane spójniki scalające zdania parataktyczne rozłączne nie są jednorodne pod
względem wartości stylistycznej. Różnica między lub i albo zostanie wskazana poniżej.
Spójnik alternatywny lub (książk.) przeciwstawia to, co komunikują łączone zdania bądź
inne wyrażenia i dopuszcza zarazem możliwość współwystępowania tego, do czego się odnoszą
człony przeciwstawienia; albo, bądź (np.: Recytowała wiersze lub śpiewała.) 72 . Rozłączne
wskaźniki zespolenia lub i albo łączy takie same znaczenie, różni natomiast wartość stylistyczna.
Lub ma zabarwienie książkowe, używany jest głównie w języku pisanym, w tekstach o
charakterze publicznym, albo natomiast jest wykorzystywany i w języku potocznym, i w języku
literackim, jest neutralny stylistycznie73. Czy w funkcji przyłączania zdań współrzędnych ma
nacechowanie neutralne albo lekko książkowe74.
2. 1. 2. a. Spójnik lub
W pracach pisemnych uczniów spójnik rozłączny lub pojawił się tylko 4 razy.
Stosowanie przez piszących badane rozprawki maturzystów tego wskaźnika zespolenia nie budzi
wątpliwości natury poprawnościowej. Dowodem tego są np. następujące wypowiedzi pisemne:
Kara w naszym rozumieniu jest to środek represyjny lub wychowawczy dla ludzi, którzy
przewinili się (sic!)75 lub przekroczyli prawo. (wypr. nr 24);
Trudno ją osądzić lub w jakiś sposób winić. (wypr. nr 35).
71
Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1994, s. 325.
Zob. Wielki słownik ..., op. cit., s. 488, Słownik poprawnej ..., op. cit., s. 307, Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 2,
s. 474.
73
O wartości stylistycznej spójników współrzędnych pisze J. Podracki [w:] Składnia polska. Książka dla nauczycieli,
studentów i uczniów, Warszawa 1997, s. 134.
74
A. Markowski, Język polski. Poradnik, Warszawa 2003, s. 310.
75
Nie istnieje w polszczyźnie czasownik przewinić się, tylko przewinić.
72
26
2. 1. 2. b. Spójnik czy
Spójnik czy komunikuje, iż nadawca nie wie, która z dwóch charakteryzowanych w
zdaniu możliwości zachodzi, dopuszczając jednak niekiedy ich współwystępowanie (np.
Zwolniłeś się sam czyś został zwolniony?) 76 . W. Doroszewski 77 zauważa, że może on być
zastąpiony (poza utartymi wyrażeniami) spójnikami albo, lub, które są nieco szersze
znaczeniowo niż czy.
Odnotowano jedno użycie spójnika podwojonego czy ..., czy ..., które jest zgodne z
normą:
Każdy ma prawo wyboru, czy otrzymać łaski, czy karę od Boga ... (wypr. nr 1).
2. 1. 3. Spójniki przeciwstawne
Zdania współrzędne przeciwstawne spajają następujące wskaźniki zespolenia (tzw.
adwersatywne): ale, lecz, atoli, jednak, jednakże, natomiast, wszelako, zaś, przecież itp. 78 .
Tworzą one grupę spójników prostych. W obrębie spójników adwersatywnych znalazł się jeden
spójnik archaiczny, w słownikach opatrzony kwalifikatorem przestarzały – atoli.
W grupie spójników adwersatywnych mają miejsce spójniki o takiej wartości
stylistycznej jak: potoczny lub lekko potoczny, neutralny oraz książkowy. Z kwalifikatorem
książkowe występuje lecz, natomiast, jednakże, zaś i wszelako. Spójnik a charakteryzuje się
neutralnością; do neutralnych, mimo nacechowania lekko potocznego, zalicza się również ale.
Maturzyści w pracach pisemnych posługiwali się następującymi spójnikami: a (43
użycia), lecz (41 użyć), jednak (27), ale (23), natomiast (8), przecież (5), tylko (2), zaś (2),
jednakże (2).
2. 1. 3. a. Użycie spójnika a
Spójnik przeciwstawny a jest stylistycznie nienacechowany, jednak, podobnie jak łączny
i, należy do spójników najpospolitszych oraz najsłabiej sprecyzowanych semantycznie i ma
szeroki zakres użycia (por. Szymczak, Doroszewski, Dubisz, Markowski)79. U uczniów pojawił
się on 43 razy.
76
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 1, s. 53
Słownik poprawnej ..., op. cit., s. 98.
78
Encyklopedia języka ..., op. cit., s. 325. Atoli - przestarz. ‘spójnik o znaczeniu: lecz, jednak, mimo to’ (Wielki
słownik ..., op. cit., s. 42.).
79
Słownik języka ..., op. cit., t. 1, Słownik poprawnej ..., op. cit., Uniwersalny słownik ..., t. 1, 2003, Wielki
słownik ..., op. cit.
77
27
Adwersatywny spójnik a jest również składnikiem spójników złożonych, np. a i , a
jednak, a mimo to, a ponadto, a przecież, a także, a więc, a zarazem, a zatem, a zwłaszcza80. B.
Milewska 81 w swoim artykule analizuje konstrukcje złożone z dwoma wskaźnikami o tak
podobnej funkcji, że można je uznać za podwojenie, takie jak a jednak, a przecież. Autorka
zaznacza, że językoznawca I. Bajerowa w monografii na temat składni XIX-wiecznej
polszczyzny tego rodzaju kombinacje nazywa spojeniami z redundancją (np. lubo wprawdzie, a
natomiast, więc tedy, lecz natomiast i in.) i uważa je raczej za rzadkie. B. Milewska we
wspomnianej pracy posuwa się do stwierdzenia, że współcześnie zjawisko spojenia z
redundancją nie tylko nie zanikło, lecz nawet się nasiliło, a liczba takich wykładników się
zwiększyła.
Niektóre z podobnych złożonych spójników o pierwszym członie a pojawiają się w
wypowiedzeniach pisemnych badanych maturzystów: a przecież (3 potwierdzenia), a także/też
(3), a jednak (2), a i (1), również nienotowane w cytowanym wyżej słowniku a jak (2), a gdy (1).
Oto przykłady:
Pomimo, (sic) iż mija czas, zmieniają się pokolenia, jednak kodeks moralny pozostaje ten
sam, a i ludzie, ich mentalność, niebardzo (sic!) się zmienia. (wypr. nr 8);
Tak też i Makbet miał niezwykłe poczucie winności (sic!), a przecież ten stały strach
zmienia człowieka na obojętnego, bez uczuć. (wypr. nr 8);
... ludzie byli gotowi sami odebrać sobie życie, byle tylko uniknąć tych katuszy, a jednak
niekażdemu (sic!) to się udawało. (wypr. nr 8).
Materiał badawczy pokazuje, że czasami spójnik a w zdaniach uczniów powtarza się
(tylko dwa przykłady):
Zbrodni można dokonać z różnych powodów, może to być zdrada w imię bliskiej osoby,
jak to uczyniła Antygona, (sic!) w dramacie Sofoklesa „Antygona“, sprzeciwiła się rozkazowi
władcy, a przecież uczyniła to z miłości braterskiej. Jednak, (sic!) pomimo wszystko, (sic!) miała
wyrzuty sumienia i popełniła samobójstwo, sama sobie wymierza karę, a przecież dzisiaj możemy
powiedzieć, że bez potrzeby to uczyniła, że to jest bohaterski czyn, a jednak
w różnych
przełomach czasu, różne przepisy i zakazy. (wypr. nr 8);
Chociaż ten czyn był dobry, Prometeusz został ukarany przez bogów, a kara była bardzo
okrutna, on został przykuty do skały i kruki jemu (sic!) wydziobywały wątrobę, a ona wciąż
odrastała. (wypr. nr 29).
Spójnik a jest czasem nadużywany przez uczniów. Zamiast tego wskaźnika zespolenia
lepiej jest użyć innego spójnika przeciwstawnego (3 przykłady):
80
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 1, s. 1.
B. Milewska, O spojeniach z redundancją typu „a jednak“ w dzisiejszej polszczyźnie, [w:] „Język Polski“, nr 3,
2007, s. 218-223.
81
28
Oczywiście w życiu zdarzają się takie wypadki, kiedy człowiek jest zależny od kogoś
innego i wtedy nie ma już wolnego wyboru, a postępuje tak, jak mu nakazuje inny. (wypr. nr 27);
Każda z części jest inną (sic!), ma inną strukturę, a łączy je obrzęd ludowy oraz postać
głównego bohatera Gustawa-Konrada. (wypr. nr 17);
Reasumując to wszystko musimy robić (sic!) wnioski i starać się nie przewiniać, a
pamiętać, że za każde przewinienie będziemy ukarani. (wypr. nr 29).
Dwukrotnie wystąpiły zdania, w których oczekuje się występowania raczej spójnika
złożonego a przecież, uczniowie natomiast użyli tylko samego pojedynczego spójnika a.
Adwersatywne a jest słabo sprecyzowane znaczeniowo, dlatego w przytoczonych niżej zdaniach
przeciwstawienie wyrażone za pomocą owego wskaźnika zespolenia odczuwa się jako zbyt
słabe:
Sumienie i dusza Kreona może i pozwoliłaby na spełnienie właściwych obrządków, lecz
prawa i zasady miasta nie pozwalają na taki przebieg akcji, a władca musi całkowicie i
bezspornie dla nich (sic!) się podporządkować. (wypr. nr 27);
Za błędy męża Grażyna zapłaciła własnym życiem, a
śmierć ukochanej żony była
największą karą dla Litawora. (wypr. nr 41).
Przeciwstawny spójnik a pojawia się nieraz w znaczeniu łącznym, zjawisko to jednak nie
jest częste (6 przypadków):
Na uczcie w zamku Horeszków widzimy, że nawet przy stole siadano wedle tradycji, a
podawano tradycyjne dania. (wypr. nr 7);
Od chwili swego powstania w (sic!) budzi dyskusje, podziw, sprzeciw jako dzieło
antypolskie, ale nikogo nie pozostawia obojętnym, a każda inscenizacja teatralna jest
wydarzeniem kulturalnym. (wypr. nr 17);
Jest już samodzielny, stara się działać racjonalnie, a to jest dobry początek na nowe,
samodzielne życie. (wypr. nr 39);
Nie można jej za coś chwalić, a nawet szanować, bo była okrutną kobietą. (wypr. nr 35).
Kolejna osobliwość użycia spójnika a w wypracowaniach maturalnych polega na tym, że
w zdaniu współrzędnie złożonym zespala się ze sobą wypowiedzenia znaczeniowo w pełni
„samowystarczalne“. Do takiego zjawiska dochodzi wtedy, gdy jakiejś strukturze złożonej
przypadkiem się narzuca treści niepozostające ze sobą w żadnym związku, treści od siebie
niezależne82. Zobaczmy:
Ci „ostatni“ są mili, żegnamy ich ze wzruszeniem, a gdy się człowiek „napije, nadysze
ojczyzny“, przeszłości i tradycji, wraca do teraźniejszości. (wypr. nr 17).
82
Zob. D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura ..., op. cit., s. 409.
29
2. 1. 3. b. Użycie spójnika lecz
Różnica między synonimicznymi spójnikami lecz i ale polega na tym, że pierwszy ma
charakter książkowy, drugi zaś jest stylistycznie nienacechowany i może wystąpić w każdym
typie tekstu (zob. opracowanie już cytowane O dobrej i złej polszczyźnie). W zdaniach uczniów
ten wskaźnik nawiązania wystąpił 41 razy. A. Markowski ostrzega – używanie spójnika lecz w
języku mówionym jest nieco pretensjonalne. Np. Przyszedłbym do ciebie, lecz, (lepiej: ale,) nie
wiem, czy nie będę przeszkadzał83.
Spójnik lecz pełni w polszczyźnie następujące funkcje:
1. przyłącza zdanie lub wyrażenie o treści niezgodnej z tym, co można wnioskować na
podstawie poprzedzającego zdania lub wyrażenia (Mogła zaoponować, lecz milczała. Była osobą
niezbyt utalentowaną, lecz bardzo ambitną.);
2. przyłącza zdanie lub wyrażenie korygujące wcześniejszą informację (Nie obijał się,
lecz pracował. Nie mówiła po polsku, lecz po rosyjsku.) 84.
Podobnie jak spójnik łączny i bądź przeciwstawny a, lecz jest również powtarzany w
zdaniach następujących po sobie lub w tym samym wypowiedzeniu złożonym, ale takie
przypadki są rzadkie (3 zdania) Np.:
Przy torze kolejowym siedziała kobieta, która potrzebowała pomocy od ludzi (sic!), lecz
nikt jej nie pomógł. Przechodził mężczyzna koło niej, ona poprosiła jego (sic!), aby (pójść do
apteki) kupić lekarstwa, lecz on jej odmówił. (wypr. nr 21);
Nie lubi on nazistów, lecz także nic nie robi przeciwko nim, odrzuca on wszystkie
twierdzenia, że jego praca jest wykorzystywana do mordowania ludzi w komorach gazowych,
wstydzi się, że jest Niemcem, lecz nie zaprzestaje swojej pracy naukowej. (wypr. nr 23);
Teraz jest XXI wiek, lecz wciąż nie żyjemy w idealnym społeczeństwie. Nie każdy winny
jest osądzony, nie każdy osądzony jest winny, może kiedyś tak będzie, lecz na pewno nie w
bliskiej przyszłości. (wypr. nr 23).
Są zdania, w których dochodzi do połączenia chociaż ..., lecz ... Następujące przykłady
ukazują ten problem:
Chociaż Konrad chciał dobra dla narodu, lecz niewłaściwy (sic!) sposób wykazał (sic!)
swoją prośbę, chęć zbawienia narodu. (wypr. nr 22);
Chociaż zbrodnię tą popełnili oni, lecz kara padła na całą ludzkość w postaci grzechu
pierworodnego. (wypr. nr 41).
Takie
wypowiedzenia
w
literaturze
przedmiotu
S.
Jodłowski
nazywa
zmiennorelacyjnymi, złożonymi podrzędno-współrzędnie. W obrębie znaczenia takich typów
83
84
Wielki słownik..., op. cit., s. 469.
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 2, s. 410.
30
wypowiedzi kryją się dwie formalnie ujawnione relacje, przeciwstawna (lecz) i przyzwoleniowa
(chociaż). Tu zostają więc jednocześnie wyrażone obie relacje: hipotaktyczna i parataktyczna. Z
punktu widzenia czystości konstrukcji bylibyśmy skłonni w tego rodzaju skrzyżowaniu relacji
widzieć wykolejenie składniowe, jednak wbrew względom normatywnym konstrukcja
dwurelacyjna szerzy się, zwłaszcza w mowie żywej, jako bardziej wyrazista85. Chyba można
stwierdzić, że takiego typu wypowiedzenia w języku pisanym są mniej staranne.
2. 1. 3. c. Użycie spójnika ale
Ale jest spójnikiem nadającym się raczej do stosowania w tekstach mówionych 86 . A.
Markowski87 opatruje go kwalifikatorami neutralny albo lekko potoczny. Jego odpowiednikiem
w odmianie pisanej jest lecz88. Nie wiadomo, czy uczniowie są tego świadomi. Opracowywanie
materiału badawczego do niniejszej pracy pokazuje jednak, że w tekstach pisanych ale
występowało znacznie rzadziej niż lecz (ale – 23 użycia, lecz – 41). Na ogół użycia danego
spójnika w zdaniach maturzystów nie budzi zastrzeżeń natury poprawnościowej.
W tej grupie zdań, połączonych za pomocą ale, pojawiają się wypowiedzi typu
zmiennorelacyjnych
(jednoczesne
wykorzystanie
wskaźników
dwu
różnych
relacji:
przeciwstawnej – ale oraz przyzwoleniowej – chociaż):
Tu zwycięża jednak miłość, chociaż zakochani popełniają samobójstwo, ale giną z
miłości wzajemnej, bo jeden bez drugiego nie mogą żyć. (wypr. nr 18);
Chociaż nie zawsze z nim zgadzamy się, ale musimy go przestrzegać, bo ... (wypr. nr 41).
2. 1. 3. d. Użycie spójników jednak /jednakże
Spójnik jednak przyłącza zdanie (rzadziej inne wyrażenie) o treści niezgodnej z tym, co
można wnioskować na podstawie zdania poprzedzającego (Lubił pomarańcze, jednak rzadko je
kupował. Cierpi, a jednak się nie skarży) 89 . Jednakże jest to wzmocnione jednak – podaje
zarówno słownik M. Szymczaka, jak i J. Podrackiego90. Są to spójniki synonimiczne, które się
jednak różnią stylistycznie. Według słownika poprawnej polszczyzny 91 jednakże cechuje
oficjalność, styl książkowy.
Spójnik jednak w zdaniach uczniowskich został użyty 27 razy. Zaledwie dwa razy
zarejestrowano użycie spójnika jednakże przez tego samego ucznia. Nie budzi ono zastrzeżeń:
85
Zob. S. Jodłowski, Podstawy ..., op. cit., s. 201-202.
H. Jadacka, Kultura języka polskiego, s. 223.
87
A. Markowski, Język polski ..., op. cit., s. 308.
88
Por. Słownik poprawnej ..., op. cit.
89
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 1, s. 1282.
90
Słownik języka ..., op. cit., t. 1, J. Podracki, Słownik interpunkcyjny języka polskiego, Warszawa 1994, s. 104.
91
Wielki słownik …, op. cit., s. 364.
86
31
Ojciec w drodze umiera, jednakże Czarek nie traci wiary w znalezienie „szklanych
domów“ ... (wypr. nr 31);
Zgadzam się z tym, że każdy dba o swój własny los, jednakże nie zapominajmy o innych
... (wypr. nr 31).
Również użycia spójnika jednak w pracach pisemnych uczniów są w większości zgodne
z normą ogólnopolską (wyjątek stanowią dalej omawiane przypadki naruszenia stałych
konstrukcji spójników skorelowanych, w których skład wchodzi wykładnik jednak). Odrębną
sprawą jest kwestia szyku tego wskaźnika zespolenia. Według normy składniowej może on
występować na początku zdania składowego, jest to jedna z możliwości, może również pojawić
się w zdaniu na dalszym miejscu92.
Z wyjątkiem jednego zdania w wypowiedziach maturzystów spójnik jednak zawsze
występuje na początku jednego ze zdań składowych, np.:
... Cezary zrozumiał, że źle postępował, jednak było już zbyt późno. (wypr. nr 19);
... ich rodzice mogli zapomnieć o wszystkich niezgodach dla szczęścia dzieci, jednak tego
nie zrobili ... (wypr. nr 36);
Książka ma takie zakończenie, jednak film kończy się śmiercią Cezarego. (wypr. nr 19).
A oto jedyne zdanie, w którym jednak występuje nie na początku zdania składowego,
zajmuje dalszą pozycję w zdaniu składowym:
Kiedy wraca z wojny, jest trochę odmieniony, ma jednak wielki zapał powrócić do Polski
... (wypr. nr 19).
Uczniowie w pracach pisemnych nieczęsto używają spójników skorelowanych, ale gdy
już się one pojawiają, to najczęściej w postaci zdeformowanej. Zanalizujmy wypowiedzenia:
Chociaż jest o wiele starszą (sic!) od niego, jednak Baryce to nie jest ważne. (wypr. nr
19);
Z tego dramatu mogę wywnioskować, że nie tylko Antygona została ukarana przez
zamurowanie żywcem , jednak i król poniósł konsekwencje – stracił syna. (wypr. nr 36);
Pomimo, iż (!) mija czas, zmieniają się pokolenia, jednak kodeks moralny pozostaje ten
sam ... (wypr. nr 8).
W zdaniach z wypracowań nr 19 oraz 36 doszło do deformacji w rodzaju *chociaż ...,
jednak ... oraz *nie tylko ..., jednak i ..., w innym wypowiedzeniu (wypr. nr 8) również
zauważamy naruszenie stałej konstrukcji chociaż ..., to (jednak ...). Ostatnią wypowiedź
rozpoczyna spójnik pomimo iż (pomimo że), który ma znaczenie chociaż. Z tego względu można
92
W. Doroszewski o szyku spójnika jednak pisze w następujący sposób: „umieszczamy najczęściej na drugim
miejscu w zdaniu, rzadziej na pierwszym” ([w:] Słownik poprawnej ..., op. cit., s. 228), A. Markowski przyjmuje
takież stanowisko: spójnik jednak może być umieszczany na początku wprowadzanego zdania albo (częściej) jako
jeden z dalszych wyrazów ([w:] Wielki słownik ..., op. cit., s. 364). J. Podracki ([w:] Słownik interpunkcyjny ..., op.
cit., s. 104) również mówi o alternatywie.
