Historia rozwoju małego torfowiska z Uroczyska Mokradła w Borach

9 · Mai 2014
pp. 83–92
Historia rozwoju małego torfowiska z Uroczyska Mokradła
w Borach Dolnośląskich
Klara Tomaszewska1, Małgorzata Malkiewicz2 & Magda Podlaska1*
1
Katedra Botaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, pl. Grunwaldzki 24 a, 53-363 Wrocław, Polska
2
Pracownia Paleobotaniki, Zakład Geologii Stratygraficznej Instytutu Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wrocławski,
ul Cybulskiego 34, 50-205 Wrocław, Polska
*Corresponding author, e-mail: [email protected]
Received 25 February 2014 | Accepted 16 May 2014
Published online at www.senckenberg.de/peckiana 30 June 2014 | Printed version 30 June 2014
Streszczenie
Badaniom paleobotanicznym (makroszczątków roślinnych i palinologicznym) poddano jedno z torfowisk należących do
Uroczyska Mokradła w Borach Dolnośląskich. Torfowisko powstało na drodze zabagnienia (paludyfikacji). W wyniku analizy
pyłkowej wyróżniono 4 lokalne poziomy zespołów pyłkowych i stwierdzono, że proces sedentacji torfu rozpoczął się w okresie
atlantyckim holocenu i trwał do okresu subatlantyckiego. Za rozwój torfowiska odpowiedzialne były fitocenozy charakterystyczne
dla torfowisk przejściowych, w związku z czym odłożyło się 0,95 m torfu torfowcowo-bagnicowego Sphagno-Scheuzerieti. Stropowe
25 cm jest bardzo podobne do warstw niższych, ale zamiast Scheuchzeria palustris dominuje Rhunchospora alba.. Spektra pyłkowe
stropowego poziomu należałoby korelować z najmłodszym odcinkiem okresu subatlantyckiego i prawdopodobnie przedstawiają
obraz roślinności ostatnich ok. 500 lat. Na granicy wydzielonych poziomów UM3 i UM4 (głębokości 0,20 i 0,25 m) istnieje
luka sedymentacyjna, która obejmuje najmłodszą część okresu subborealnego i znaczną część okresu subbatlantyckiego. Jest
bardzo prawdopodobne, że ubytek masy torfowej nastąpił na skutek działań człowieka. Wydaje się, że zaburzenia w rozwoju
torfowiska można próbować tłumaczyć wydobyciem torfu. Nie można określić jakiej miąższości warstwę torfu wybrano. Jednak
jeżeli wydobycie przerwano gdy na powierzchni torfowiska ustaliła się warstwa wody, to mógł ponownie rozpocząć się proces
torfotwórczy. Przyjmując za Żurkiem [1986], że średni przyrost torfu w polskich torfowiskach wynosi 0,56 mm/rok, okazałoby się,
iż moment wystąpienia zaburzeń w omawianym profilu torfowym przypadałby najprawdopodobniej na średniowiecze.
Zusammenfassung
Entwicklungsgeschichte eines kleinen Moores in Uroczysko Mokradła in Bory Dolnośląskie
(Görlitzer Heide)
Ein Moor im Sumpfgebiet „Uroczysko Mokradła“ in der Niederschlesischen Heide (Bory Dolnośląskie) wurde hinsichtlich
der pflanzlichen Makroreste sowie pollenkundlich untersucht. Das Moor entstand im Zuge der Versumpfung. Im Ergebnis der
Pollenanalyse konnten vier lokale Horizonte von Pollengesellschaften unterschieden werden. Es wurde festgestellt, dass der
Prozess der Torfsedimentation während des Atlantikums im Holozän begann und bis ins Subatlantikum andauerte. Grundlage für
die Entwicklung des Moores waren für Übergangsmoore typische Pflanzengesellschaften. Daher setzten sich 0,95m Torfe, die
auf Sphagno-Scheuchzerieti zurückzuführen sind, ab. Die oberen 25 cm sind den unteren ähnlich, jedoch dominiert hier anstelle
von Scheuchzeria palustris Rhynchospora alba. Das Pollenspektrum des obersten Horizontes sollte mit der jüngsten Schicht des
Subatlantikums korreliert werden. Es repräsentiert wahrscheinlich die Pflanzenwelt von vor 500 Jahren. An der Grenze der Horizonte
UM3 UM4 (Tiefe 0,20 und 0,25 m) liegt eine Sedimentationslücke vor, die den jüngsten Teil des Subboreal sowie den größten Teil des
Subatlantikums umfasst. Sehr wahrscheinlich ist der Verlust dieser Torfschicht auf den Torfabbau durch den Menschen zurückzuführen.
Es ist nicht möglich, Aussagen über die Mächtigkeit des abgebauten Torfes zu treffen. Wenn jedoch der Torfabbau beendet wurde, als
© Senckenberg Museum of Natural History Görlitz · 2014
ISSN 1618-1735
PECKIANA9.indb 1
01.08.2014 14:30:56
Klara Tomaszewska et al.
84
sich eine Wasserschicht auf der Oberfläche einstellte, hätte der Torfbildungsprozess wieder einsetzen können. Nimmt man nach
Żurek (1986) einen mittleren Torfzuwachs in polnischen Mooren mit 0,56mm/Jahr an, würde das bedeuten, dass die Störung sehr
wahrscheinlich im Mittelalter erfolgte.