32
uznać, że konstrukcja spójnika skorelowanego chociaż ..., to (jednak) ... jest równorzędna z
pomimo że (iż) ..., to (jednak) ... Zanalizowane wypowiedzenia uczniowskie, w których doszło
do deformacji spójników skorelowanych, są zdaniami złożonymi zmiennorelacyjnymi93.
2. 1. 3. e. Użycie spójnika natomiast
Przeciwstawny spójnik natomiast w słowniku występuje z kwalifikatorem książk. Można
go użyć tylko wtedy, gdy zdania zawierają treści wyraźnie przeciwstawne94.
Nie należy używać tego spójnika, żeby wprowadzić nie przeciwstawienie, lecz
dopowiedzenie, nową informację95. Jest on używany głównie w języku pisanym.
Nie jest to wskaźnik zespolenia często stosowany przez maturzystów w pracach
pisemnych. Pojawił się on ośmiokrotnie, we wszystkich wypadkach poprawnie, np.:
Lady Makbet, kobieta chorobliwie ambicyjna (sic!) i okrutna chce pomóc w spełnianiu
się przepowiedni, natomiast wahającemu się mężowi zarzuca tchórzostwo. (wypr. nr 25);
Alina była szczerą i sprawiedliwą, natomiast Balladyna myślała wyłącznie o sobie ...
(wypr. nr 36);
Z (sic!) jednych ludzi możemy dużo czego (sic!) się nauczyć, inni natomiast, (sic!) nie są
warci naszej uwagi. (wypr. nr 40);
Jedni mają większe poczucie winy, inni natomiast mniejsze, wszystko zależy od
człowieka i popełnionej zbrodni. (wypr. nr 41).
Wyekscerpowane wypowiedzenia pokazują, w jakiej pozycji w przyłączanym zdaniu
składowym może się znaleźć przedstawiany spójnik. Według normy składniowej adwersatywne
natomiast używane jest zwykle po pierwszym lub po następnych wyrazach przyłączanego zdania
składowego 96 . W tak nielicznych wypowiedziach pisemnych uczniów, spajanych za pomocą
badanego wykładnika, częściej jednak spójnik natomiast zajmuje pierwszą pozycję w
przyłączanym zdaniu (6 przykładów), tylko zaś dwukrotnie wystąpił poprawny szyk tego
spójnika (poprzedzony wyrazem samodzielnym „inni“ w analogicznych przykładach
pochodzących z wypracowań 40, 41).
2. 1. 3. f. Użycie przecież
Wśród spójników współrzędności jako wskaźnik zespolenia zdań parataktycznych
przeciwstawnych (adwersatywnych) pojawia się przecież, przez jednych językoznawców
określane jako spójnik, przez innych zaś jako partykuła.
93
Popatrz o wypowiedzeniach zmiennorelacyjnych przy analizie przeciwstawnego lecz.
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 2, s. 857.
95
A. Markowski, Język polski ..., op. cit., s. 313.
96
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 2, s. 857.
94
33
Przecież – partykuła nawiązująca do jakiejś sytuacji lub do czyjejś opinii; wprowadza sąd
polemiczny w stosunku do wypowiedzianego wcześniej, podkreślając, że jego prawdziwość jest
dla mówiącego oczywista (np.: Może pan kontynuować swoją wypowiedź, przecież jeszcze nie
zamykamy dyskusji.)97. W słowniku poprawnej polszczyzny A. Markowskiego przecież również
jest określane jako partykuła, natomiast J. Podracki określa jako spójnik wprowadzający
wypowiedzenia współrzędne przeciwstawne98.
Jako wskaźnik zespolenia przecież rzadko się pojawia w wypracowaniach. Odnotowano
tylko 5 użyć i wszystkie są poprawne. Oto przykłady:
... sprzeciwiła się rozkazowi władcy, a przecież uczyniła to z miłości. (wypr. nr 8);
... nie był egoistą, przecież „człowiekiem był i wszystko co ludzkie, nie było dla niego
obce“. (wypr. nr 14).
2. 1. 3. g. Użycie spójnika tylko
W języku polskim spójnik tylko przyłącza zdanie, za pomocą którego mówiący koryguje
czyjąś opinię, zastępując ją nowym sądem, uważanym za prawdziwy (np.: Nie zadzwonił, tylko
napisał.), a także wraz z użytym po nim słowem że przyłącza zdanie informujące o czymś
niekorzystnym i zaprzeczające temu, co można wnioskować ze zdania poprzedzającego; tyle że
(np.: Chętnie was odprowadzę, tylko że nie mam parasola.) 99.
Najczęściej spójnik ten pojawia się w języku potocznym 100 . W badanych pracach
pisemnych zaledwie dwa razy pojawiły się połączenia współrzędne ze spójnikiem tylko, np.:
W epopei „Pan Tadeusz“ pokazał uczucia miłosne bohaterów: Tadeusza i Zosi, dwóch
młodych ludzi, tylko tu nie są tak tragiczne jak w „Balladynie“. (wypr. nr 18)
Dante przenosi się do raju – Caelis – miejsce (sic!) dla dusz ludzi uczciwych oraz widzi
czyściec, dokąd trafiają „wybrani niebios“, tylko dusze ich jeszcze wystarczająco godne, aby iść
do raju. (wypr. nr 20)
W zaprezentowanych wypowiedzeniach, pochodzących z rozprawek uczniowskich,
brakuje oczekiwanej przez odbiorcę całości spójnika zestawionego w postaci tylko że. To
wyrażenie przyłącza zdanie przedstawiające jakąś negatywną treść, którą, łagodzi101.
97
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 3, s. 629.
Wielki słownik ..., op. cit., J. Podracki, Słownik interpunkcyjny ..., op. cit., s. 144.
99
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 4, s. 174. Por. też Słownik poprawnej ..., op. cit., s. 804-805.
100
B. Klebanowska, W. Kochański, A. Markowski, O dobrej i złej ..., op. cit., s. 210.
101
Słownik poprawnej ..., op. cit., s. 805.
98
34
2. 1. 3. h. Użycie spójnika zaś
Spójnik przeciwstawny zaś jest opatrzony kwalifikatorem lekko książkowy 102 . Jego
funkcja w polszczyźnie polega na przeciwstawianiu treści komunikowanych za pomocą
połączonych zdań oraz przyłączaniu zdania nawiązującego do wcześniejszego kontekstu
(Chirurg włożył czyste rękawiczki, po chwili zaś znowu pochylił się nad uśpionym chłopcem.)103.
Spójnika zaś użyło w swoich rozprawkach tylko dwóch maturzystów. W. Doroszewski104
w słowniku poprawnej polszczyzny z 1980 r. stanowczo jeszcze opowiada się za pozycją zaś w
zdaniu na drugim miejscu. J. Podracki 105 podaje, że omawiany wskaźnik zespolenia według
tradycyjnego szyku występuje w zdaniu na drugim miejscu, lecz językoznawca wspomina
również, że współcześnie może wystąpić i na początku drugiego wypowiedzenia. W innym
opracowaniu tenże lingwista akcentuje: umieszczanie spójnika zaś na początku drugiego zdania
składowego, nie należy uznawać za błędną konstrukcję złożoną106. Uniwersalny słownik języka
polskiego pod red. S. Dubisza (2003) podaje dwa warianty szyku spójnika zaś w zdaniu
złożonym: albo po pierwszym wyrazie przyłączanego zdania składowego, albo po następnych.
Umieszczanie go na pierwszym miejscu jest mniej staranne, ale dopuszczalne – informuje Wielki
słownik poprawnej polszczyzny107. Z powyższego widać, jak przez lata zmieniały się wymagania
poprawnościowe odnośnie do szyku spójnika zaś.
U uczniów spójnik ten znalazł się na początku drugiego wypowiedzenia, co już stało się
normą w polszczyźnie ogólnej. Np.:
Jest to historia młodego człowieka, który się zakochał w kobiecie już niestety zamężnej.
Odczuwa wielki ból, zaś wewnętrzne rozterki nie pozwalają mu na spokojne, harmonijne życie.
(wypr. nr 9);
Ten utwór ma wiele podobieństw, zaś tylko “Kordian“ jest zaliczany do utworów
dramatycznych. (wypr. nr 16).
102
A. Markowski, Język polski ..., op. cit., s. 315. Słowniki nie umieszczają przy tym spójniku kwalifikatora lekko
książk. (por. W. Doroszewski, 1980, A. Markowski, 2005, M. Szymczak, t. 3, 1989).
103
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 4, s. 895.
104
Słownik poprawnej..., op. cit., s. 985.
105
Zob. J. Podracki, Słownik interpunkcyjny ..., op. cit., s. 175.
106
J. Podracki, Składnia, [w:] Nauka o języku dla polonistów, red. S. Dubisz, Warszawa 1999, s. 326.
107
Wielki słownik ..., op. cit.
35
2. 1. 4. Spójniki wynikowe
Wskaźnikami zespolenia w zdaniach współrzędnych wynikowych są spójniki wynikowe
(konsekutywne) dlatego, więc, przeto, zatem, tedy, to, toteż itp 108 . Pod względem budowy
zaliczają się do spójników prostych. Jeden spośród wyliczonych wskaźników zespolenia jest dziś
w polszczyźnie uznawany za przestarzały, jest nim spójnik tedy.
Wymienione spójniki kontrastują ze sobą pod względem przekazywanego ładunku
stylistycznego. Zatem jest spójnikiem książkowym, ma charakter publiczny i używa się go
głównie w języku pisanym 109 , toteż – oficjalny albo książkowy, przeto – książkowy albo
podniosły, więc, dlatego oraz to – neutralne 110 . Nacechowanie dodatkowe posiada tedy –
podniosły albo przestarzały.
Najczęściej
w
połączeniach
międzyzdaniowych
o
charakterze
współrzędnym
wynikowym występowały w uczniowskich wypowiedzeniach spójniki dlatego (21 razy) oraz
więc (14), rzadko to (4). Jednorazowe użycia miały takie wskaźniki zespolenia jak toteż i zatem.
2. 1. 4. a. Spójnik dlatego w użyciu uczniów
Dlatego jest to spójnik wprowadzający zdanie, które przekazuje pewną informację
prawdziwą i łączy je ze zdaniem wcześniejszym, które zawiera wyjaśnienie tej informacji (np.
Lało, dlatego wziął parasol. Prowadził niezdrowy tryb życia, dlatego zachorował)111.
Zgodność z normą językową w zakresie użycia spójnika dlatego ilustrują przykłady
zaczerpnięte z analizowanych wypracowań uczniowskich:
Z dramatów romantycznych wynika, że uczucia przynoszą najczęściej nieodwracalne
skutki, dlatego mają zakończenie tragiczne. (wypr. nr 9);
Kordian po tułaczce po Europie zostaje zawiedziony panującym tam ładem, dlatego
scenę na Mont Blanc można utożsamić z odzyskaniem równowagi duchowej, a także ... (wypr. nr
13);
Balladyna jest zbyt leniwą (sic!), dlatego, gdy Alina nabiera dzbanek malin, to ją zabija.
(wypr. nr 37).
Jedynie raz odnotowano w wypracowaniach uczniowskich powtarzanie spójnika
wynikowego dlatego w zdaniach następujących po sobie. Oto tego dowód:
W oczach Kreona ten czyn był haniebny, dlatego zabronił grzebać ciało zmarłego syna.
Antygona postanowiła sprzeciwić się woli ojca, dlatego została ukarana. (wypr. nr 30).
108
Encyklopedia języka ..., op. cit., s. 325.
J. Podracki, Składnia polska. .., op. cit., s. 134.
110
A. Markowski, Język polski ..., op.cit.
111
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 1, s. 616.
109
36
2. 1. 4. b. Spójnik więc w użyciu uczniów
Konsekutywny spójnik więc przyłącza zdanie lub inne wyrażenie, które przedstawia
skutek tego, o czym była wcześniej mowa, lub wniosek wynikający z treści poprzedniego zdania
(Matka zasnęła, więc zachowywali się cicho.). Cechuje go neutralność stylistyczna112. Uczniowie
posłużyli się nim w celu łączenia zdań 14 razy.
Zgodnymi z normą są wypowiedzenia uczniowskie, w których więc łączy zdanie
pokazujące skutek tego, o czym była w poprzednim zdaniu składowym:
W utworze „Dziady. Część II‘‘ Adam Mickiewicz pisze o duszach ludzkich, gdzie ludzie
przewiniwszy się, ponoszą karę, nawet i po śmierci, gdy ich dusza zostaje ukarana na wieczną
tułaczkę po świecie, więc trzeba pamiętać, że za przewinienia możemy być ukarani nawet po
śmierci. (wypr. nr 29);
I w końcu rzucany losem (sic!) chłopak nie wie (sic!) co ma czynić, więc idzie razem z
tłumem, prawdopodobnie na śmierć. (wypr. nr 31);
Bohater był konfliktnym (sic!), więc nie widząc swego szczęścia, zaczął przeciwstawiać
się matce. (wypr. nr 43).
Według wymagań składniowych istnieją dwie możliwości w kwestii szyku więc:
pierwsza pozwala na umieszczanie tego spójnika na początku drugiego wypowiedzenia
składowego113, druga zaś daje możliwość używania po pierwszym lub po następnych wyrazach
przyłączonego zdania składowego
114
. We wszystkich zacytowanych wypowiedzeniach
uczniowskich spójnik więc używany jest na początku przyłączanego zdania.
Wskaźnik zespolenia więc jest także przez uczniów wykorzystywany jako spójnik
skorelowany z hipotaktycznym spójnikiem oznaczającym przyczynę ponieważ lub jakoże. Oto
przykłady:
Jakoże (sic!) wspomniałam o cierpieniu, więc chciałabym przytoczyć następny przykład
dzieła z literatury romantycznej. (wypr. nr 9);
Śmierć tej młodej dziewczyny spowodowała kolejne dwie śmierci, ponieważ syn króla
kochał się w Antygonie, więc popełnił samobójstwo, a za nim i jego matka, czyli królowa. (wypr.
nr 28).
Przedstawione wypowiedzenia zawierają wskaźniki dwu relacji – podrzędnej oraz
współrzędnej, tak więc owy rodzaj zdań złożonych jest nazywany wypowiedzeniami
zmiennorelacyjnymi115.
112
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 4, s. 440.
J. Podracki, Składnia polska ..., op. cit., s. 135.
114
Wielki słownik poprawnej ..., op. cit., s. 440.
115
Zob. S. Jodłowski, Podstawy ..., op. cit., s. 201-202.
113
37
2. 1. 4. c. Spójnik to w użyciu uczniów
To jest spójnikiem, który w analizowanym materiale wystąpił zaledwie dwa razy.
Wprowadza on zdanie wyrażające konsekwencje tego, o czym była mowa (np.: Nie mam czasu,
to i nigdzie nie wyjadę. Poszukaj, to znajdziesz.) 116 , czyli ma charakter wynikowy 117 . W tej
funkcji występuje m. in. w zdaniu:
Za drugim razem ona poprosiła u tego samego mężczyzny (sic!), aby kupił jej wódki, to
nie odmówił. (wypr. nr 21).
2. 1. 4. d. Spójnik toteż w użyciu uczniów
Spójnik wynikowy toteż ma znaczenie książkowe, oficjalne118. Pojawił się zaledwie raz
w jednej z wypowiedzi pisemnej ucznia (jest to użycie zgodne z normą):
Średniowiecze – epoka, w której wszystko skupiało się wokół Boga, cechują ją hasła
teocentryzmu i „memento mori“, toteż pisarze ukazywali karę nieco inną niż w Antyku. (wypr. nr
20).
2. 1. 4. e. Spójnik zatem w użyciu uczniów
Spójnik zatem występuje w języku polskim w znaczeniu wynikowym, przyłącza on,
niekiedy również z partykułą wzmacniającą a, zdanie przedstawiające skutek tego, o czym była
wcześniej mowa, lub wniosek wynikający z treści poprzedniego zdania (np. Masz gorączkę,
zatem jesteś chory)119. Ma zabarwienie książkowe120.
Zatem nie funkcjonuje w zdaniach parataktycznych uczniów jako wskaźnik zespolenia.
W 45 rozprawkach pojawiło się tylko jedno zdanie zawierające ten wyraz. Użycie go jednak nie
jest zgodne z normą:
Makbet poddaje się pokusom, popełnia zbrodnię, zatem zabija świadków swej zbrodni i
tak, mordując wszystkich wokół, traci rozum. (wypr. nr 20)
Wyraz został tu błędnie użyty nie jako spójnik, lecz jako skalkowany z języka
rosyjskiego zaimek przysłowny „później“ (por. ros. зaтем – ‘następnie, potem’).
116
Uniwersalny słownik..., op. cit., t. 4, s.77.
Zob. też Wielki słownik poprawnej ..., op. cit., s. 1181-1182.
118
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 4, s. 93, A. Markowski, Wielki słownik ..., op. cit., s. 1187.
119
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 4, s. 899.
120
J. Podracki, Składnia polska ..., op. cit., s. 134, Uniwersalny słownik ..., t. 4, op. cit., s. 899, Wielki słownik ..., op.
cit., s. 1458.
117
38
2. 1. 5. Spójniki włączne
Wypowiedzenia współrzędnie złożone włączne zespolone są za pomocą spójników
włącznych (synonimicznych): czyli, to jest, mianowicie121.
Do grupy spójników włącznych należy jeden spójnik złożony to jest, inne dwa są
spójnikami prostymi. Spójnik mianowicie ma zabarwienie książkowe.
Jak się okazało, piszący rozprawkę uczniowie rzadko używają zdań złożonych
parataktycznie włącznych. Takie stwierdzenie poświadcza fakt, że wśród 45 analizowanych
wypracowań znalazło się zaledwie 5 zdań tego rodzaju, wszystkie one są połączone za pomocą
spójnika czyli.
We wszystkich zdaniach parataktycznych, które zostały scalone za pomocą spójnika
czyli, nie pojawiły się błędy w użyciu tego wskaźnika zespolenia. Świadectwem tego są np.
następujące wypowiedzenia:
Chcę zwrócić uwagę na to, iż człowiek często bierze na siebie obowiązki Boga, czyli
decyduje o losach innych. (wypr. nr 3);
Chociaż Jagna była żoną ojca Antka – Boryny i mimo tego, że Antek miał własną rodzinę,
żonę i dzieci, oni byli kochankami, czyli widzimy tu uczucia miłosne. (wypr. nr 18).
2. 1. 6. Uwagi ogólne
Reasumując analizę użycia spójników parataktycznych przez badaną grupę osób, należy
powiedzieć, że niektóre wyniki badań wypracowań uczniów z Polski, o których pisze Halina
Wiśniewska122, są odmienne od wniosków, do których upoważnia zebrany do niniejszej pracy
materiał badawczy. Badaczka polska dowiodła, że grupa badawcza uczniów w Polsce przed bez
mała ćwierćwieczem używała bardzo mało wskaźników zespolenia. Niniejsze opracowanie
pokazuje, że w badanych pracach, pisanych przez maturzystów szkół polskich na
Wileńszczyźnie, odnotowano znacznie większą różnorodność spójników współrzędności. Wart
uwagi jest fakt, że autorka artykułu Cechy stylistyczne rozprawek uczniów-olimpijczyków
zajmowała się badaniem wypracowań uczniów-olimpijczyków, a więc uczniów o uzdolnieniach
i zainteresowaniach humanistycznych. W niniejszej pracy wzięto na warsztat prace maturalne.
Maturzyści szkół polskich na Wileńszczyźnie byli więc o wiele bardziej zróżnicowaną grupą
121
Encyklopedia języka ..., op. cit., s. 325. Również J. Podracki w Składni polskiej. Książka dla nauczycieli,
studentów i uczniów wyróżnia te spójniki przy wypowiedzeniach włącznych.
122
H. Wiśniewska, Cechy stylistyczne rozprawek uczniów-olimpijczyków, [w:] „Polonistyka”, Nr 1 (221), Warszawa
1985.
39
badawczą, ponieważ na pewno nie każdy składający egzamin z języka polskiego musiał mieć
zamiłowania czy też uzdolnienia humanistyczne.
Analiza spójników parataktycznych, występujących w wypowiedzeniach maturzystów w
funkcji łączenia zdań złożonych współrzędnych, pozwoliła ustalić frekwencję tych wskaźników
zespolenia. Najczęściej używanym przez maturzystów szkół polskich na Litwie spójnikiem
współrzędności jest spójnik łączny i. Dużą frekwencję miały spójniki parataktyczne z grupy
przeciwstawnych – spójnik a oraz lecz, nieco mniejszą spójniki przeciwstawne jednak oraz ale, a
także wynikowe dlatego i więc. Rzadko (od 3 do 8 potwierdzeń) wystąpiły w pracach
maturalnych następujące wskaźniki zespolenia zdań złożonych parataktycznie: łączny oraz,
rozłączny lub, przeciwstawne natomiast, przecież, tylko oraz włączny czyli. Sporadycznie (2
potwierdzenia lub jedno) pojawiły się w rozprawkach maturzystów takie spójniki, jak:
przeciwstawne jednakże oraz zaś, a także wynikowe spójniki to i toteż. W badanym materiale
nie znaleziono potwierdzeń użycia dziesięciu spójników: ani, ni, albo, bądź, zatem, przeto, to
jest i mianowicie. Częstotliwość występowania poszczególnych spójników współrzędności
prezentuje ogólnie tabela 1.
Znacznie częściej uczniowie w odmianie pisanej języka posługują się spójnikami
współrzędnymi o neutralnej wartości stylistycznej (307) aniżeli wskaźnikami zespolenia o
zabarwieniu książkowym (93). Potoczne natomiast prawie nie występują (tylko 2, jeżeli nie
liczyć tu spójników o podwójnej wartości stylistycznej – neutralne, lekko potoczne; włączono je
do użyć wykładników z kwalifikatorem neutral.). Trudno jednoznacznie ustalić, dlaczego
badana grupa maturzystów nieczęsto wykorzystuje niektóre spójniki książkowe (oraz, lub,
natomiast, jednakże, zaś, toteż, zatem), których się wręcz oczekuje w takiej formie pisanej
wypowiedzi, jak wypracowanie. Może przyczyną jest niski poziom czytelnictwa. Niełatwo
również określić, co jest powodem niewystępowania w tekstach pisanych uczniów ze szkół
Wileńszczyzny aż dziesięciu wskaźników zespolenia. Wśród tych niefunkcjonujących w ich
języku pisanym spójników nie znalazł się ani jeden wykładnik o cesze potoczności, czyli
nieużyte przez maturzystów wskaźniki zespolenia mogły się pojawić w wypracowaniach, a
nawet powinny, ze względu na swą wartość stylistyczną – książkowe oraz neutralne.
Wiadomo, że w szkole umiejętności językowe są rozwijane częściowo na podstawie
podręczników, dlatego można oczekiwać, że zwyczaj panujący wśród uczniów może wyjaśnić
weryfikacja informacji teoretycznej na temat spójników parataktycznych zawartej w
podręcznikach szkolnych. Wzięto pod uwagę podręczniki z języka polskiego, dzięki którym się
40
kształcą uczniowie szkół polskich na Wileńszczyźnie na poziomie podstawowym (5-10 kl.)123.
Analiza tych pozycji dydaktycznych pod kątem informacji o spójnikach współrzędnych
pozwoliła ustalić, jakie parataktyczne wskaźniki zespolenia nie zostały zamieszczone w części
teoretycznej podręczników. Tak więc zdecydowana większość spójników współrzędnych
znalazła swe miejsce w owych pomocach dydaktycznych. Na kartkach podręczników (5-10 klas)
przy temacie spójników współrzędności nie zostały zamieszczone następujące spójniki czy inne
wyrazy spajające: ni, atoli, oznaczane w słownikach kwalifikatorem przestarzały (ni jednak jest
nadal w polszczyźnie funkcjonalne), tylko, wszelako, przecież oraz to. Pozostałe analizowane w
niniejszym rozdziale spójniki parataktyczne mają odbicie w wymienianych podręcznikach z
języka polskiego. Nasuwa się taki oto wniosek – maturzyści już po ukończeniu programu szkoły
podstawowej powinni znać i wykorzystywać w swoich zdaniach parataktycznie złożonych
wszystkie spójniki współrzędności bądź inne wyrazy spajające, zamieszczane w części
teoretycznej podręczników.
Na podstawie analizy wypracowań maturalnych można sądzić, że uczniowie 12. klas w
języku pisanym nie posługują się spójnikami przestarzałymi, przynajmniej dotyczy to badanej
grupy uczniów-maturzystów. Przypuszcza się, że w mowie one również nie mają odbicia.
Podręczniki języka polskiego, z których wiedzę czerpią uczniowie klas 5-10 szkół polskich na
Wileńszczyźnie, nie zamieszczają spójników przestarzałych. Wyjątek stanowi podręcznik Moja
wierna mowo124 dla klasy dziewiątej. Jedynie tu można znaleźć dwa spójniki zakwalifikowane
we współczesnej polszczyźnie do przestarzałych: tudzież jako spójnik łączny, a także tedy w
funkcji wynikowej. W innych przeglądanych podręcznikach te wskaźniki zespolenia już nie są
podawane.
Niżej została zamieszczona tabela 2., która przedstawia występowanie w podręcznikach
języka
polskiego
(używanych
w
szkołach
polskich
na
Wileńszczyźnie)
spójników
współrzędności i innych wyrazów spajających zdania współrzędne. Znak umowny „+” oznacza,
że dany wykładnik współrzędności znalazł się w części teoretycznej podręcznika, „-” z kolei –
jego brak.
123
B. Dwilewicz, L. Siekacka, W krainie słów – 6 kl., 2003, H. Karaś, A. Polakiewicz, Podróże dalekie i bliskie – 8
kl., 1999, I. Masojć, H. Sokołowska, Moja wierna mowo – 10 kl., 1998, I. Masojć, H. Sokołowska, Moja wierna
mowo – 9 kl., 2001, T. Michajłowicz, A. Gulbinowicz, Mowa ojczysta – 5 kl., 1996.
124
I. Masojć, H. Sokołowska, Moja wierna mowo, 9 kl., Kaunas, 2001.
41
ROZDZIAŁ 3. Użycie wskaźników zespolenia w wypowiedzeniach
podrzędnie złożonych jako cecha stylistyczno-składniowa tekstów
uczniowskich
W niniejszym rozdziale zaprezentowane zostaną wskaźniki zespolenia zdań podrzędnie
złożonych, występujące w pracach pisemnych maturzystów: spójniki podrzędności oraz zaimki
pytajno-względne. Na początku analizie zostaną poddane spójniki hipotaktyczne, następnie
zaimki, które pełnią funkcję scalania wypowiedzeń w zdaniach złożonych. Celem jest ustalenie,
za pomocą jakich wskaźników nawiązania najczęściej są łączone zdania podrzędne, a także jakie
problemy pojawiają się w używaniu konkretnych spójników hipotaktycznych oraz zaimków.
3. 1. Spójniki hipotaktyczne spajające zdania złożone w wypracowaniach
maturzystów
W poprzednim rozdziale niniejszej pracy kolejność analizowanych spójników
współrzędności była podyktowana tym, jaki rodzaj zdań parataktycznych te spójniki łączą.
Posłużono się wówczas podziałem semantycznym w grupie spójników parataktycznych.
Natomiast wśród spójników hipotaktycznych takiego podziału się nie przeprowadza, ponieważ
funkcję semantyczną zdania podrzędnego wywodzi się z jego stosunku składniowego od zdania
nadrzędnego lub jego składnika, który zostaje w zdaniu podrzędnym uzupełniony lub rozwinięty
– podaje Encyklopedia języka polskiego. Tak np. wieloznaczny spójnik że może wprowadzać
zdanie
podrzędne
przydawkowe
125
podmiotowe,
okolicznikowe
przyczyny,
okolicznikowe
skutku,
. Wiele spójników podrzędnych jest niewyrazista semantycznie, może
reprezentować kilka rodzajów zdań podrzędnych. W encyklopedii K. Polańskiego mówi się
wyłącznie o intertekstualnej (niesemantycznej) funkcji spójników hipotaktycznych126.
Do najwyrazistszych zaś spójników hipotaktycznych należą te, które wprowadzają zdania
podrzędne okolicznikowe z relacją logiczną: przyczyna (bo, ponieważ), warunek (jeżeli, jeżeliby,
gdyby), przyzwolenie (choć, chociaż, aczkolwiek). Ale i one mogą być zużytkowane w
pokrewnych funkcjach.
Ponieważ większość spójników podrzędności jest niewyrazista semantycznie, w dalszej
analizie spójniki kolejno będą przedstawiane według częstotliwości występowania w badanych
wypracowaniach
maturalnych.
Poniżej
przedstawiona
tabela
3.
ukazuje
frekwencję
poszczególnych subiunktorów w badanym materiale. Uwzględnia ona także aspekt stylistyczny
podrzędnych wskaźników zespolenia.
125
126
Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1994, s. 325.
Zob. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 1993, s. 502.
42
Tabela 3.
Występowanie spójników podrzędności w zdaniach złożonych
(w wypracowaniach maturalnych uczniów szkół polskich na Litwie)
Nr
Wartość stylistyczna
Liczba
użyć
1.
Spójniki
i inne wyrazy
spajające
że
neutralny
171
2.
aby
książkowy
50
3.
ponieważ
książkowy
43
4.
iż
książkowy
33
5.
gdy
książkowy
31
6.
bo
potoczny
30
7.
gdyż
książkowy
30
8.
by
książkowy
17
9.
a. chociaż
neutralny
7
b. choć
książkowy
1
10.
jeżeli
neutralny albo lekko książkowy
6
11.
żeby
neutralny
6
12.
a. mimo że
książkowy
3
książkowy, oficjalny
2
b. pomimo iż
13.
czy
neutralny
2
14.
dlatego że
neutralny albo lekko potoczny
2
15.
gdyby
lekko książkowy
2
16.
byle
neutralny
1
byleby
neutralny
1
17.
dopóki
neutralny lub nieco książkowy
1
18.
zanim
neutralny
1
43
3. 1. 1. Użycie spójnika że
Że wprowadza różnego typu zdania podrzędne: określające przedmiot czyjejś
wypowiedzi, myśli, emocji, czyjegoś doznania lub spostrzeżenia (Myślę, że nie powinieneś tego
robić) lub skutek scharakteryzowanego w zdaniu nadrzędnym stanu rzeczy o wysokim stopniu
intensywności. W znaczeniu drugim w zdaniu nadrzędnym występuje z reguły zaimek
wskazujący, najczęściej tak, taki, tyle, np. Odwiedza nas tak często, że traktujemy go jak
domownika. Omawiany spójnik może wprowadzać nie tylko zdania podrzędne, lecz także i
zdanie lub wyrażenie wtrącone, które pełni funkcję charakteryzującą główną wypowiedź lub jej
fragment, jak np. Nasz szef odznacza się, że nazwę to wprost, dziecięcą naiwnością 127 . Jego
funkcja semantyczna jest słabo zaznaczona, podobnie jak i spójnika żeby128. Znaczy to samo co
iż, różni te spójniki jedynie wartość stylistyczna: że – neutralny, iż – książkowy. Podobnie jak iż,
że powinno się pojawiać na początku zdania przyłączanego 129 . Do tej reguły uczniowie bez
zarzutów się dostosowują.
Maturzyści
intensjonalnych
130
częstokroć
używają
spójnika
podrzędności
że
w
zdaniach
tzw.
, które wyrażają przedmiot czyjejś wypowiedzi, myśli itp., a więc w
pierwszym znaczeniu, o którym była mowa wyżej. Można dostrzec kilka powtarzających się
schematów składniowych. Najczęstsze są następujące:
Myślę, że najważniejsza jest miłość matki. (wypr. nr 5) – 16 razy się powtórzyło w
różnych pracach;
Czyli widzimy, że ... (wypr. nr 10);
Uważam, że ... (wypr. nr 14);
Wygląda, że tak mało potrzeba do szczęścia. (wypr. nr 31);
Ten fakt jeszcze raz potwierdza, że nie ma winy bez kary. (wypr. nr 24).
Pod względem częstotliwości następujące schematy zdaniowe nieco ustępują
wymienionym wyżej:
Możemy stwierdzić, że ... (wypr. nr 23)/... można twierdzić, że ... (wypr. nr 12)/Nie
możemy twierdzić, że ... (wypr. nr 23)/Ośmielam się twierdzić, że ... (wypr. nr 42)/Twierdzę, że ...
(wypr. nr 26) – razem 9;
Jednak sądzę, że ... (wypr. nr 9) – (3);
... musimy pamiętać, że ... (wypr. nr 12)/... trzeba pamiętać, że ... (wypr. nr 29)/... starać
się pamiętać, że ... (wypr. nr 29) – ogółem 3;
Szkoda, że ... (wypr. nr 15) – (2);
127
Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 4, Warszawa 2003.
Taki sąd wyraża O. A. Wojtasiewicz w artykule Formalna i semantyczna analiza polskich spójników
przyzdaniowych i międzyzdaniowych oraz wyrazów pokrewnych, [w:] Studia Semiotyczne, III, s. 109-144.
129
Uniwersalny słownik ..., op. cit.
130
Zob. R. Grzegorczykowa, Wykłady z polskiej składni, Warszawa 2002, s. 106-116.
128
44
Możemy zauważyć, że ... (wypr. nr 23) – (1);
Wierzę, że ... (wypr. nr 42) – (1).
Do niektórych zdań złożonych połączonych za pomocą spójnika że można by
wprowadzić zaimek wskazujący to (w to/na to). W takich wypowiedzeniach że wprowadza
zdanie podrzędne, które określa skutek scharakteryzowanego w zdaniu nadrzędnym stanu rzeczy
o wysokim stopniu intensywności. Tak więc do takich zdań złożonych należą:
Zaczyna wątpić, że zabicie byłoby prawidłowym wyjściem ... (wypr. nr 4);
... ”Ludzie ludziom zgotowali ten los” – głoszą słowa Zofii Nałkowskiej. Wskazują, że
wina i odpowiedzialność za czasy pogardy spada na samych ludzi. (wypr. nr 6);
Ten utwór wskazuje, że można być winnym robiąc (sic!) nie tylko zło, ale i dobro. (wypr.
nr 12);
Z ostatniej części powieści wiemy tylko, że młody Baryka zmienił trochę swą postawę ...
(wypr. nr 39).
Nierzadko (26 zdań złożonych) uczniowie nadużywają spójnika że. Pojawia się on
kilkakrotnie w tym samym zdaniu złożonym lub w zdaniach złożonych następujących po sobie.
Takie nagminne powtarzanie uznaje się za przejaw nieudolności stylistycznej131, np.:
Nie zważając na to, że w Polsce trwały powstania, ciągłe walki, (sic!) i wojny, dwór
został prawdziwą szkołą tradycji. Stefan Żeromski ukazuje, że „dwór” nie zważając na różne
przeciwności (sic!) ostał się w zachowaniu swoich tradycji. (wypr. nr 2);
Myślę, że dalszy ciąg przytaczania utworów nie jest konieczny, bo można na twardo (sic!)
się upewnić, że polskie dwory nieśli (sic!) pewną misję ... (wypr. nr 2);
Niestety Werter pojmuje, że nigdy nie będą razem, gdyż ... Młodzieniec czuje się
zawiedziony i niezrozumiany, uważa, iż nikt nie jest w stanie go pojąć ..., gdyż uważa, że jest to
właściwe rozwiązanie. (wypr. nr 13).
Dalej wyekcerpować można zdania, w których brakuje zaimka wskazującego ten (tego/z
tego), np.:
Byli oni świadomi, że dla osiągnięcia niepodległości swojej ojczyzny, (sic!) muszą ciężko
pracować ... (wypr. nr 5);
Widocznie nie zdawał sobie sprawy, że grając przy takich zasadach, które sam stworzył,
może wszystko stracić... (wypr. nr 39);
Makbet zdaje sobie sprawę, że robi źle czyniąc (sic!) zabójstwo ... (wypr. nr 44).
131
Zob. D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności
gramatycznej, Warszawa 1986, s. 408.
45
Inne zdanie pozwala na wprowadzenie zaimka wskazującego tak. W ten sposób powstaje
spójnik skorelowany tak ..., że (iż)132 Wymienione niżej wypowiedzenie jest przykładem zdania
okolicznikowego skutku133:
Przedstawione są zbrodnie hitlerowskie, „ludzie ludziom zgotowali ten los”, zabijano
niczym niewinnych ludzi, dokonywano tego w najokropniejsze sposoby, że ludzie byli gotowi
sami odebrać sobie życie ... (wypr. nr 8).
Początki niektórych zdań nie zakładają, że powinno dalej
wystąpić połączenie
podrzędne. Przyjrzyjmy się takim wypowiedzeniom:
Moim zdaniem, że kara jest potrzebna dla ludzi, bo dzięki niej człowiek może się
nawrócić ... (wypr. nr 1);
Podobieństwa tych dwóch utworów można się doszukać w tezie romantyzmu, że za dobro
i zło będzie także odpłacono (sic!) dobrem i złem. (wypr. nr 19);
W takim wypadku znika poczucie winy, że oszukujemy, kłamiemy, gramy kogoś, kim
naprawdę nie jesteśmy. (wypr. nr 22).
Tylko jedno zdanie wskazuje na to, że analizowany spójnik wystąpił w znaczeniu
spójnika hipotaktycznego ponieważ (Matka Hamleta też czuje się winna, że z jej winy134 syn
popada w obłęd psychiczny.) - (wypr. nr 45).
3. 1. 2. Użycie spójnika aby
Wskaźnik zespolenia zdań złożonych aby służy do łączenia zdania nadrzędnego z
podrzędnym. Jest to spójnik książkowy, którego nie należy używać w zdaniach dotyczących
spraw codziennych, zwłaszcza w języku mówionym135. W tekstach zaś pisanych jego użycie jest
uzasadnione i pożądane.
Na podstawie opracowań na temat spójnika podrzędności aby można wysnuć następujący
wniosek – zakres funkcjonalny danego wskaźnika zespolenia rozszerzył się. Starsze źródło
podaje, że aby ma tylko funkcję celową136, co współcześnie już nie jest zgodne z prawdą.
Obecnie wskaźnik nawiązania aby pojawia się w dwóch pozycjach składniowych,
konotowanej i niekonotowanej. W pozycji konotowanej współwystępuje obowiązkowo z
określonymi leksemami. Są to liczne czasowniki, rzeczowniki, zaimki względne oraz różne
leksemy i wyrażenia o znaczeniu miary, w szczególności o znaczeniu ‘zbyt mało’ bądź ‘zbyt
132
J. Podracki, Słownik interpunkcyjny języka polskiego, Warszawa 1994, s. 155.
Por. Encyklopedia języka ..., op. cit., s. 325.
134
Nieudolnie brzmi w tym samym zdaniu ... czuje się winna, że z jej winy ... Pewnie zamierzeniem ucznia było
wyrazić tą treść następująco: ... czuje się winna, ponieważ z jej powodu ...
135
A. Markowski, Język polski. Poradnik, Warszawa 2003.
136
O funkcji tylko celowej spójnika aby piszą D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz w Kulturze języka polskiego.
Zagadnienia poprawności gramatycznej (1976, 370). Por. też W. Doroszewski, Rozmowy o języku, Warszawa 1954,
s. 7.
133
46
dużo’ 137 . Spójnik ten wprowadza więc zdanie podrzędne w pozycji otwieranej przez zdanie
nadrzędne. W takim wypadku zwykle jest używany po czasownikach wyrażających wolę
(zaprzeczonych lub niezaprzeczonych), sąd (na ogół zaprzeczonych) oraz po niektórych
rzeczownikach (np. pomysł, projekt, zasada). Oto przykłady: Chcę, abyś przyszedł, Wątpię, aby
to się udało, Wpadła na pomysł, aby szybciej to sprzedać138. W pozycji niekonotowanej zaś –
aby może przyłączać zdania podrzędne celu, np. Wyciągnął rękę, aby zerwać kwiat (by), stopnia
i miary (Na tyle zna francuski, aby swobodnie czytać), tak samo może łączyć ze zdaniem
nadrzędnym takie zdanie podrzędne, które komunikuje o zdarzeniu nieoczekiwanym – na tle
tego, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym (Deszcz przestał siąpić, aby po chwili rozpadać się na
dobrze).
Najczęściej w wypowiedzeniach uczniowskich spójnik aby występuje w pozycji
niekonotowanej w zdaniach podrzędnych okolicznikowych celu. Na 50 zdań podrzędnych
łączonych za pomocą wspomnianego wskaźnika zespolenia takich przypada 33. W tej funkcji
aby występuje poprawnie. Sprawdźmy to chociażby na podstawie następującego zdania:
W noc zaduszek zbierają się ludzie, którzy wywołują różne dusze (sic!) aby ich (sic!)
nakarmić. (wypr. nr 5).
Sporadycznie w zdaniu nadrzędnym pojawia się zapowiednik zespolenia, po nim spójnik
aby (razem 4 przykłady):
Natomiast wybór drogi, którą powinien pójść do urzeczywistnienia swych planów; (sic!)
również sprawia mu trudności, gdyż powinien użyć podstępu po to, aby osiągnąć swój cel.
(wypr. nr 13);
... im iwęcej człowiek żyje, tym więcej się nauczy, na to (sic!) i jest potrzebna literatura,
aby nas uczyła ... (wypr. nr 41).
Powtarzanie schematu zdaniowego z wykorzystaniem tego spójnika należy do rzadkości,
nie można więc twierdzić, że jest to wskaźnik zespolenia nadużywany przez uczniów.
Odnotowano zaledwie 3 razy powtarzanie się owego spójnika, np.
Przechodził mężczyzna koło niej, ona poprosiła jego (sic!), aby (pójść do apteki) kupił
lekarstw (sic!) ... Za drugim razem ona poprosiła u tego samego mężczyzny (sic!), aby kupił jej
wódki ... (wypr. nr 21)
Z reguły rzadko spójnik aby w wypowiedzeniach maturzystów łączy takie zdanie
nadrzędne, które porównuje stopień, w jakim dana cecha komuś lub czemuś przysługuje, z
zależnym od tej cechy, założonym rezultatem czynności, o którym mowa w zdaniu podrzędnym.
137
Obszerniej na temat określonych leksemów, które mogą współwystępywać ze spójnikiem aby pisze A.
Łojasiewicz w opracowaniu Własności składniowe polskich spójników (Warszawa 1992).
138
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 1. Por. też A. Łojasiewicz, Własności składniowe ..., op. cit.
47
W poniższych zdaniach na nasilenie cechy, intensywność czynności wskazywać będzie
przysłówek tak. Oto nieliczne przykłady zdań skutkowych stopnia i miary (ogółem tylko 3):
Nikt, (sic!) bowiem, (sic!) wcześniej nie przejawiał swojej skruchy w tak znacznym
stopniu, aby móc pozbawić się życia. (wypr. nr 6);
Pragnie stać się jej częścią, ale tak delikatnie, aby nie zepsuć panującego w niej ładu.
(wypr. nr 42).
Oto zdanie sposobowe-skutkowe: Zdaniem pustelnika (sic!) władca powinien rządzić tak,
aby nieść pokój i szczęście dla podwładnych. (wypr. nr 25).
W pozycji konotowanej spójnik aby wprowadza zdanie podrzędne dopełnieniowe (razem
7 przykładów):
To jest proces trwający latami i właśnie cała sztuka wyrozumiałych relacji polega na
tym, aby za wzorem Witolda i Benedykta znaleźć godny kompromis. (wypr. nr 14);
Widzimy taką postawę ojca, gdyż troszczy się o Czarusia i chce, aby był szczęśliwy.
(wypr. nr 19);
... widzi czyściec – Purgatorium, dokąd trafiają „wybrani niebios”, tylko dusze ich
jeszcze wystarczająco godne, aby iść do raju ... (wypr. nr 20).
Aby zawsze występuje na początku zdania podrzędnego, jednak dopuszczalny jest
zarówno prepozycyjny, jak i postpozycyjny szyk zdania podrzędnego względem nadrzędnego.
Uczniowie wyraźnie preferują drugi sposób (45 zdań o szyku postpozycyjnym i tylko 3
wypowiedzenia ze zdaniem podrzędnym umieszczonym na początku zdania złożonego).
Porównajmy:
W noc zaduszek zbierają się ludzie, którzy wywołują różne dusze (sic!) aby ich (sic!)
nakarmić. (wypr. nr 5);
Aby utrzymać swoją rodzinę, ciężko pracował na swojej (sic!) ziemi. (wypr. nr 5).
3. 1. 3. Użycie spójnika ponieważ
Ponieważ, gdyż, dlatego że oraz bo są spójnikami synonimicznymi. Wszystkie
przyłączają zdanie przyczynowe wyjaśniające lub uzasadniające przekazaną wcześniej
informację. Na pierwszy wzgląd są jednakowe, jednak według interpretacji składniowostylistycznej jednych należy używać na piśmie, inne zaś są zarezerwowane dla języka
mówionego. Spójniki podrzędności gdyż i ponieważ wykorzystuje się w języku pisanym,
umieszczany jest przy nich kwalifikator książkowy. Z kolei bo jest charakterystyczny dla języka
48
mówionego – potoczny
139
. Spośród tych synonimicznych spójników najczęstszy w
analizowanym materiale był spójnik ponieważ.
Książkowy spójnik ponieważ wprowadza zdania podrzędne przyczynowe, np. Nie mogę
wyjechać na szkolenie, ponieważ zakład pracy nie udzielił mi urlopu140. Para zdań łączonych tym
spójnikiem to typowo para odpowiadająca „przyczynie” i jej „skutkowi”, dlatego pewnie spójnik
ponieważ jest umownie nazywany spójnikiem przyczynowym – podaje w swoim artykule na
temat charakterystyki semantycznej spójnika ponieważ Andrzej Bogusławski141. Zalicza on go
do spójników o bardzo wysokiej frekwencji, choć zauważa, że pod tym względem ponieważ
ustępuje synonimicznemu bo, który się różni właściwościami stylistycznymi oraz mocnymi
ograniczeniami składniowymi. Warto zaznaczyć, na czym polegają różnice składniowe w
zakresie szyku między spójnikami bo a ponieważ. W strukturach q, bo p spójnik bo może
występować tylko po q, jest więc mocno ograniczony składniowo. Inaczej rzecz się ma ze
spójnikiem ponieważ: mamy zarówno struktury q, ponieważ p, jak i ponieważ p, q. Przejdźmy do
wypowiedzeń uczniów. Wykorzystują oni zawsze strukturę q, ponieważ p, z wyjątkiem jednego
wypowiedzenia z poprawnym użyciem danego spójnika, w którym szyk jest następujący:
Ponieważ tam mieszkała bogata część społeczeństwa, właśnie do tych miejsc docierały z
lekkim opóźnieniem nowe trendy ... (wypr. nr 10).
Ogólnie maturzyści poprawnie używają spójnika przyczynowego ponieważ do
budowania zdań złożonych podrzędnych okolicznikowych przyczyny. Błędy, które się
pojawiają, odnoszą się do konkretnych osób, czyli w żadnym wypadku nie można twierdzić, że
usterki zdarzające się przy użyciu badanego spójnika są charakterystyczne dla większości
badanej grupy maturzystów. Nie jest to również wskaźnik zespolenia nadużywany przez
uczniów szkół polskich na Wileńszczyźnie. Uczniowie nie mają problemu z ułożeniem swoich
wypowiedzeń w ten sposób, żeby w nich spójnik ponieważ został użyty powtórnie. Zaledwie w
jednym wypracowaniu można było taką nieudolność stylistyczną zauważyć (spójnik ponieważ
powtarza się w następujących po sobie zdaniach podrzędnych):
Uważam, że w wierszu są również ukryte aluzje do filozofii dekadenckiej, ponieważ K.
Przerwa-Tetmajer pragnie cieszyć się pięknem przyrody przynajmniej przez chwilę, bo w jego
podświadomości powstają już refleksje o końcu świata. Według mnie, (sic!) gwiazda, która
spada, może symbolizować życie każdego człowieka, ponieważ dość popularne jest twierdzenie,
że gdy człowiek umiera, spada jego gwiazda. (wypr. nr 37).
139
A. Markowski, Język polski..., op. cit., Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 1, 3.
A. Markowski, Język polsk i..., op. cit.
141
A. Bogusławski, Charakterystyka semantyczna spójnika „ponieważ”, [w:] Metody formalne w opisie języków
słowiańskich, red. Z. Saloni, Białystok 1990, s. 291-302.
140
49
Inny przykład odzwierciedla analogiczną strukturę składniową (następujące po sobie
zdania przyczynowe), jednak użyto w niej różnych spójników:
Uważam, że w wierszu są również ukryte aluzje do filozofii dekadenckiej, ponieważ K.
Przerwa-Tetmajer pragnie cieszyć się pięknem przyrody przynajmniej przez chwilę, bo w jego
podświadomości powstają już refleksje o końcu świata. (wypr. nr 42)
Niepoprawnie jest zbudowane wypowiedzenie, w którym w zdaniu nadzrzędnym jest
wprowadzony zapowiednik zespolenia, wymagający innego korelatu niż ponieważ. Zobaczmy:
Z tego powodu Dedal (sic!) ojciec Ikara (sic!) nazwał Morzem Ikaryjskim, ponieważ Ikar
spadł w Morze (sic!). (wypr. nr 21)
Problem pojawia się z następującymi zdaniami:
Problem winy i kary nie byłby aktualny w dziełach filozofów, gdyby nie sumienie ludzkie.
Ponieważ tylko sumienie i poczucie winy sprawia, że człowiek żałuje za popełnione błędy (sic!).
(wypr. nr 37);
Jestem nastawiona przeciwko takim osobom jak Makbet, Balladyna, naziści czy wiele też
innych. Ponieważ nie mamy żadnego prawa tak postępować w stosunku do innych. (wypr. nr 37).
Z kontekstu wymienionych wypowiedzeń wynika, że w obu wypadkach użyty na
początku zdań spójnik ponieważ odnosi się do zdań poprzednich, dlatego należałoby go
umiejscowić po przecinku, w ten sposób powstałoby zdanie wielokrotnie złożone.
3. 1. 4. Użycie spójnika iż
Iż jest spójnikiem książkowym142. Według A. Markowskiego nadużywa się go w tekstach
dziennikarskich, bo jest postrzegany jako rzekomo staranniejszy odpowiednik spójnika że. Tak
więc używanie iż poza wypadkami, kiedy chce się uniknąć kilkakrotnego powtórzenia spójnika
że, jest pretensjonalne143. Dany spójnik hipotaktyczny wprowadza zdanie podrzędne określające
przedmiot czyjejś wypowiedzi, myśli, emocji, czyjegoś doznania lub spostrzeżenia (Sądzę, iż
uda się to załatwić) lub skutek scharakteryzowanego w zdaniu nadrzędnym stanu rzeczy o
wysokim stopniu intensywności. W znaczeniu drugim w zdaniu nadrzędnym występuje z reguły
zaimek wskazujący, najczęściej tak, taki, tyle, np. Po chwili był taki spocony, iż postanowił
wykąpać się znowu. Spójnik iż ma stały szyk, czyli zawsze powinien występować na pierwszej
pozycji w zdaniu przyłączanym144. Uczniowie tak też go we wszystkich wypadkach użyli.
Pod względem częstotliwości że góruje nad spójnikiem iż (że – 177 użyć, iż – 33).
Niektórzy maturzyści sądzą pewnie, że jeśli użyją w swoich tekstach pisanych iż zamiast jego
odpowiednika neutralnego stylistycznie, ich prace będą wyglądały staranniej. Takie stwierdzenie
142
A. Markowski, Język polski ..., op. cit., Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 1.
A. Markowski, Język polski ..., op. cit., s. 311.
144
Uniwersalny słownik ..., op.cit., t. 1.
143
50
nasuwa się wówczas, gdy w kilku wypracowaniach zauważamy np. takie proporcje: iż – 5 użyć,
że – 0 lub iż – 6, że – 1.
We wszystkich przypadkach iż było poprawnie użyte, np. Triumfuje i umacnia się w
przekonaniu, iż postąpił słusznie ... (wypr. nr 1);
Zaledwie w jednej pracy zauważono powtarzanie się tego samego spójnika:
Tak, okrutnie to brzmi, ale nie powinniśmy zapominać o tym, iż życie czasami też bywa
okrutne. Chcę zwrócić uwagę na to, iż człowiek często bierze na siebie obowiązki Boga ... (wypr.
nr 3)
Za pomocą analizowanego wskaźnika zespolenia uczniowie wprowadzają zdania
podrzędne określające przedmiot czyjejś wypowiedzi, myśli, emocji czy też spostrzeżenia, tak
jak w wypadku stosowania spójnika że. Np.:
Sądzę, iż obecność drugiej osoby odgrywa naprawdę ważną rolę ... (wypr. nr 9);
Myślę, iż ... (wypr. nr 34);
Można zauważyć, iż ... (wypr. nr 30).
W żadnym z wypowiedzeń maturzystów iż nie wprowadza zdania podrzędnego, które by
określało skutek scharakteryzowanego w zdaniu nadrzędnym stanu rzeczy o wysokim stopniu
intensywności, czyli takich, jak Po chwili był taki spocony, iż postanowił wykąpać się znowu.
51
3. 1. 5. Użycie spójnika gdy
Spójnik gdy wprowadza zdania podrzędne czasowe lub zdania oznaczające warunek 145 .
Charakterystyczny jest dla języka pisanego, w słownikach występuje z kwalifikatorem książkowy146.
Jest składnikiem spójnika skorelowanego gdy (by) ..., to ..., który znalazł odbicie wśród
uczniowskich zdań.
W pracach maturzystów spójnik hipotaktyczny gdy pojawił się trzydzieści jeden razy.
Najczęściej uczniowie posługują się spójnikiem gdy w celu wyrażenia relacji czasowych. Należy
stwierdzić, że na ogół używają go zgodnie z normą ogólnopolską, np.:
Jednak jego krwawe rządy zostają powstrzymane, gdy ginie z rąk patriotów. (wypr. nr 6)
Czasami pojawiają się w pracach pisemnych takie zdania, które odzwierciedlają relację
czasową wyrażoną za pomocą spójnika podrzędnego gdy:
Balladyna jest zbyt leniwą ( sic!), dlatego, gdy Alina nabiera dzbanek malin, to ją zabija.
(wypr. nr 37);
Gdy ojciec Cezarego został powołany do wojska, młodzieniec z posłusznego syna przeistacza
się w buntownika ... (wypr. nr 15).
Gdy jako zaimek przysłowny względny, wprowadzający zdanie podrzędne czasowe
odnotowano również w kolejnych dwóch zdaniach:
Pewnego dnia, gdy pracował nad przekładaniem trupów, wśród tej masy ujrzał ją, swą
miłość. (wypr. nr 14);
Pewnego razu, gdy Makbet wraz ze swym kolegą wracali z wyprawy, na drodze spotkali
dwie czarownice ... (wypr. nr 32).
Zdarza się, że analizowany spójnik pojawia się w zdaniach, które nie lokalizują w czasie,
mimo to są spajane za pomocą gdy. Oto przykłady:
Biblia (źródło natchnienia twórców europejskich) służy nam przykładem, gdy zdrajca Judasz
ponosi karę za popełnioną zdradę: popełnia samobójstwo. (wypr. nr 34);
„Melodia mgieł nocnych” przypomina mi, gdy błądziłam po jesiennym sadzie ... (wypr. nr
42).
145
A. Markowski w swoim słowniku poprawnej polszczyzny, jak też w opracowaniu Język polski. Poradnik wspomina
tylko o jednej funkcji spójnika gdy, a mianowicie o wprowadzaniu przez dany wskaźnik zespolenia zdań podrzędnych
czasowych. W słownikach ogólnych języka polskiego M. Szymczaka oraz S. Dubisza znajdziemy dowód na to, że gdy
występuje również w znaczeniu warunkowym i wówczas znaczeniowo jest zbliżone do jeżeli, np. Otrzyma dyplom, gdy
złoży ostatni egzamin (S. Dubisz, Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa 2003, s. 987). Za
wypowiedzenie o znaczeniu warunkowym można uznać takie jedno zdanie ucznia - Zło przekracza wszelkie granice
moralności, gdy dochodzi do zbrodni w rodzinnym domu. (wypr. nr 41).
146
Zob. A. Markowski, Język polski ..., op. cit., Wielki słownik ..., op. cit.
52
A. Łojasiewicz, pisząc o własnościach składniowych polskich spójników, przy
charakterystyce spójnika gdy zwraca uwagę na takie użycie owego wskaźnika zespolenia, jak
Bywały dni, gdy w ogóle nie wstawał z łóżka lub Minęły szczęśliwe lata, gdy nie miał
obowiązków 147 . Tłumaczy, że takie użycia gdy w słownikach ogólnych nie są traktowane jako
spójnikowe. Słowo gdy w takich wypadkach określane jest jako wyraz zastępujący zaimki
względne. Badaczka podaje fragment opisu spójnika gdy ze słownika poprawnej polszczyzny:
„spójnik rozpoczynający zdanie podrzędne określające czas odbywania się czynności, o której
mowa w zdaniu nadrzędnym; czasem zastępuje zaimki względne w zdaniach rozwijających
oznaczenie czasu, pory czegoś, np. lata, gdy ... – lata, w których ...; kiedy”. W analizowanych
wypracowaniach uczniowskich doszukano się podobnych przykładów:
Benedykt Korczyński i Anzelm Bohatyrowicz wspominają o dawnych czasach, gdy dwór
oświecał chłopów. (wypr. nr 7);
Mówiąc o wyobrażenaich o winie i karze, możemy sięgnąć do czasów babilońskich, gdy
istniało takie prawo: „oko za oko, ząb za ząb”. (wypr. nr 41).
W jednym zdaniu złożonym wystąpił skorelowany spójnik gdy ..., to ...:
Gdy wgłębimy się w dramaty Moliera‚ “Skąpiec“, Fredro (sic!) „Zemsta“, (sic!) czy nawet
Wyspiańskiego „Wesele‘, to i w nich odnajdziemy problem winy i kary. (wypr. nr 45).
3. 1. 6. Użycie spójnika bo
Oprócz wspólnej spójnikom gdyż, ponieważ oraz dlatego że cesze przyłączania zdania
wyjaśniającego lub uzasadniającego przekazaną wcześniej informację bo posiada dodatkową, a
mianowicie wprowadza zdanie, które ostrzega adresata przed konsekwencjami niewykonania tego, o
czym mowa w zdaniu poprzedzającym, lub co wynika z sytuacji (Odsuń się, bo spadnie ci coś na
głowę)148.
W zdecydowanej większości wypowiedzeń bo zgodnie z funkcją pełnioną w języku polskim
przyłącza zdania, które wyjaśniają, uzasadniają wcześniejszą informację ze zdania nadrzędnego, np:
Nie mogą być szczęśliwi w niebie, bo nie doznali goryczy ... (wypr. nr 1);
W teraźniejszym świecie ludzie coraz częściej naruszają kodeks prawny, bo sądzą, że to do
nich należy świat, jednak trzeba pamiętać, że to Bóg stworzył świat, a my musimy go uzupełniać
dobrymi uczynkami, bo jest ktoś, kto patrzy na nas z góry i na Sądzie Ostatecznym za wszystko
odpowiemy. (wypr. nr 36).
147
148
A. Łojasiewicz, Własności składniowe ..., op. cit., s. 138-139.
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 1.
53
Bardzo rzadko w zdaniach uczniów wskaźnik łączenia bo wprowadza zdania o znaczeniu
ostrzegania adresata przed konsekwencjami niewykonania tego, o czym mowa w zadniu
nadrzędnym. Zarejestrowano 2 przykłady:
Dedal dla syna powiedział, aby nie lecieć wysoko, bo słońce może roztopić wosk i może
zabić się. (wypr. nr 21);
Każdy rozumie karę inaczej, dlatego teraz i mamy pewne ustawy i odpowiednie kary
ustalone w „Kodeksie Prawnym”. Chociaż nie zawsze z nim
zgadzamy się, ale musimy go
przestrzegać, bo inaczej zapuje bezład. (wypr. nr 41).
Trzynastu uczniów ani razu nie użyło w swoich wypracowaniach spójnika książkowego
ponieważ. Zastąpił je spójnik bo. Stąd można wysnuć następujący wniosek: nierzadko w języku
pisanym maturzystów książkowy spójnik ponieważ zostaje zastępowany przez potoczne bo.
Powtarzanie tego samego spójnika hipotaktycznego (czyli bo) w jednym zdaniu lub w
zdaniach podrzędnych następujących po sobie odnotowano w wypracowaniach tych uczniów, którzy
albo w ogóle nie wykorzystali synonimicznego spójnika ponieważ, albo pojawił się on tylko
jednorazowo. Tę nieudolność stylistyczną rejestrujemy w dwóch wypowiedzeniach. Oto one:
Jest romantykiem, bo czuje gorąco, bo jest marzycielem, bo żyje bardziej wewnątrz duszy niż
zewnątrz. „Dziady” są dramatem romantycznym, bo burzą reguły i konwencje literackie. W części II
zbliżają się do opery, bo są układem arii ... (wypr. nr 17)149;
W teraźniejszym świecie ludzie coraz częściej naruszają kodeks prawny, bo sądzą, że to do
nich należy świat, jednak trzeba pamiętać, że to Bóg stworzył świat, a my musimy go uzupełniać
dobrymi uczynkami, bo jest ktoś, kto patrzy na nas z góry. (wypr. nr 36).
Czasami zdania podrzędne wprowadzane spójnikiem bo sprawiają wrażenie zbędnie
„doczepionego” zdania składowego. Analizowany wskaźnik zespolenia wydaje się nie pełni tu roli
wyjaśniania, uzasadniania wcześniejszej informacji:
Natomiast wina subiektywna, z którą najczęściej spotykamy się, dotyczy naszych wyrzutów
sumienia, uczuć przewinienia, co doprowadza nas do stanu niepokoju, lękiem przed karą, bo
przecież nie może być winy bez kary. (wypr. nr 24);
Ludzie co dzień przewiniają się (sic!), a także co dzień bywają karani, bo bez winy kary nie
bywa. (wypr. nr 29).
Odnotowano takie wypowiedzenie ucznia, w których spójnik potoczny bo zapowiada
wyjaśnienie informacji przedstawionej w zdaniu nadrzędnym, ale jest ono niezrozumiałe,
149
W wypracowaniu tym brak użycia spójnika ponieważ.
54
niewyraźne lub wręcz nielogiczne, np. Kocham ludzi oraz bohaterów lektur takich, jacy są, bo
innych nie ma ... (wypr. nr 3).
Nieudolnie składniowo połączone jest następne zdanie, mimo że jego ogólny sens jest jasny:
Tu zwycięża jednak miłość, chociaż zakochani popełniają samobójtwo, ale giną z miłości
wzajemnej, bo jeden bez drugiego (sic!) nie mogą żyć. (wypr. nr 18).
3. 1. 7. Użycie spójnika gdyż
Synonimiczny spójnikom bo, ponieważ, dlatego że wskaźnik zespolenia gdyż ma
zabarwienie kisążkowe. Nie należy go używać w zdaniach dotyczących spraw codziennych.
Frekwencją nie różni się od spójnika potocznego bo.
Danego spójnika podrzędności badana grupa uczniów używa zgodnie z normą ogólnopolską,
a więc gdyż wprowadza najczęściej zdania podrzędne przyczyny, np. W czasach techniki i internetu
zapominamy o swych korzeniach, nasz światopogląd jest odmienny, ale tradycja, (sic!)
przekazywana z pokolenia na pokolenie, (sic!) nie może zginąć, gdyż ona żyje w nas. (wypr. nr 7).
Zaledwie w dwóch pracach pisemnych można było zauważyć powtarzanie się
analizowanego spójnika:
... nigdy nie będą razem, gdyż jest ona zaręczona z pewnym bardzo wpływowym człowiekiem.
... pragnie pozbyć się tych rozterek duchowych, z tego powodu postanawia opuścić ten świat, gdyż
uważa, że jest to właściwe rozwiązanie. (wypr. nr 13);
... musi błąkać się po świecie jako duch, gdyż jego zwłoki nie zostaną pogrzebane.
Stanowczość Kreona powoduje, że traci wszystko i wszystkich, gdyż najbliższe osoby odchodzą.
Antygona zaś cierpi za życia, gdyż nie może rozdzielić swojej miłości między dwoma braćmi. (wypr.
nr 25).
Zastrzeżenia budzi tylko jedno zdanie – Stanowczość Kreona powoduje, że traci wszystko i
wszystkich, gdyż najbliższe osoby odchodzą. (wypr. nr 25)
Od drugiego zdania składowego zadajemy pytanie dlaczego?, podpowiada nam o tym
wskaźnik zespolenia gdyż, jednak kolejne zdanie składowe nie daje nam odpowiedzi na to pytanie,
więc nie ma tu wyjaśnienia, z jakiego powodu ktoś traci wszystko i wszystkich. Zdanie podrzędne
rozpoczynające się w tym wypowiedzeniu od gdyż pokazuje, w jaki sposób traci się wszystkich.
55
3. 1. 8. Użycie spójnika by
By oraz aby są spójnikami synonimicznymi. Ich wartość stylistyczna jest taka sama – oba
spójniki książkowe. Uczniowie częściej posługują się tym drugim (by – 17 razy się pojawiło, aby –
50).
Podobnie jak aby spójnik by łączy zdanie nadrzędne ze zdaniem podrzędnym celu i w takiej
funkcji występuje on u uczniów we wszystkich zdaniach odnotowanych z tym wskaźnikiem
zespolenia. Są to połączenia poprawne. Oto niektóre:
Wymyślił historię o szklanych domach, by zachęcić syna do wyjazdu ... (wypr. nr 15);
... więc nawet cierpienie jest dane nam po to, by odczuć prawdziwą słodycz życia. (wypr. nr
22).
3. 1. 9. Użycie spójników chociaż i choć
Chociaż jako spójnik przyłącza do zdania nadrzędnego zdanie podrzędne (lub jego
ekwiwalent), z którego treści można wyprowadzić sąd przeciwstawny względem tego, o czym
mowa w zdaniu nadrzędnym, np. Nie dostał nagrody, chociaż z pewnością na nią zasługuje.
Synonimicznymi spójnikami są: aczkolwiek, (po)mimo że (iż), choć. Ten wskaźnik zespolenia zdań
złożonych może stanowić jeden ze składników spójników skorelowanych takich, jak chociaż ..., ale
(jednak (że), lecz, mimo to, niemniej jednak, niemniej przeto, pomimo to) ...; chociaż ..., (to) jednak
(że) .... 150 . Ze względu na wartość stylistyczną jest to spójnik neutralny w odróżnieniu od
synonimicznego mu choć, który jest uznawany za książkowy. Znaczą jednak to samo.
Uczniowie używają synonimicznych spójników chociaż (7 razy) i choć (1 raz) zgodnie z
jego funkcją w polszczyźnie. Zdania podrzędne wprowadzane tymi spójnikami odzwierciedlają
relację przeciwstawiania. Oto przykłady:
Możemy wnioskować, że zbrodnie i kary ukazywane w różnych utworach, (sic!) z różnych
epok, są aktualne do dzisiaj, tylko dokonywuje się (sic!) ich w, być może, nieco inny sposób,
chociaż motywy popychające do tych czynów są podobne. (wypr. nr 8);
Tu zwycięża jednak miłość, chociaż zakochani popełniają samobójstwo, ale giną z miłości
wzajemnej, bo jeden bez drugiego (sic!) nie mogą żyć. (wypr. nr 18);
Choć poeta użył określenia „poema”, jest to niewątpliwie dramat romantyczny. (wypr. nr
17).
Chociaż jeden raz użyte zostało w znaczeniu łącznym (a):
150
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 1.
56
Za popełnione zbrodni się cierpi (sic!), chociaż możemy cierpienie interpretować jako karę.
(wypr. nr 44).
3. 1. 10. Użycie spójnika jeżeli
Zdanie podrzędne warunkowe wprowadza spójnik jeśli albo jeżeli, np. Jeżeli chcemy
dorównać krajom UE, musimy zmienić strukturę rolnictwa151. Cechuje go neutralność bądź lekka
książkowość. Frekwencja w pracach maturzystów nie jest duża, odnotowano bowiem tylko 6 zdań
połączonych za pomocą danego spójnika. We wszystkich jednak wypowiedzeniach występuje
zgodnie z normą syntaktyczną. Mamy jeden przykład ze spójnikiem prostym jeżeli, pozostałe zdania
uczniów są scalane dzięki spójnikowi skorelowanemu jeżeli ..., to ... (neutralny) – ogółem 5
przykładów:
... nie będzie żadnych problemów, jeżeli będziemy żyli według norm społeczeṅstwa. (wypr.
nr 12);
Jeżeli nie będziemy ukarani za życia, to na pewno czeka nas kara po śmierci. (wypr. nr 24);
W każdym dramacie bohater został ukarany. Jeżeli nie człowiek karze, to Bóg. (wypr. nr 45).
3. 1. 11. Użycie spójnika żeby
Żeby – to spójnik wielofunkcyjny, który łączy zdania. Jest neutralny stylistycznie.
Uczniowie bardzo rzadko się nim posługują w analizowanych pracach pisemnych (tylko 6 użyć).
Nieporównywalnie częściej używają na piśmie synonimicznego aby (50 przykładów).
Na podstawie opracowań językoznawczych można wysnuć interesujący wniosek na temat
spójnika żeby. Zaznacza się, że wartość stylistyczna tego podrzędnego wskaźnika uległa zmianie.
Nowe źródła zaznaczają, że jest to spójnik neutralny, starsze natomiast kwalifikują go do
potocznych152.
Ponieważ pojawił się on zaledwie sześć razy, analiza będzie krótka i zostaną uwzględnione
tylko te funkcje danego spójnika, w których go użyli nieliczni maturzyści. Tak wię wskaźnik
zespolenia żeby służy do przyłączania zdań podrzędnych celu. W pracach pisemnych odnajdujemy 4
zdania podrzędne celu połączone tym spójnikiem, np:
Przecież zapewniała mu wszystko, po to tylko, żeby syn mógł godnie żyć. (wypr. nr 14);
151
A. Markowski, Język polski ..., op. cit.
Opieram się na pozycji Język polski. Poradnik (2003, 315) oraz Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny (2005)
autorstwa A. Markowskiego. Za źródło starsze uważam Rozmowy o języku W. Doroszewskiego (1954, 5) oraz Kulturę
języka polskiego. Zagadnienia poprawności gramatycznej D. Buttler, H. Kurkowskiej, H. Satkiewicz (1976, 370), w
których to spójnik podrzędności żeby jest kwalifikowany do spójników potocznych.
152
57
Główna bohaterka Balladyna zabija swoją siostrę, żeby zostać żoną bogatego mężczyzny.
(wypr. nr 45).
Wszystkie tego rodzaju użycia okazały się zgodne z normą ogólnopolską.
Żeby może wprowadzać zdanie podrzędne w pozycji otwieranej przez zdanie nadrzędne m.
in. po czasowniku wyrażającym wolę, propozycję, konieczność lub możliwość153. Kolejne zdanie
można do tego rodzaju zaliczyć, jest ono poprawne:
Syn Kreona, który kochał Antygonę, prosił, żeby ojciec zmienił (sic!) swój rozkaz ... (wypr. nr
32) 4
Nieudolnym stylistycznie wydaje się zdanie:
Zdradza swego męża i będąc w strachu, żeby tylko mąż nie zemścił się, zabija go. (wypr. nr
45)
Można jednak je zakwalifikować do takich wypowiedzeń, w których spójnik żeby przyłącza
wraz z partykułą tylko zdanie podrzędne komunikujące wystarczający warunek realizacji tego, o
czym mowa w zdaniu nadrzędnym. Znaczeniowo odpowiada to spójnikowi byleby.
3. 1. 12. Użycie spójników mimo że i pomimo iż
Złożone spójniki mimo że/iż, pomimo że/iż w wypowiedzeniu pełnią rolę przyłączania zdania
podrzędnego, z którego treści można wywnioskować sąd przeciwstawny względem tego, o czym
mowa w zdaniu nadrzędnym – Nie chciał jeść, mimo że był głodny. Są charakterystyczne dla języka
pisanego – mimo że (książkowy), pomimo że (książkowy, oficjalny)154.
Maturzyści bardzo rzadko wykorzystują spójniki mimo że/iż, pomimo że/iż, występują one
jednak we wszystkich wypowiedzeniach zgodnie z normą składniową, np.:
A jednak, mimo, że (sic!) czasem uda się uniknąć kary prawnej, nie może być okropniejszej
kary jak wyrzuty sumienia. (wypr. nr 8);
Mimo tego, (sic!) że155 te utwory są bardzo znane i lubiane przez wielu, niewywarły (sic!)
dużego wrażenia ... (wypr. nr 16);
Pomimo, (sic!) iż autor odwołuje się do motywu winy i kary, ukazuje to wcale inaczej ...
(wypr. nr 20).
153
Więcej zob. [w:] Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 4, s. 1120.
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 2.
155
Może to kalka z rosyjskiego, por. помимо (когo - чегo) – Ch. Lemchenas, Шкoльный pуccкo-литoвcкий cлoвapь,
Kaunas 1986.
154
58
W zdaniach uczniów uwagę zwraca niepoprawne przestankowanie w użyciu tego spójnika.
Przecinek powinno się stawić przed całymi spójnikami złożonynymi mimo że oraz pomimo że, nie
rozdzielając ich członów, np. Cały czas, mimo iż nie mieliśmy dość pieniędzy, wydawaliśmy za dużo.
3. 1. 13. Użycie partykuły pytajnej czy
Partykuła czy wprowadza zdania podrzędne o charakterze pytajnym. W polszczyźnie
analogiczny pod względem kształtu spójnik może również łączyć zdania w sposób współrzędny.
Frekwencja wykładnika czy jako partykuły pytajnej w zdaniach zależnych jest niezmiernie niska. W
wypowiedzeniach podrzędnych czy przybiera charakter neutralny, tymczasem w zdaniach
współrzędnych ma oprócz wymienionej dodatkową cechę – lekko książkowy.
Tylko dwa zdania świadczą o występowaniu analizowanego spójnika w podrzędnych
wypowiedzeniach uczniów, są zgodne z normą ogólnopolską:
Zaczyna wątpić, że zabicie byłoby prawidłowym wyjściem, czy zbrodnia przeciwko człowieka
jest godną. (wypr. nr 4);
Możliwie uda nam się odpowiedzieć na pytanie, czy człowiek, który popełnił zbrodnie (sic!)
jest niewolnikiem. (wypr. nr 30).
3. 1. 14. Użycie spójnika dlatego że
Dlatego że – to spójnik złożony, wprowadzający zdanie podrzędne przyczynowe jak np.
Żołnierze się buntowali, dlatego że nie dostawali żołdu. Należy zwrócić uwagę, że niepoprawne jest
zastępowanie w tym spójniku członu że przez bo (Dlatego bo lunął deszcz, poprawnie: dlatego że
lunął deszcz, nie skończyli budowy)156.
Nie wiadomo, dlaczego uczniowie nie wykorzystują tego spójnika w pracach pisemnych.
Można snuć domysły, ale nigdy nie będziemy pewni, czy są one słuszne. Zaobserwowano, że
maturzyści mają problem z przestankowaniem, gdy wprowadzają spójniki złożone. Na przykład
pojawiły się błędy w postaci mimo, (sic!) że. Przecinek powinien się pojawić przed spójnikiem
złożonym, a nie między jego członami. Może również i w przypadku owego spójnika złożonego
niejeden z uczniów ma wątpliwości podobnej natury.
Oto zdanie złożone, którego część podrzędna została wprowadzona za pomocą spójnika
dlatego że, uczeń nie popełnił błędu przy użyciu danego wskaźnika zespolenia:
Jest dobrym Polakiem, dlatego że zachowuje polską kulturę. (wypr. nr 33).
156
Wielki słownik ..., op. cit., t. 1.
59
3. 1. 15. Użycie spójnika gdyby
Spójnik gdyby pełni funkcję wprowadzania zdania podrzędnego. Ponieważ ten wskaźnik
zespolenia zanotowano tylko dwa razy, przedstawiona zostanie tylko ta funkcja, w której on zgodnie
z normą ogólnopolską wystąpił. Tak więc gdyby o wartości stylistycznej lekko książkowe
wprowadza zdanie podrzędne warunkowe 157 . Oto zdania złożone warunkowe uczniów (w
pierwszym wypowiedzeniu spójnik przyłącza końcówkę 1 os. lp):
Popełniłabym wielki błąd, gdybym ominęła najbardziej znanego poetę polskiego, wieszcza,
który tworzył w epoce romantyzmu, Adama Mickiewicza. (wypr. nr 9);
Gdyby człowiek łamał prawa, to cały ład na świecie przestałby istnieć. (wypr. nr 26)158.
3. 1. 16. Użycie spójników byle i byleby
Spójnik byle pełni funkcję przyłączania zdania podrzędnego do zdania nadrzędnego. Zdanie
podrzędne wprowadzone za pomocą owego spójnika może wyrażać życzenie, które stanowi
zarazem warunek wykonania tego, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym, np. Zdążymy, byle nikt nam
nie przeszkadzał. Może również takie zdanie podrzędne informować o celu, którego minimalnym
warunkiem osiągnięcia jest to, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym: Zrobiłem to, byleś była
zadowolona 159. Byle i byleby są spójnikami synonimicznymi, mają podobne znaczenie. Różni je
jedynie to, że dla byleby charakterystyczna jest mniejsza pewność, słabsza intensywność160. Oba są
używane zarówno w języku pisanym, jak i mówionym – są neutralne stylistycznie. Mogą
występować wraz z partykułą tylko, a więc byle (tylko ) i byleby (tylko ), odzwierciedlają to
nieliczne z użyciem niniejszych spójników zdania uczniowskie:
... ludzie byli gotowi sami odebrać sobie życie, byle tylko uniknąć tych katuszy ... (wypr. nr
8);
Samego sensu rewolucji młody chłopak nie rozumiał, mógł zginąć, nie wiedząc (sic!) po co
ginie, byleby sprzeciwić się matce. (wypr. nr 14).
157
A. Markowski, Język polski ..., op. cit.
Spójnik skorelowany – gdyby ..., to ...
159
Uniwersalny słownik..., op. cit., t. 1.
160
J. Podracki, Słownik interpunkcyjny ...; A. Markowski w Języku polskim. Poradnik (2003) określa byleby jako
osłabione byle.
158
60
3. 1. 17. Użycie spójnika dopóki
Neutralny lub nieco książkowy spójnik dopóki służy do wprowadzania zdania podrzędnego
czasowego (Dopóki ojciec żył, mieliśmy zagwarantowane dochody 161 ). Podobnie jak np. zanim,
spójnik
dopóki nie jest częsty w pracach maturzystów. Treść wypowiedzenia, w którym on
wystąpił, wymaga użycia spójnika skorelowanego dopóty ..., dopóki wskazującego na wynikowe
następstwo w czasie:
Wina i kara była aktualnym problemem w wielu epokach i napewno, że (sic!) będzie
aktualnym dopóki będzie istniał człowiek. (wypr. nr 37).
3. 1. 18. Użycie spójnika zanim
Zanim – to spójnik, który wprowadza zdanie podrzędne wskazujące następstwo w czasie
(Zastanów się chwilę, zanim odpowiesz na moje pytanie)162. Jest on nienacechowany stylistycznie.
Odnotowano jednorazowe użycie danego spójnika. Z tego wynika, że uczniowie nie używają go na
piśmie. Zupełnie inny fakt został ustalony przez H. Sokołowską 163 , która mówi o zjawisku,
nierejestrowanym dotąd przez żadne opracowania na temat polszczyzny kresowej. Stwierdza ona, że
w mowie starannej współczesnych wykształconych Polaków na Litwie nadużywa się spójnika
międzyzdaniowego zanim w różnych kontekstach gramatycznych. Swoje rozważania potwierdza
przykładami z tekstów, pochodzącymi z mediów polskojęzycznych na Litwie, a także materiałem
zebranym za pomocą ankiet (respondentami byli studenci WUP).
Jedyne zdanie złożone połączone za pomocą spójnika zanim brzmi nieudolnie i trudno jest w
nim znaleźć sens:
Chcemy zrównać się z Bogiem, zanim staliśmy godni być ludźmi. (wypr. nr 3).
161
A. Markowski, Język polski ..., op. cit., s. 310.
Przykład pochodzi z Wielkiego słownika poprawnej polszczyzny (2005).
163
H. Sokołowska, O osobliwych funkcjach spójnika „zanim” w regionalnej odmianie języka polskiego na Litwie, [w:]
Tożsamość na styku kultur, red. I. Masojć i R. Naruniec, Wilno 2008, s. 183-193.
162
61
3. 2. Zaimki pytajno-względne spajające zdania złożone w wypowiedzeniach
maturzystów
Zaimek jest klasą wyrażeń uznawanych za część mowy, ale z zastrzeżeniem, że jest to część
mowy wyróżniona na podstawie innych kryteriów niż rzeczownik, przymiotnik, czasownik czy
przysłówek. Za jego wyróżnik przyjmowano kryteria znaczeniowe. Funkcja zaimka polega na
wskazywaniu (inaczej jest to tzw. deiktyczny charakter zaimka) wewnątrz tekstu lub na zewnątrz
(na przedmioty, właściwości, wycinki przestrzeni i czasu). Oznacza to, że zaimek reprezentuje taką
klasą wyrażeń, które nie nazywają danej treści, lecz tylko ogólnikowo na nią wskazują. W tekście
zaimki pełnią funkcje składniowe właściwe różnym częściom mowy, mogą w wypowiedzeniu
zastępować wyrazy należące do różnych części mowy. Ze względu na ich właściwości składniowe,
morfologiczne i znaczeniowe są najbardziej wewnętrznie niejednolitą częścią mowy.
Ze względu na znaczenie zaimki dzielą się na: zaimki, osobowe, zwrotny, pytajno-względne,
dzierżawcze, wskazujące, nieokreślone i określające164. Celem niniejszego podrozdziału jest analiza
zaimków pytajno-względnych jako wskaźników nawiązania zdań podrzędnych, dlatego zostanie
podana przynajmniej bardzo krótka ich charakterystyka, inne zaś grupy zaimków pomija się, gdyż
nie stanowią obiektu badań.
Zaimki pytajno-względne kto, co, który, jaki, jak, gdzie, kiedy, którędy, skąd, dokąd, odkąd
pełnią dwie funkcje:
1. jako zaimki pytajne wprowadzają pytania o osoby (kto) i przedmioty (co), właściwości
(zaimki przymiotne oraz jak), miejsce (kierunek) lub czas (zaimki przysłowne);
2. jako zaimki względne są wskaźnikami zespolenia w zdaniach złożonych względnych,
wiążąc syntaktycznie zdanie podrzędne z jednym ze składników zdania bezpośrednio
nadrzędnego165.
Zamieszczona poniżej tabela 4. ukazuje frekwencję zaimków, które występują w
wypowiedzeniach złożonych maturzystów w funkcji wprowadzania zdania podrzędnego. W
odróżnieniu od spójników współrzędnych i podrzędnych zaimki nie mają nacechowania
stylistycznego.
164
Wiedza teoretyczna o zaimkach została bardzo krótko przedstawiona na podstawie: Encyklopedia języka polskiego,
red. S. Urbańczyk oraz Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański.
165
Encyklopedia języka ..., op. cit., s. 392-393.
62
Tabela 4.
Zaimki scalające zdania podrzędnie złożone
(w wypracowaniach maturalnych uczniów szkół polskich na Litwie)
Nr
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Zaimki i inne wyrażenia
scalające
który
co
gdzie
jaki
kto
jak
kiedy
dlaczego
dokąd
po co
Liczba
użyć
237
41
23
12
12
8
5
1
1
1
3. 2. 1. Użycie zaimka który
Zaimek przymiotny który wprowadza pytanie zależne. Używa się go dla wyrażenia prośby o
wskazanie tego, czego pytanie dotyczy, np. Powiedz, który telewizor kupić. Z kolei zaimek
przymiotny względny pełni funkcję przyłączania do nadrzędnego rzeczownika lub zaimka
osobowego zdanie charakteryzujące określony i już zidentyfikowany obiekt. Np.: Przez całe życie
mieszkał w mieście, w którym się urodził166.
Jest to najczęściej stosowany przez badaną grupę uczniów zaimek względny w
wypowiedzeniach złożonych.
Zaimek który odnosi się najczęściej do ostatniego rzeczownika w zdaniu nadrzędnym, przy
czym musi zgadzać się z tym rzeczownikiem pod względem liczby i rodzaju. Możliwe jest też
odniesienie go nie do ostatniego, lecz do najważniejszego wyrazu w grupie złożonej z kilku
rzeczowników, ale wtedy liczba i rodzaj zaimka muszą jednoznacznie wskazywać na związek z tym
właśnie wyrazem, np. Brakowało tylko dyrektora fabryki, który miał ważną naradę w
ministerstwie167.
166
167
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 2.
B. Klebanowska, W. Kochański, A. Markowski, O dobrej i złej polszczyźnie, Warszawa 1985, s. 215-216.
63
We wszystkich przeanalizowanych wypowiedzeniach uczniów, z wyjątkiem jednego,
zaimek względny który przyłącza zdanie charakteryzujące określony i już zidentyfikowany obiekt,
jak np.:
Myślę, że miłość bohaterów, których przedstawiłam w swojej pracy (sic!) jest naprawdę
uczciwa. (wypr. nr 5);
Kolejnym ciosem dla niego była śmierć matki, która ciężko pracowała ... (wypr. nr 14);
Z biegiem czasu ludzie popełniali coraz więcej przestępstw i trzeba było stworzyć i ułożyć
jakiś spis zasad, według których społeczeństwo musi się zachowywać. (wypr. nr 27);
Karą także jest śmierć żony, która już nie robi na nim dużego wrażenia. (wypr. nr 37);
To miała być i była zbrodnia – ofiarowanie, która, niestety, była daremna. (wypr. nr 44).
W jednym zaś wypowiedzeniu zaimek który odsyła do obiektu (w zdaniu nadrzędnym) o
charakterze nieprecyzyjnie określonym, wyrażonym metaforycznie, zakłócona jest wówczas
komunikatywność i przejrzystość tego zdania:
Wielki cud umożliwia mu odrzucenie jeszcze nie dawno (sic!) wyznawanych wartości i pcha
go w spirale śmierci, w których to on decyduje (sic!) kto ma żyć, a kto nie. (wypr. nr 6).
Zaledwie w jednym zdaniu złożonym zaimek który pełni funkcję wprowadzania pytania
zależnego – On chciał, aby dziewczyny wykazały się przez to, która pierwsza nabierze zbanuszek
(sic!) malin. (wypr. nr 36).
Jednym z najczęstszych problemów, obok powtarzania tego samego zaimka, w użyciu
analizowanego wskaźnika zespolenia, pojawiających się w pracach pisemnych maturzystów, jest
niedopasowanie zaimka względnego który do określanego rzeczownika (bądź zaimka osobowego)
pod względem rodzaju i liczby. Tu również będą wymienione przykłady, w których wystąpił
niewłaściwy przyimek, poprzedzający badany zaimek względny. Oto niektóre przykłady, wybrane
spośród 9 podobnych przypadków:
Opisuje różnorodne przygody „dworzan” (sic!) w których są bardzo pilnie przestrzegane i
zachowywane tradycje. (wypr. nr 2);
A jednak, każdy czyn ma swoje konsekwencje, o których człowiek rzadko się nie zastanawia
... (wypr. nr 8);
Mówiąc o innych utworach, które popełniają (karę) winę (sic!) można powiedzieć o utworze
A. Mickiewicza (ballady i romanse) „Lilie”. (wypr. nr 21);
Hamletowi pojawia się zjawa ojca, który poleca mu zemścić się na Klaudiuszu. (wypr. nr
45);
64
Zbrodnia może być nie tylko wywołana z własnych dążeń, wywyższań siebie, czy żądzy
władzy, a też można jej dokonać nie ze złej woli, chcąc, być może, zachować pokój, co ukazane jest
w „Grażynie” Adama Mickiewicza, w którym Litawor – władca kraju, nie stanął do walki ... (wypr.
nr 8);
W tym utworze jest opisany konflikt między dwoma rodzinami, którzy nie mogą znaleźć
wspólnej rozmowy ... (wypr. nr 11).
Powtarzanie
zaimka
który
jest
uznawane
za
nieporadność
stylistyczną.
Zasada
niepowtarzania zaimka dotyczy przede wszystkim zdań podrzędnych odnoszących się do różnych
członów zdania głównego. Jeżeli zaś zdania odnoszą się do tego samego wyrazu zdania
nadrzędnego i jednocześnie mają różne podmioty, powtórzenie zaimka może być konieczne dla
uniknięcia dwuznaczności, np. Dom, który kupił, a który się walił, wymagał natychmiastowego
remontu. W wypadku gdy zdania odnoszące się do jednego wyrazu mają także ten sam podmiot, a
ich orzeczenia wymagają tej samej formy zaimka który, powtarzanie zaimka jest niepotrzebne i
sprawia wrażenie maniery stylistycznej, np. Ludzie, których lubimy i których szanujemy (lepiej:
ludzie, których lubimy i szanujemy) 168 . W materiale badawczym odnotowano 36 przypadków
powtarzania zaimka względnego który. Oto kilka przykładów (podkreślane są wyrazy, które zaimek
określa):
Bohaterami są Zbyszko i jego stryj Maćko z Bogdańca – rycerze, których hasłem życiowym
jest „Bóg, honor, Ojczyzna” i, oczywiście, dama serca. Zbyszko swoją damę – Danusię spotyka na
dworze księżnej Anny Danuty, która właśnie jest w drodze do Krakowa ... (wypr. nr 7);
Kolejnym utworem, w którym dokonano zbrodni (sic!) jest „Makbet” William’a
Shakespear’a. Główny bohater utworu zabija bezbronną, śpiącą osobę, która nawet nie potrafiła
się bronić ... (wypr. nr 8);
Jednak nie przyczyna, która spowodowała zdradę (sic!) jest okrutna, a czyn, którego
dokonała tytułowa bohaterka utworu Balladyna (sic!), zabija dla własnych potrzeb siostrę,
najdroższego człowieka, na którego poparcie zawsze można liczyć. (wypr. nr 8);
Niemniej ważnym przykładem jest utwór Fiodora Dostojewskiego „Zbrodnia i kara”, w
którym już z tytułu wnioskujemy, że dokonano zbrodni, Roskolnikow zabija lichwiarkę, osobę,
która, jego zdaniem, jest niższej warstwy ... (wypr. nr 8).
168
B. Klebanowska, W. Kochański, A. Markowski, O dobrej ..., op. cit., s. 217-218.
65
Zdania mniej komunikatywne są również wtedy, kiedy określany przez dany wskaźnik
zespolenia rzeczownik zajmuje pozycję dalszą, czyli nie stoi jak najbliżej zaimka względnego, a
więc:
Wina i kara są wpisane w życie ludzkie. Właśnie dlatego sporo dramatów z różnych epok
literackich możemy nazwać uniwersalnymi, których przesłanki są aktualne nawet dla ludzi
współczesnych. (wypr. nr 20).
Rzadko w zdaniach uczniowskich zaimek względny który pojawia się z zapowiednikiem
zespolenia (ogółem tylko w 6 wypowiedzeniach), np.:
Zdawałoby się, że ze wszystkich rzeczy wiecznych, (sic!) miłość jest tą, która trwa najkrócej.
(wypr. nr 6);
Od tego czasu (sic!) zaczęto odróżniać godne postępowanie od tego, które nie zgadzało się z
normami społeczeństwa. (wypr. nr 22);
Która więcej nabierze, ta zostanie żoną Kirkora. (wypr. nr 21).
Wreszcie ważną kwestią jest sprawa szyku składniowego. Wiadomo, że występujący w
zdaniach podrzędnych wskaźnik który nie może być poprzedzony żadnym wyrazem samodzielnym.
Przed nim ma prawo się pojawić tylko przyimek lub wyrażenie przyimkowe (np. za pomocą, na
podstawie, na mocy, w braku, w razie) 169 . Oto przykłady zdań uczniowskich, które ilustrują
naruszenie zasady szyku tego zaimka:
„Cierpienia Młodego (sic!) Wertera”, autorem którego 170 jest nie mniej słynny twórca
Goethe. (wypr. nr 9);
Ale głównym walorem jest doskonałe ukazanie polskiej tradycji i obyczajowości, na tle
której rozwijają się wszystkie wydarzenia. (wypr. nr 38);
Ogółem biorąc nasze życie i jest dramatem, sceną którego jest świat ... (wypr. nr 44).
3. 2. 2. Użycie zaimka co
W polszczyźnie zaimek co przyłącza pytanie zależne do wypowiedzenia nadrzędnego (np.
Nie wiedział, co napisać.), zdanie podrzędne do składnika zdania nadrzędnego (Trudno wyobrazić
sobie coś, co podoba się wszystkim.) oraz wypowiedzenie rozwijające do zdania nadrzędnego (Była
169
Wielki słownik ...,op. cit., s. 451. Szerzej zob. też u H. Jadackiej, Kultura ..., op. cit., s. 210-212.
Struktura „Cierpienia Młodego (sic!) Wertera”, autorem którego ... jest analogiczna do list, autorki którego piszą,
rejestrowanej przez J. Mędelską. Takie błędne struktury występują na miejscu ogpol. list, którego autorki piszą. Zob. J.
Mędelska, Język polskiej prasy wileńskiej (1945-1979), t. III lata 1960-1979, Fonetyka, słowotwórstwo, fleksja, składnia,
Bydgoszcz 2001, s. 376.
170
66
ubrana na czarno, co dodawało jej uroku.). W języku potocznym co zastępuje formy zaimków
względnych kto, który, ile, np. Ma taką dziewczynę, co wszystko potrafi ugotować) 171.
Zaimek
co,
niesprawiający
uczniom
kłopotów
natury
poprawnościowej,
w
ich
wypowiedzeniach występuje we wszystkich wymienionych funkcjach. Często pojawia się zarówno
w znaczeniu przyłączania zdania podrzędnego do składnika zdania nadrzędnego, jak i w roli
zespalania wypowiedzenia rozwijającego.
W następujących wypowiedzeniach złożonych wskaźnik nawiązania co przyłącza do zdania
nadrzędnego wypowiedzenie rozwijające (ogółem 11 przykładów), np.:
Alina pierwsza zbiera dzbanek malin (sic!) co daje jej prawo do małżeństwa. (wypr. nr 1);
... jednak w odróżnieniu od bohaterów „Antygony” i „Makbetu”, (sic!) Balladynę nie
dręczyły wyrzuty sumienia, co jest moim zdaniem najokrutniejszą karą, jaka może być wymierzona.
(wypr. nr 8);
Za najmniejsze wykroczenia można było oczekiwać potępienia przez społeczeństwo, co
miałoby duże znaczenie dla przyszłości człowieka. (wypr. nr 12).
Przykłady użycia zaimka co w funkcji przyłączania zdania podrzędnego do składnika zdania
nadrzędnego (razem 9 zdań złożonych):
Po zabiciu siostry Balladyna jest nękana przez swoje sumienie, widzi widma i trochę żałuje
tego, co zrobiła. (wypr. nr 4);
Pierwsza miłość zawsze pozostanie w pamięci i już drugi raz jest niemożliwe odczuć to, co
się czuje pierwszy raz. (wypr. nr 18);
To, co zdarza się nam w życiu, znajduje odzwierciedlenie w literaturze. (wypr. nr 34).
Wykładnik co w uczniowskich zdaniach wprowadza także pytanie zależne (8 potwierdzeń):
Nie wiedział dokładnie, co to prawdziwa rewolucja ... (wypr. nr 19);
Utwory dla najmłodszych są pisane tak, aby dzieci mogły rozróżnić, co jest dobrem, a co
złem. (wypr. nr 34).
Zaimek co jako wskaźnik zespolenia jest używany również w przypadkach zależnych, a
także w składzie wyrażeń przyimkowych. Wszystkie ich użycia, z wyjątkiem jednego, są poprawne
składniowo (ogółem 9 przykładów):
Są zrozpaczeni własnym losem, dlatego się buntują, po czym oboje tracą życie. (wypr. nr 9);
Jak wiemy, wg. (sic!) mitu Prometeusz dał ludziom ogień, przez co ściągnął na siebie gniew
Bogów Olimpijskich. (wypr. nr 20);
171
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 1.
67
Kierując się miłością do brata, pochowała go, za co została ukarana. (wypr. nr 24).
Oto wypowiedź, w której co wystąpiło bez uzasadnienia, koliduje z przekazywaną treścią.
Oba zdania składowe niosą samowystarczaklne treści, dlatego scalanie ich nie jest w tym wypadku
potrzebne:
Wynikiem czego, (sic!) każdy z głównych bohaterów ponosi swoją karę, gdyż każdy jest
winny za swoje stanowcze postępowanie. Pragnienie władzy niszczy Eteoklesa, za co ginie w wojnie.
(wypr. nr 24).
Powtarzanie zaimka co zanotowano tylko dwa razy:
Zbrodnia może być nie tylko wywołana z własnych dążeń, wywyższań siebie, czy żądzy
władzy, a też można jej dokonać nie ze złej woli, chcąc, być może, zachować pokój, co ukazane jest
w „Grażynie” Adama Mickiewicza, w którym (sic!) Litawor – władca kraju, nie stanął do walki z
wrogiem, a zawarł z nim sojusz, czym zdradził swój naród. (wypr. nr 8);
Bardzo często we dworze Nerona odbywali się (sic!) uczty, zabawy, wszystko (sic!) co było
przyjemne dla oczów (sic!) ludzi, z czego było można pośmiać się, jak naprzykład (sic!) ludzie byli
porywane (sic!) przez zwierzęta, co dla nim (sic!) musiało przynosić strach, okrucieṅstwo, to dla
nim (sic!) to przynosiło zadowolenie, śmiech. (wypr. nr 11).
Jedna wypowiedź z wypracowania jest przykładem użycia zaimka co zamiast który – Tak
samo jak i motyw winy, motyw kary także odróżniał się od tego, co mamy dzisiaj. (wypr. nr 12). Taki
przypadek w słowniku S. Dubisza (por. Wielki słownik poprawnej polszczyzny, A. Markowski) jest
rejestrowany jako potoczny. Jak widać, zdanie charakterystyczne dla języka potocznego przenikło
do odmiany pisanej polszczyzny, ale, poza tym jednym, takich użyć więcej nie dostrzeżono.
3. 2. 3. Użycie zaimka gdzie
Gdzie
jest
zaimkiem
względnym,
przyłączającym wypowiedzenie
podrzędne
do
wypowiedzenia nadrzędnego lub jego składnika. Oto przykłady: Siadali, gdzie kto miał ochotę.
Tam, gdzie mieszkał w dzieciństwie, były piękne lasy 172.
Nierzadko zaimek gdzie niepoprawnie zastępuje inny zaimek – np. który. Wyraz, odnoszący
się do wskaźnika zespolenia gdzie powinien oznaczać miejsce. Jeżeli zasada ta jest naruszona, to
owy zaimek nie może występować w takim kontekście. Inne opracowanie językoznawcze (D.
Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz 173 ) przedstawia nie tak rygorystyczną pozycję względem
funkcji omawianego wskaźnika zespolenia. Autorzy piszą, że do niedawna rozpoczynał zdania
172
173
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 1.
D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura języka ..., op. cit., s. 371-372.
68
okolicznikowe miejsca i był ekwiwalentem zaimka który w połączeniu z przyimkami w, na, pod itp.
(Miasto, w którym (albo: gdzie) się urodziłem). W pewnych jednak użyciach zaimka gdzie na plan
pierwszy wysuwa się jego funkcja względna, bez związku z odcieniem lokatywnym (miejsca).
Może on nawiązywać do rzeczowników zdania głównego nie będących nazwami miejsca (np.
Skrócenie czasu wykonania robót zanotowano w roku ubiegłym, gdzie uzyskano wskaźnik 98,9).
Gdzie więc coraz częściej staje się spójnikiem sygnalizującym jakąś bliżej nie sprecyzowaną
zależność treści dwu zdań. Ponieważ jest to rodzaj związku składniowego bardzo typowy dla mowy
potocznej, ekspansję spójnika gdzie w nowej, ogólnorelacyjnej funkcji można potraktować jako
jeden z przejawów wpływu polszczyzny mówionej na język pisany
174
. Przykładem,
poświadczającym powyższe twierdzenia, może być wyekscerpowane z wypracowań zdanie:
Za przykład tu może posłużyć „Miłosierdzie gminy” Marii Konopnickiej, gdzie staruszek jest
kupiony na licytacji i wykorzystany jako pies pociągowy. (wypr. nr 34).
Powyższe użycie spójnika gdzie, biorąc pod uwagę twierdzenia D. Buttler, H. Kurkowskiej i
H. Satkiewicz, można uznać za potoczne.
W niniejszej pracy jednak przyjmuje się stanowisko, że w języku pisanym (tzn. również w
wypracowaniach szkolnych) gdzie może wystąpić tylko w takich zdaniach, które odnoszą się do
miejsca (por. Wielki słownik poprawnej polszczyzny, A. Markowski, 2005). W następujących
wypowiedzeniach uczniów leksem, do którego odsyła zaimek gdzie, nie wskazuje na miejsce (6
zdań tego typu), np.:
Każdy naród miał różną kolebkę, gdzie się rozwijała tradycja poszczególnego narodu.
(wypr. nr 2);
Romantyzm – epoka pełna uczuć, buntu, gdzie wiruje ciągła walka duchowa. (wypr. nr 16);
Dwa utwory Adama Mickiewicza „Dziady” i Słowackiego „Kordian”są zaliczane do
utworów dramatycznych, gdzie była poruszana najbardziej aktualna problematyka epoki
romantycznej. (wypr. nr 16).
Wskaźnik zespolenia gdzie występuje nieraz u uczniów w funkcji zaimka kiedy (2
przykłady):
Taki dwór był symbolem tradycji polskiej, tamtych czasów, gdzie często odbywały się różne
uczty ... (wypr. nr 11);
Wówczas główna bohaterka znajduje się w sytuacji, gdzie musi wybierać między prawami
ludzkimi i (sic!) bożymi. (wypr. nr 32).
174
Tamże, s. 371-372.
69
Powtarzanie się zaimka gdzie odnotowano tylko w trzech zdaniach, np.:
Od bardzo dawna w różnych utworach literackich dwór jest symbolem tradycji polskiej,
gdzie zawsze odbywały się różne uczty, zabawy huczne, gdzie dla wszystkich jest zawsze wesoło i
dobrze. (wypr. nr 11);
W literaturze polskiej jest dużo dzieł, gdzie dwór jest symbolem tradycji polskiej, jak
naprzykład (sic!) w dziele H. Sienkiewicza „Quo vadis”, gdzie świat jego jest groźny, potężny ...
(wypr. nr 11).
Jedno zdanie ilustruje występowanie tego zaimka z zapowiednikiem zespolenia, jednak treść
wypowiedzenia nie jest do końca jasna, można nawet powiedzieć nielogiczna – Przyczyną połowy
naszych błędów życiowych jest to, że odczuwamy tam, gdzie powinniśmy myśleć, a myślimy tam,
gdzie powinniśmy odczuwać. (wypr. nr 9).
3. 2. 4. Użycie zaimka jaki
W zdaniu złożonym wskaźnik zespolenia jaki pełni rolę zaimka przymiotnego lub zaimka
przymiotnego względnego. Zaimek przymiotny jaki wprowadza pytanie zależne, np. Nie wiem, jakie
wina lubisz, natomiast zaimek przymiotny względny przyłącza do nadrzędnego rzeczownika zdanie
rozwijające, które określa cechę charakteryzowanego obiektu, często w sposób porównawczy (W
mieście była powódź, jakiej nie pamiętało starsze pokolenie) 175 . Dany zaimek jest używany w
zdaniach złożonych, jeżeli w poprzedzającym kontekście może wystąpić zaimek taki. Np. Oczekuje
takiej pracy, o jakiej (nie: o której) już wcześniej rozmawiała. Natomiast jeśli w poprzedzającym
zdaniu składowym może wystąpić zaimek ten, używamy w zdaniu zaimka który, np. To był ten
wypadek, który (nie: jaki) komentowała prasa176.
W wypowiedzeniach pisemnych maturzystów zaimek jaki najczęściej występuje w
funkcjach zgodnych z normą składniową. Przyłącza do nadrzędnego rzeczownika zdanie
rozwijające, np.:
Kocham ludzi oraz bohaterów lektur takich, jacy są, bo innych nie ma. (wypr. nr 3);
Niezależnie od tego czy szlachta polska zawsze była taką, jaką powinna była być, dwór
utkwił w naszej świadomości jako symbol tradycji ... (wypr. nr 10).
Wprowadza także pytanie zależne (5 potwierdzeń w analizowanym materiale):
Gdy jednak przyjdzie się (sic!) nam wybierać pomiędzy dwoma (sic!) drogami, nie należy
nam zwracać uwagę (sic!), jaka kara nas czeka. (wypr. nr 34);
175
176
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 1.
Wielki słownik ..., op. cit.
70
Autor skupił się na opisie jego życiorysu od młodych lat: jak rósł, jak się uczył, jaki miał
stosunek do rodziców. (wypr. nr 39).
Tylko od samego człowieka zależy, jakie miejsce w jego rozsądku będzie zajmowało
wyobrażenie o winie i karze. (wypr. nr 41).
Tylko czasami uczniowie używają tego zaimka zamiast innego wskaźnika nawiązania –
który (odnotowano tego rodzaju 3 przypadki). Np.:
Kara, jaką przyjdzie ponieść nielicznym, będzie zbyt mała, ... (wypr. nr 6);
Jednak wewnętrzne rozterki, jakie miewa przed komnatą Mikołaja I, sprawiają, iż ... (wypr.
nr 13).
Jeden raz zaimek jaki występuje w funkcji spójnika jak:
„Pan Tadeusz” ukazuje nam, jacy musimy być szczęśliwi, że żyjemy w wolnym państwie.
(wypr. nr 7).
3. 2. 5. Użycie zaimka kto
Zaimek rzeczowny osobowy kto w polszczyźnie może przyłączać pytanie zależne do
wypowiedzenia nadrzędnego (Zobacz, kogo oni niosą.). Tenże wskaźnik nawiązania łączy
wypowiedzenia podrzędne ze składnikiem wypowiedzenia nadrzędnego, np. Nagrodę dostanie ten,
kto uzyska najlepszy wynik w głosowaniu177.
W pracach pisemnych badanej grupy zaimek kto wprowadza pytanie zależne (7 przykładów)
oraz łączy wypowiedzenia podrzędne ze składnikiem zdania nadrzędnego (5). Wszystkie
wypowiedzenia złożone, w których pojawia się ten zaimek, charakteryzują się poprawnością w
użyciu tego wskaźnika nawiązania, np.:
Wina nie może istnieć bez kary: kto jest winny, ten będzie ukarany. (wypr. nr 1);
Zastanówmy się, kto jest temu winien. (wypr. nr 6);
Do końca nie wiadomo, kto przyczynił się do śmierci dziewczyny. (wypr. nr 15);
... to Bóg stworzył świat, a my musimy go uzupełniać dobrymi uczynkami, bo jest ktoś, kto
patrzy na nas z góry ... (wypr. nr 36).
3. 1. 6. Użycie zaimka jak
Zaimek jak wprowadza pytanie zależne i przyłącza je do zdania nadrzędnego, które dotyczy
zwykle stanu umysłu lub doznań zmysłowych jakiejś osoby178.
177
178
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 2.
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 1.
71
Wykładnik podrzędności jak w wypowiedzeniach uczniów występuje w znaczeniu
wyrażania sposobu (3 razy):
Jedni pisząc, drudzy malując, jeszcze inni poprostu (sic!) mówiąc, czyli każdy wyraża tak,
jak umie, jak mu się podoba. (wypr. nr 18);
Oczywiście w życiu zdarzają się takie wypadki i sytuacje, kiedy człowiek jest zależny od
kogoś innego i wtedy nie ma już wolnego wyboru, a postępuje tak, jak mu nakazuje inny. (wypr. nr
27);
Musimy postępować tak, jak nam mówi i nakazuje nasze sumienie. (wypr. nr 34).
Wprowadza ten wykładnik różne inne niż sposobu zdania podrzędne (są to zdania poprawne
ze względu na użycie spójnika jak). Np:
Uważam, że ten wielki poeta przez tak wielkie dzieło, (sic!) chciał ukazać i przemówić do
narodu, jak ważna jest tradycja i jaki wielki wpływ ma dla rozwinięcia się kraju. (wypr. nr 2);
Cezary zrozumiał swój błąd dopiero wtedy, gdy zobaczył, jak matka musi ciężko pracować ...
(wypr. nr 15);
Każdy ma prawo wyboru, jak przejść dane dni, dosyć krótkie życie. (wypr. nr 40).
Powyższe wypowiedzi uczniów (z wypr. nr 2 i 15) oznaczają intensywność, stopień, czyli
można w części podrzędnej wypowiedzeń po spójniku jak wprowadzić wyrażenie jak bardzo.
Wskaźnik zespolenia jak w użyciu uczniów wprowadza również wtrącenia, co jest zgodne z
normą składniową, np.:
Zbrodni można dokonać z różnych powodów, może to być zdrada w imię bliskiej osoby, jak
to uczyniła Antygona w dramacie „Antygona”, sprzeciwiła się rozkazowi władcy ... (wypr. nr 8);
Bardzo często we dworze Nerona odbywali się (sic!) uczty, zabawy, wszystko co było
przyjemne dla oczów (sic!) ludzi, z czego było można pośmiać się, jak naprzykład (sic!) ludzie byli
porywane (sic!) przez zwierzęta, co dla nim (sic!) musiało przynosić strach, okrucieṅstwo, to dla
nim (sic!) to przynosiło zadowolenie, śmiech. (wypr. nr 11).
Semantyka kolejnej wypowiedzi pisemnej ucznia podpowiada, że można było w
następującym zdaniu użyć spójnika skorelowanego zarówno ..., jak i ..., co nadałoby wyrażanej
treści większej jasności:
Żadna wina i kara nie może istnieć bez zbrodni, jak i zbrodnia nie może istnieć bez kary.
(wypr. nr 41).
72
Zaimek jak w jednym ze zdań występuje, można powiedzieć, w roli łączenia treści nie
powiązanych ze sobą semantycznie. Zdania składowe owego wypowiedzenia z powodzeniem mogły
wystąpić samodzielnie:
W utworze „Balladyna” także jest wspominany dwór, jak jednej pani córki chciały wyjść
zamąż, aby żyć w dostatku ... (wypr. nr 11).
3. 2. 7. Użycie zaimka kiedy
Spójnik
kiedy
wprowadzający
zdania
podrzędne
czasowe
jest
bardzo
rzadko
wykorzystywany w języku pisanym badanej grupy maturzystów (tylko 5 zdań). Może również
wprowadzać zdanie podrzędne, rozwijające składnik zdanie nadrzędnego, który jest nazwą punktu
lub odcinka czasowego (np. W dniu, kiedy rzeka wylała, władze miasta nie podjęły jeszcze żadnej
akcji)179. Jest on neutralny stylistycznie. Stosunek czasowy pokazują następujące zdania:
Kiedy Rzepa się o tym dowiaduje, traci zdrowy rozsądek i zabija żonę. (wypr. nr 23);
Kiedy wraca z wojny, jest trochę odmieniony. (wypr. nr 39).
Połączenie kiedy to nie ma związku ze znaczeniem czasowym, występuje w funkcji „luźno
nawiązującej” – Pojęcie winy i kary powstało jeszcze w Biblii, a właściwie w Starym Testamencie,
kiedy to Adam i Ewa nie usłuchali Boga ... (wypr. nr 27)180. W kolejnym wypowiedzeniu zaimek
kiedy również spełnia rolę „luźno nawiązującą” – Oczywiście w życiu zdarzają się takie wypadki i
sytuacje, kiedy człowiek jest zależny od kogoś innego ... (wypr. nr 27).
Jedno zdanie złożone, pochodzące z wypracowań, można uznać za takie, w którym zaimek
wprowadza zdanie podrzędne, rozwijające składnik zdania nadrzędnego. Składnik, rozwijany w
zdaniu nadrzędnym, nazywa odcinek czasu (za taki służy tu w historii ludzkości – świadczy o
bardzo długim odcinku czasowym). A oto zdanie: To jest pierwszy raz w historii ludzkości, kiedy
człowiek sam wymierza sobie karę. (wypr. nr 23).
3. 2. 8. Pojedyncze użycia zaimków dokąd, dlaczego, po co
Maturzyści do spajania wypowiedzeń prawie nie używają zaimka przysłownego dokąd.
Odnotowano zaledwie jedno zdanie złożone, w którym ten wskaźnik zespolenia wystąpił w funkcji
wprowadzania pytania zależnego:
... widzi czyściec, dokąd trafiają „wybrani niebios” ... (wypr. nr 20).
179
180
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 2.
Zob. D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura języka ..., op. cit., s. 371.
73
Podobnie jak dokąd, zaimek przysłowny dlaczego nie funkcjonuje w języku pisanym
badanej grupy uczniów. Tylko jedno zdanie potwierdza jego użycie w zdaniu złożonym. W
wypowiedzi pisemnej ucznia wprowadza ten zaimek pytanie zależne, co jest zgodne z funkcją
zaimka przysłownego. Za pomocą takiego pytania stwierdza się coś, co wymaga wyjaśnienia181 Rozmyślała, dlaczego matka wychodzi za mąż za Klaudiusza. (wypr. nr 45).
Podobnie jak dokąd i dlaczego, po co również pojawiło się w badanych pracach tylko raz
(zgodnie z normą ogólnopolską). Zobaczmy:
Samego sensu rewolucji młody chłopak nie rozumiał, mógł zginąć, nie wiedząc (sic!) po co
ginie ... (wypr. nr 14).
3. 4. Uwagi ogólne
W zdaniach złożonych hipotaktycznie można scalać wypowiedzenie nadrzędne z
podrzędnym za pomocą spójników podrzędnych, zaimków względnych oraz czynników
prozodycznych. W niniejszym rozdziale analizie poddane zostały spójniki podrzędne i zaimki
względne stosowane przez maturzystów w pracach pisemnych. Przy opisie spójników
hipotaktycznych, podobnie jak i przy opracowywaniu zdań współrzędnie złożonych, uwzględniana
była wartość stylistyczna tych wskaźników nawiązania. Analiza wskaźników zespolenia zdań
złożonych parataktycznie wykazała, że badana grupa maturzystów częściej wykorzystuje w języku
pisanym spójniki współrzędności o nacechowaniu neutralnym. Niniejsza część pracy pokazuje, że w
przypadku użycia spójników podrzędnych liczba użyć wskaźników zespolenia o wartości neutralnej
oraz książkowej jest porównywalna. Obliczono, że wystąpiło w wypowiedzeniach uczniów 218
połączeń ze spójnikami podrzędnymi charakterystycznymi dla języka pisanego (oznaczane w
słownikach kwalifikatorami książkowy, lekko książkowy bądź oficjalny), niewiele zaś mniej, bo 191
– połączeń ze spójnikami o wartości stylistycznej neutralny i tylko 30 – ze spójnikiem potocznym
bo.
W grupie spójników podrzędnych największą frekwencję ma wskaźnik zespolenia że, dość
często (30-50 użyć) występują spójniki bo, gdy, iż, ponieważ, aby, rzadko (6-17 połączeń) – jeżeli,
żeby, chociaż, jak i by, bardzo rzadko (zaledwie 1-3 razy) – byle/byleby, choć, dopóki, zanim, czy,
dlatego że, pomimo iż, mimo że. Spójnik potoczny bo, używany w odmianie mówionej języka,
przenikł do języka pisanego badanej grupy uczniów, tego rodzaju połączeń zarejestrowano 30.
181
Uniwersalny słownik ..., op. cit., t. 1.
74
Wypowiedzenie podrzędne z nadrzędnym może być także łączone za pomocą zaimków
względnych. W pracach pisemnych maturzystów wystąpiło o takim charakterze 330 połączeń.
Wśród zaimków względnych najpopularniejszym jest wykładnik który (aż 237 przykładów),
stosunkowo często notuje się połączenia z zaimkami gdzie (23 razy), co (33). Rzadko pojawiają się
zaimki kiedy, jaki i kto. Niefunkcjonalne okazują się w zdaniach uczniów podrzędnie złożonych
wykładniki dlaczego oraz dokąd, wystąpiły zaledwie po jednym razie.
Na ogół w większości wypadków badana grupa maturzystów szkół polskich na Litwie
używa spójników podrzędności oraz zaimków pytajno-względnych zgodnie z ich pełnioną w
polszczyźnie funkcją składniową. Zdarzają się odstępstwa od tej normy, używanie konkretnego
spójnika bądź zaimka w funkcji innego wskaźnika zespolenia, jednak tego rodzaju błędy nie
przeważają nad przykładami poprawnych użyć.
75
ROZDZIAŁ 4. Problem zdania wielokrotnie złożonego w pracach
pisemnych uczniów
Podczas analizy wypowiedzeń pisemnych uczniów pod kątem sposobów łączenia
(współrzędnie i podrzędnie, pomijając połączenia asyndetyczne) zaobserwowano inne problemy
składniowe. Tak więc celem niniejszego rozdziału będzie ukazanie niektórych problemów w
zakresie użycia zdania wielokrotnie złożonego w pracach pisemnych maturzystów.
Wypowiedzenie wielokrotnie złożone ma co najmniej trzy składowe wypowiedzenia, a nie
więcej niż kilkanaście, ponieważ przestałoby być w swej budowie przejrzyste, a w treści
zrozumiałe, np. Trzasnął z uciechy kierpcami, pognał ku wsi, że tylko pięty mu migały182.
Polscy językoznawcy183, badając zdania wielokrotnie złożone, zauważają, że często są one
nieprzejrzyste, niezręczne stylistycznie, charakterystyczne są dla nich wykolejenia składniowe.
Wrażenie niezręczności i nieporadności językowej autora zdania wywiera już wypowiedzenie
czterokrotnie złożone, a nawet trzykrotnie, dlatego postanowiono prześledzić budowę zdań
złożonych trzykrotnie i dłuższych (na podstawie wypracowań uczniów). Z materiału badawczego
(45 prac maturalnych) wyekscerpowano 83 zdania trzykrotnie złożone, 45 – czterokrotnie, 12 –
pięciokrotnie, 3 – sześciokrotnie, 2 – ośmiokrotnie i wreszcie 1 wypowiedzenie składające się z
siedmiu zdań składowych. Na podstawie tych wypowiedzeń spróbujemy określić przyczyny
zakłóceń odbioru zdań długich.
Żeby zdania wielokrotnie złożone były komunikatywne, bez zamętu myślowego, należy je
tworzyć uważnie i starannie – tak może najogólniej można by powiedzieć. Powinny one być łatwe
w odbiorze, klarowne, o przemyślanej kompozycji. Wiadomo, że nawet najsłynniejsi pisarze
pracowali w pocie czoła m. in. nad złożonymi konstrukcjami językowymi. Tak na przykład J. J.
Rousseau w swych Wyznaniach żalił się, że pisze z wielkim trudem, a nawet w mękach. Jego
rękopisy były pokreślane i wielokrotnie poprawiane. Nad jednym zdaniem wielokrotnie złożonym
pracował długo, czasem całą noc – wspomina o tym w swojej książce A. A. Zdaniukiewicz184.
K. Pisarkowa 185 zajmowała się badaniem wypowiedzeń „skrajnie” długich na podstawie
literatury pięknej. Szukała odpowiedzi na pytanie, dlaczego np. wypowiedzi pisarza T.
182
Z. Klemensiewicz, Zarys składni polskiej, Warszawa 1968, s. 108.
Zob. D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura języka polskiego, Wraszawa 1986, s. 407-411, a także H.
Jadacka, Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Warszawa 2007, s. 175-184.
184
A. A. Zdaniukiewicz, Z zagadnień kultury języka, Warszawa 1973, s. 146.
185
K. Pisarkowa, Rewolucja w składni czy maniera interpunkcji, [w:] Z pragmatycznej stylistyki, semantyki i historii
języka. Wybór zagadnień, Kraków 1994, s. 95-103.
183
76
Kwiatkowskiego w powieści Klatka mimo swej długości (nawet nie cytowała w artykule
fragmentów najdłuższych ze względu na ich objętość) są czytelne. Wśród warunków czytelności
długich zdań tej powieści badaczka wymienia: ograniczenie długości zdań składowych, przewaga
parataksy, skromny zasób spójników międzyzdaniowych i równoważników zdań186.
Dla niniejszej pracy najważniejszy jest fakt, że zdania wielokrotnie złożone maturzystów
dość często egzemplifikują problemy w strukturze zdania złożonego, opisane przez językoznawców.
W dalszej części rozdziału zasygnalizowane zostaną te najczęstsze i łatwiej uchwytne przykłady.
Celem nie jest szczegółowa analiza błędów w strukturze zdania wielokrotnie złożonego, lecz tylko
wskazanie na niektóre bardziej widoczne i typowe osobliwości, zakłócające komunikatywność
wypowiedzi. Wydaje się, że dany problem można szerzej rozpatrywać w ramach innego
opracowania naukowego.
Każde zdanie, zwłaszcza wielokrotnie złożone, jest zbudowane według pewnego planu.
Jeżeli autor umiejętnie realizuje pierwotne założenie, to czytelnik ma do czynienia ze strukturą
przejrzystą, jednorodną i łatwą w odbiorze. Po przeczytaniu początku dobrze skomponowanego
tekstu doświadczony odbiorca jest w stanie przewidzieć ciąg dalszy, to znaczy budowę, a nawet
zarys treści kolejnych fragmentów. Kiedy natomiast zamiast oczekiwanego elementu, powielającego
przyjęty przez autora schemat wyjściowy, znajdujemy składniki przypadkowe lub kontynuujące
zupełnie inny pomysł kompozycyjny, następuje przykre zakłócenie porozumienia językowego187.
Tego rodzaju błąd dostrzegamy w wypowiedzeniach:
(1) Złamał wszelkie zasady etyki rycerskiej: walczył podstępem, przewdział maskę, aby nie
rozpoznano jego prawdziwego oblicza, jako chrześcijan zabija * ludzi. (wypr. nr 9);
(2) Zbrodni można dokonać z różnych powodów, może to być zdrada w imię bliskiej osoby,
jak to uczyniła Antygona w dramacie Sofoklesa „Antygona”, sprzeciwiła się rozkazowi władcy, a
przecież uczyniła to z miłości braterskiej. (wypr. nr 8).
W przytoczonych przykładach podkreślone są te partie tekstu lub oddzielne wyrazy, dzięki
którym można przewidzieć dalszy tok wypowiedzi.
Zdanie (1) zapowiadało wyliczanie sposobów łamania zasad etyki rycerskiej (walczył
podstępem, przewdział maskę, a także oczekiwałoby się zabijał ludzi), z kolei wypowiedzenie (2) –
powodów zbrodni, jednak to nie nastąpiło.
186
Szerzej czytaj tamże. Autorka przytacza także innych twórców literatury, którzy budują wypowiedzenia, jak to Z.
Klemensiewicz określał, „nadmiernie złożone”.
187
H. Jadacka, Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Warszawa 2007, s. 177. Podkreślane są te
partie tekstu lub oddzielne wyrazy, dzięki którym można przewidzieć dalszy tok wypowiedzi.
77
Schemat zdaniowy czasami narzuca zdaniu użyty czasownik, dlatego musi być albo
podporządkowanie całości wymaganiom gramatycznym tego wyrazu, albo wprowadzenie w
odpowiednim miejscu takiego elementu, który wytyczy granice działania wyjściowego modelu i
przesądzi o kształcie pozostałej części zdania. Ta zasada nie została zachowana w takich
wypowiedzeniach:
(3) Kordian po tułaczce po Europie zostaje zawiedziony panującym tam ładem, dlatego
scenę na Mont Blanc można utożsamić z odzyskaniem równowagi duchowej, a także wywyższenia*
siebie nad innych, o tym świadczą jego słowa: „Jam jest posąg na posągu świata”. (wypr. nr 13);
(4) Chyba nie istnieje taka kara, którą można byłoby ukarać (sic!) takich morderców, już od
dawna wiemy, że czasem kara śmierci jest łagodniejsza niż zostać* żyć z okropną, czarną plamą na
sumieniu. (wypr. nr 41).
Nierzadko zdanie wielokrotnie złożone łączy części składowe wyrażające treści
niepowiązane ze sobą semantycznie. Żeby uzyskać komunikatywność i przejrzystość takiego
komunikatu, wystarczy podzielić to zdanie na dwa wypowiedzenia188. Np.:
(5) Ci „ostani” są mili, żegnamy ich ze wzruszeniem,│a gdy się człowiek „napije, nadyszy
ojczyzny”, przeszłości i tradycji, wraca do teraźniejszości. (wypr. nr 17);
(6) Tymi właśnie słowami pragnę pokazać (sic!) na tej kartce papieru, że czas ucieka, a
czasem jedno słowo może zmienić nasze życie,│więc nawet cierpienie jest dane nam po to, by
odczuć prawdziwą słodycz życia. (wypr. nr 22);
(7) W utworze „Balladyna”także jest wspominany dwór,│jak jednej (sic!) pani córki chciały
wyjść zamąż, aby żyć w dostatku i mieszkać we dworze. (wypr. nr 11);
(8) Tu zwycięża jednak miłość,│chociaż zakochani popełniają samobójstwo, ale giną z
miłości wzajemnej, bo jeden bez drugiego (sic!) nie mogą żyć. (wypr. nr 18);
(9) Doskonale przecież wiemy, że nie ma winy bez kary,│jednak w odróżnieniu od bohaterów
„Antygony” i „Makbetu”, (sic!) Balladynę (sic!) nie dręczyły wyrzuty sumienia, co jest moim
zdaniem najokrutniejszą karą, jaka może być wymierzona. (wypr. nr 8);
(10) Pracownik urzędny (sic!) zakochuje się w żonie Rzepy, wymyśla on plan, aby go (sic!)
się pozbyć,│Rzepowa oddaje się mu, aby uratować męża189. (wypr. nr 23).
188
Wprowadzony umownie znak graficzny (linia pionowa) w wypowiedzeniach uczniów oznacza koniec jednej myśli i
początek następnej.
189
Jest tu również problem powtarzania spójnika podrzędności aby.
78
Bardzo wiele wypowiedzeń przybiera charakter wypowiedzi potocznych przez nagminne
powtórzenia leksykalne. Często w takich zdaniach powtarzane są te same wyrazy, jak gdyby w
obawie przed zapomnieniem, o czym/ kim idzie mowa. Oto niektóre przykłady:
(11) W micie „Syzyf” kara była także okrutna, Syzyf musiał wtoczyć na górę ciężki głaz,
który przy samym wierzchołku wciąż się skacał (sic!) w dół i Syzyf roozpoczynał pracę od nowa.
(12) Nie lubi on nazistów, lecz także nic nie robi przeciwko nim, odrzuca on wszystkie
twierdzenia, że jego praca jest wykorzystywana do mordowania ludzi w komorach gazowych,
wstydzi się, że jest Niemcem, lecz nie zaprzestaje swojej pracy naukowej. (wypr. nr 23).
Już przy analizie użycia poszczególnych spójników współrzędności i podrzędności został
omówiony problem powtarzania spójników, dlatego tutaj nie będziemy tego szerzej przedstawiać.
Jedynie należy przypomnieć, że poprzez powtarzanie spójników zdania składowe przybierają postać
zdań podrzędnych tego samego typu, czego powinno się unikać. H. Jadacka190 zauważa, że chcąc
temu zapobiec, autorzy wypowiedzeń używają synonimicznych wskaźników zespolenia, jednak taki
zabieg uważa ona tylko za leczenie skutków, a nie przyczyn. Takie konstrukcje ze względu na
powtarzalność tego samego schematu składniowego już dyskwalifikują całość od strony
stylistycznej – podkreśla autorka w innym opracowaniu191. Np.:
(13) Młodzieniec czuje się zawiedziony i niezrozumiany, uważa, iż nikt nie jest w stanie go
pojąć, pragnie tylko jednego, jak najszybciej ulżyć swemu cierpieniu, pragnie pozbyć się tych
rozterek duchowych, z tego powodu postanawia opuścić ten świat, gdyż uważa, że jest to właściwe
rozwiązanie. (wypr. nr 13).
Lub wymiana spójnika ponieważ synonimicznym bo w powtarzającym się zdaniu
przyczynowym:
(14) Uważam, że w wierszu są również ukryte aluzje do filozofii dekadenckiej, ponieważ K.
Przerwa-Tetmajer pragnie cieszyć się pięknem przyrody przynajmniej przez chwilę, bo w jego
podświadomości powstają już refleksje o końcu świata. (wypr. nr. 42).
Kolejny problem również był omawiany w poprzednich rozdziałach. Dotyczy on użycia
spójników w niewłaściwej dla nich funkcji, czyli niedopasowanie wskaźnika zespolenia do
semantyki zdania podrzędnego. Jest to nieudolność stylistyczna, np.:
(15) W utworze „Dziady. Część III” Adam Mickiewicz pisze o duszach ludzkich, gdzie (sic!)
ludzie przewiniwszy się, ponoszą karę,(sic!) nawet i po śmierci, gdy ich dusza zostaje ukarana (sic!)
190
Zob. H. Jadacka, Kultura języka ..., op. cit., s. 183.
Zob. H. Jadacka, Język naszych ustaw. O zdaniach za długich i za krótkich, [w:] „Przegląd Legislacyjny”, nr 2, 1996,
s. 169.
191
79
na wieczną tułaczkę po świecie, więc trzeba pamiętać, że za przewinienie możemy być ukarani
nawet po śmierci. (wypr. nr 13);
(16) Zauważył, że ludzie, których znał w dziecieństwie, obyczaje i kultura szlachecka
zanikają i (sic!) chciał je ocalić od zapomnienia. (wypr. nr 33).
Wśród składniowych środków stylistycznych wymienia się m. in. potok składniowy. Jest to
rozbudowane wypowiedzenie nieuporządkowane ani logicznie, ani składniowo, w którym
nadrzędnym czynnikiem organizującym jest jakaś ogólna intencja mówiącego, a granice między
całościami składniowymi są zatarte192. W zdaniach wielokrotnie złożonych uczniów ten problem
ujawnia się zwłaszcza w takich konstrukcjach, w których zdanie wielokrotnie złożone łączy części
składowe wyrażające treści niepowiązane ze sobą semantycznie (patrz przykłady 5-10).
Wymienione zostały tylko najbardziej uchwytne problemy z zakresu zdania wielokrotnie
złożonego. To zagadnienie na podstawie np. języka pisanego uczniów, ale też niekoniecznie lub nie
tylko, należałoby opracować w szerszym zakresie.
192
D. Zdunkiewicz-Jedynak, Wykłady ze stylistyki, Warszawa 2008, s. 46.
80
ZAKOŃCZENIE
Celem niniejszej pracy było prześledzenie częstotliwości występowania w pracach
pisemnych uczniów wskaźników zespolenia wypowiedzeń zarówno współrzędnych, jak i
podrzędnych. Bardzo ważnym aspektem było ukazanie barwy stylistycznej używanych spójników.
Na początku pracy postawiono hipotezę. Zakładano, że w wypracowaniach jako tekstach pisanych o
większym stopniu intelektualizacji powinno się znaleźć dużo wykładników nawiązania.
Oczekiwano, że w wypracowaniach maturzystów, które są strukturami o charakterze rozważającokomentującym, znajdzie się pokaźna liczba książkowych wskaźników zespolenia. Jednak ta
hipoteza nie potwierdziła się do końca.
Niniejsza praca na temat zagadnień składniowo-stylistycznych pokazała, że w odróżnieniu
od uczniów z Polski maturzyści szkół polskich na Litwie nie stronią od użycia pokaźnej liczby
wskaźników zespolenia. Połączeń asyndetycznych obliczono 284, spójnikowych zaś aż 851. Może
to świadczyć o tym, że maturzyści dbają o szatę językową swoich prac pisemnych. Ich teksty są
bogate pod względem użycia spójników. Niektóre spójniki parataktyczne nie są wykorzystywane w
odmianie pisanej języka badanej grupy uczniów, zwłaszcza takie wykładniki mające cechy
książkowości, jak ani, ni, bądź, zatem, przeto, to jest i mianowicie. Znacznie częściej uczniowie w
rozprawkach posługiwali się spójnikami współrzędnymi o neutralnej wartości stylistycznej aniżeli
wskaźnikami zespolenia o zabarwieniu książkowym. Nieczęsto wykorzystywali niektóre spójniki
książkowe (oraz, lub, natomiast, jednakże, zaś, toteż, zatem), których się oczekiwało w takiej formie
wypowiedzi pisanej, jak rozprawka. Analiza spójników hipotaktycznych pokazała najpierw ogólnie,
że wskaźnik nawiązania bo o zabarwieniu potocznym, charakterystyczny dla odmiany mówionej
języka, przenikł do języka pisanego badanej grupy uczniów, tego rodzaju połączeń zarejestrowano
30.
Najczęściej używanym przez maturzystów szkół polskich na Litwie spójnikiem
współrzędności jest spójnik łączny i (182 użycia), w grupie połączeń nadrzędno-podrzędnych
największą frekwencję ma zaimek który (aż 237 przykładów) oraz spójnik że (171). W badaniach H.
Wiśniewskiej193 również te wymienione wskaźniki zespolenia są najczęściej przez uczniów z Polski
używane.
Rozdział 4. pracy przedstawia nowe zagadnienie, które powinno się doczekać analizy w
szerszym zakresie – problem struktury zdania wielokrotnie złożonego oraz tzw. Potoków
193
H. Wiśniewska, Cechy stylistyczne rozprawek uczniów-olimpijczyków, [w:] „Polonistyka”, Nr 1 (221), Warszawa
1985.
81
składniowych. Z materiału badawczego wynikło, że uczniowie nierzadko komponują zdania
wielokrotnie złożone, w nielicznych wypadkach nawet ośmioskładnikowe. Jest to jednak źródło
uchybień językowych, usterek stylistycznych czy nawet niechlujstwa autorów zdań. Często
uczniowie powtarzają w obrębie tego samego wypowiedzenia spójniki parataktyczne i
hipotaktyczne, co uznaje się za przejaw nieudolności stylistycznej. Przejrzystość zdań długich
zakłóca również łączenie części składowych wyrażającyych treści niepowiązane ze sobą
semantycznie. Nie bez znaczenia jest fakt, że wiele wypowiedzeń wielokrotnie złożonych sprawia
wrażenie mowy potocznej.
Sprawność stylistyczna nie jest łatwą umiejętnością do opanowania, dlatego wymaga pracy
zarówno nauczyciela organizującego nauczanie w szkole, jak i ucznia. Dbający o swoją
kompetencję językową użytkownik języka na pewno nie powinien się ograniczać do kształtowania
tej umiejętności tylko w ramach nauczania szkolnego. Również po ukończeniu szkoły należy dbać o
szatę swego języka i pisanego, i mówionego.
82
BIBLIOGRAFIA
Słowniki:
Słownik interpunkcyjny języka polskiego, J. Podracki, wyd. 2, „Oświata“, Warszawa 1994.
Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1-3, PWN, Warszawa 1988, 1989.
Słownik poprawnej polszczyzny, red. W. Doroszewski, PWN, Warszawa 1980.
Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1-4, PWN, Warszawa 2003.
Wielki słownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, PWN, Warszawa 2005.
Шкoльный pуccкo-литoвcкий cлoвapь, Ch. Lemchenas, „Šviesa”, Kaunas, 1986.
Encyklopedie:
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Ossolineum, Wrocław 1993.
Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Ossolineum, Wrocław 1994.
Opracowania językoznawcze:
1. Bogusławski A., Charakterystyka semantyczna spójnika „ponieważ”, [w:] Metody formalne w
opisie języków słowiańskich, red. Z. Saloni, Dział Wydawnictw Filii UW w Białymstoku, Białystok
1990, s. 291-302.
2. Buttler D., Kurkowska H., Satkiewicz H., Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności
gramatycznej, PWN, Warszawa 1976, 1986.
3. Cofalik J., Tabakowska I., Kształtowanie języka ucznia w procesie nauczania języka polskiego,
Warszawa 1969.
4. Doroszewski W., Rozmowy o języku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1954.
5. Dubisz S., Nauka o języku dla polonistów, „Książka i Wiedza“, Warszawa 1999.
6. Grzegorczykowa R., Wykłady z polskiej składni, PWN, Warszawa 2002.
7. Jadacka H., Język naszych ustaw. O zdaniach za długich i za krótkich, [w:] „Przegląd
Legislacyjny”, nr 2, 1996, s. 166-175.
8. Jadacka H., Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, PWN, Warszawa 2007.
9. Jodłowski S., Podstawy polskiej składni, PWN, Warszawa 1977.
10. Klebanowska B., Kochański W., Markowski A., O dobrej i złej polszczyźnie, Wiedza
Powszechna, Warszawa 1985.
83
11. Klemensiewicz Z., W kręgu języka literackiego i artystycznego, PWN, Warszawa 1961.
12. Klemensiewicz Z., Zarys składni polskiej, PWN, Warszawa 1968.
13. Kurkowska H., Skorupka S., Stylistyka polska. Zarys, PWN, Warszawa 1959.
14. Kurzowa Z., Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-kresowych XVI-XX w., WarszawaKraków 1993.
15. Łojasiewicz A., Własności składniowe polskich spójników, Warszawa 1992.
16. Masojć I., Regionalne cechy systemu gramatycznego współczesnej polszczyzny kulturalnej na
Wileńszczyźnie, Warszawa 2001.
17. Mędelska J., Język polskiej prasy wileńskiej (1945-1979), t. III lata 1960-1979, Fonetyka,
słowotwórstwo, fleksja, składnia, Wyd. Uczelniane Akademii im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz
2001.
18. Milewska B., O spojeniach z redundancją typu „a jednak“ w dzisiejszej polszczyźnie, [w:]
„Język Polski“, nr 3, 2007, s. 218-223.
19. Milewski T., Zasady analizy stylistycznej tekstu, [w:] Stylistyka polska. Wybór tekstów, E.
Miodońska-Brookes, A. Kulawik, M. Tatara, Warszawa 1973, s. 307-329.
20. Nagórko A., Zarys gramatyki polskiej, PWN, Warszawa 2005.
21. Pisarkowa K., Rewolucja w składni czy maniera interpunkcji, [w:] Z pragmatycznej stylistyki,
semantyki i historii języka. Wybór zagadnień, K. Pisarkowa, PAN, Kraków 1994, s. 95-103.
22. Podracki J., Dydaktyka składni polskiej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1989.
23. Podracki J., Składnia polska. Książka dla nauczycieli, studentów i uczniów, Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997.
24. Saloni Z., Błędy językowe w pracach pisemnych uczniów liceum ogólnokształcącego, Państwowe
Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1971.
25. Sokołowska H., O osobliwych funkcjach spójnika „zanim” w regionalnej odmianie języka
polskiego na Litwie, [w:] Tożsamość na styku kultur, red. I. Masojć i R. Naruniec, Vilniaus
pedagoginio universiteto leidykla, Wilno 2008, s. 183-193.
26. Twardzikowa J., Skorelowane wskaźniki zespolenia w kilku ujęciach poklemensiewiczowskich,
[w:] „Język Polski”, R. LXI, 1981, s. 25-32.
27. Wierzbicka A., Wierzbicki P., Praktyczna stylistyka, „Wiedza Powszechna“, Warszawa 1968.
28. Wilkoń A., Spójność i struktura tekstu. Wstęp do lingwistyki tekstu, Kraków 2002.
29. Wiśniewska H., Cechy stylistyczne rozprawek uczniów-olimpijczyków, [w:] „Polonistyka”, Nr 1
(221), Warszawa 1985, s. 57-61.
84
30. Wojtak A., Sprawność stylistyczna i jej przejaw w różnych typach wypowiedzi, [w:] Język polski.
Współczesność. Historia, red. W. Książek-Bryłowa, Wydawnictwo Uniwersytetu M. CurieSkłodowskiej, Lublin 2002, s. 225-237.
31. Wojtasiewicz O. A., Formalna i semantyczna analiza polskich spójników przyzdaniowych i
międzyzdaniowych oraz wyrazów pokrewnych, [w:] Studia Semiotyczne, III, s. 109-144.
32. Zdaniukiewicz A. A., Z zagadnień kultury języka, Warszawa 1973.
33. Zdunkiewicz-Jedynak D., Wykłady ze stylistyki, PWN, Warszawa 2008.
Podręczniki:
Dwilewicz B., Siekacka L., W krainie słów, 6 kl., „Šviesa”, Kaunas, 2003.
Karaś H., Polakiewicz A., Podróże dalekie i bliskie, 8 kl., „Šviesa”, Kaunas, 1999.
Masojć I., Sokołowska H., Moja wierna mowo, 10 kl., „Šviesa”, Kaunas, 1998.
Masojć I., Sokołowska H., Moja wierna mowo, 9 kl., „Šviesa”, Kaunas, 2001.
Michajłowicz T., Gulbinowicz A., Mowa ojczysta, 5 kl., „Šviesa”, Kaunas, 1996.
85
SANTRAUKA
Šis magistro darbas nagrinėja sintaksiniai-stilistinius klausimus. Norėta nustatyti, kokių
jungtukų pagalba lenkų mokyklų Lietuvoje abiturientai jungia sudėtinius sakinius, kuriuos jungtukus
jie vartoja dažniausiai, o kurie visai neatsispindi (trūksta) jų rašytinėje kalboje. Didelis dėmesys
buvo kreipiamas į jungtukų stilistinius bruožus (t.y. kurie yra vartojami rašytinėje kalboje, kurie
šnekamojoje, galiausiai kurie pasižymi neutralumu).
Darbas susideda iš įžangos, 4 skyrių ir pabaigos. Pirmajame skyriuje yra pateikti teoriniai
sintaksiniai-stilistiniai klausimai. Antras skyrius ir trečias yra sukomponuoti analogiškai: antras
vaizduoja sudedamųjų jungtukų analizę, trečias prijungiamųjų jungtukų, o taip pat parodomųjų
įvardžių. Analizė paremta yra 45 mokinių rašiniais. Paskutinis darbo skyrius tik atkreipia dėmesį į
įvairias klaidas mokinių sudėtiniuse sakiniuse, jame nėra visapusiškos analizės. Šio skyriaus tikslas
buvo tik parodyti pastebėtas sudedamųjų sakinių problemas, kurias verta nagrinėti (tarp jų ir
stilistinio pobūdžio klaidos).
Pradžioje buvo iškelta hipotezė, kad mokinių rašiniuose turi būti daug jungtukų, o ypač
rašytiniai kalbai būdingų, tačiau ji ne visai pasitvirtino. Lenkų mokyklų Lietuvoje abiturientai
sudedamuosiuose sakiniuose daugiau vartojo neutralių sudedamųjų jungtukų. Prijungiamuosiuse
sakiniuose proporcijos tarp neutralių jungtukų ir rašytinei kalbai būdingų buvo labai panašios.
86
SUMMARY
The present master’s thesis examines syntactic-stylistic issues. The main goal of the thesis
was to find out with the help of what conjunctions the graduates of Polish schools in Lithuania most
often combine composite sentences, and which conjunctions are used by them the most often; also
what conjunctions are missing in their written language. Great attention has been paid to stylistic
features of conjunctions (i.e. which are used in the written language, spoken language, and finally,
which of them are distinguished for neutrality).
The thesis consists of an introduction, 4 chapters and the end. The first chapter is devoted to
the theoretical syntactic/stylistic issues. The second and the third chapters are composed
analogically: the second one contains an analysis of composite conjunctions, and the third one - of
subordinate conjunctions and demonstrative pronouns. The analysis was based on the compositions
of 45 pupils. The final chapter of the thesis only draws attention to different mistakes made by
pupils in composite sentences, and does not provide a comprehensive analysis. The goal of this
chapter was only to show the problems of composite sentences which have been noticed and worthy
of examination (including the stylistic type of mistakes).
At the beginning of the thesis a hypothesis was raised that there should be a lot of
conjunctions characteristic of the written language in the compositions of pupils; it proved to be true
only in part. The graduates of Polish schools in Lithuania used a greater number of neutral
composite conjunctions in composite sentences. The ratio between the neutral conjunctions and the
conjunctions characteristic of the written language is very similar in subordinate sentences.
87