Abstract
History of the development of a small bog within Uroczyska Wetlands Lower Silesian Forests
One of the peatbogs of Uroczyska Mokradła in Bory Dolnośląskie Forest was studied by means of pollen and plant macroremains analyses. The bog was created by paludification. Four local pollen assemblage zones (L PAZ) were distinguished after
palinological analysis then concluded that peat formation started during Atlantic period of Holocene and lasted until Subatlantic
period. Developing of the bog was leading by phytocenoses characteristic for transition mire thus 0,95 m of Sphagno-Scheuzerieti
has been deposited. Top 0,25 m is more like lower layers but instead of Scheuchzeria palustris the Rhynchospora alba dominate.
Pollen spectrum of top zone should be correlated with youngest part of Subatlantic period and probably represents vegetation of
last 500 years. At UM3 UM4 boundary (depth 0,20 and 0,25 m) there is probable sedimentation gap which covers younger part
of Subboreal period and most of Subatlantic period. It is very likely that loss of peat is caused by peat mining by humans of those
times. It can not be determinated how thick layer was excavated. However if excavation was stoped after water of the surface was
set sedentation could start again. Assuming (after Żurek 1986) the average peat depth increase in Polish peatbogs is 0,56 mm per
year, the sediment disturbance took place in Middle Ages.
Keywords macroremains | palynology | Uroczysko Wetlands | Lower Silesian Forests
1. Wstęp
Bory Dolnośląskie to jeden z trzech okręgów
geobotanicznych Krainy Kotliny Śląskiej (Szafer
1977). Według podziału Kondrackiego (1994) są one
częścią makroregionu Niziny Śląsko-Łużyckiej. Bory
Dolnośląskie leżą w dorzeczach Nysy Łużyckiej oraz
Bobru z Kwisą. Teren Borów należy do największych
kompleksów leśnych w Polsce – ich powierzchnia to
ponad 151 tys. ha, a wysoka lesistość związana jest
z ubogimi glebami (Zaręba 1986, Procków 2006).
Budowa geologiczna oraz rzeźba terenu Borów jest
wynikiem działań zlodowacenia środkowopolskie.
Charakterystyczną cechą krajobrazu jest m.in.
występowanie wydm śródlądowych i torfowisk. Mokradła
w Borach Dolnośląskich dokumentowane są najliczniej
w obniżeniach dolinnych dorzeczy Bobru, Kwisy
i Nysy Łużyckiej, ale występują także w zagłębieniach
śródwydmowych. Inwentaryzacja torfowisk prowadzona
w Borach Dolnośląskich w latach 70. ubiegłego wieku
nie rozpoznała wszystkich terenów bagiennych.
Z pewnością utrudnieniem w dotarciu do nich było
to, że część obszaru Borów znajdowała się w obrębie
poligonów wojskowych. Obecnie niektóre mokradła
zostały ponownie przebadane pod kątem współczesnej
flory i zbiorowisk roślinnych (Berdowski i. in. 2003).
Walory przyrodnicze torfowisk Borów Dolnośląskich
były i są doceniane, czego dowodem jest objęcie ochroną
rezerwatową niektórych z nich np. mające powierzchnię
1,35 ha „Torfowisko pod Węglińcem“ (przed wojną był
tu rezerwat „Bergkiefermoor bei Kohlfurt“) chroni bór
bagienny z sosną błotną Pinus x rhaetica, natomiast
rezerwaty: „Brzeźnik“ (pow. 3,24 ha) oraz utworzony w
2005 „Wrzosiec koło Piasecznej“ zostały powołane dla
ochrony stanowisk wrzośca bagiennego Erica tetralix
(Bena 2012).
Dotychczas szerszego opracowania nie doczekały
się dwa małe obiekty leżące niedaleko Ławszowej (wsi
nad Kwisą), określane przez Berdowskiego i innych
(2003) jako Uroczysko Mokradła (ryc. 1). Nie zostały
one opisane w ramach wspomnianej już inwentaryzacji
torfowisk, mimo że opracowane były tereny położone
bardzo blisko: tzw. rejon Kliczków i rejon Tomisław
(Pałczyński 1970a, 1970b).
Badania fitosocjologiczne przeprowadzone współcześnie na większym z torfowisk wykazały, że występują na
nim fitocenozy charakterystyczne dla torfowisk wysokich
i przejściowych, a także fragmenty olsu, brzeziny
bagiennej oraz boru bagiennego (Berdowski i in. 2003).
Oba torfowiska zasilane są wodami opadowymi
i gruntowymi, co powoduje duże wahania poziomu wody
w złożach torfowych. Interesujące jest pojawianie się co
jakiś czas zalewów powierzchni warstwą wody dochodzącą
nawet do 1 metra (fot. 1). Zjawisko takie – nazwane
występowaniem okresowych jezior – odnotowywano w
różnych miejscach Borów Dolnośląskich (Boryna 2013).
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie
historii rozwoju mniejszego z dwóch torfowisk.
PECKIANA 9 · 2014
PECKIANA9.indb 2
01.08.2014 14:30:56
Historia rozwoju małego torfowiska z Uroczyska Mokradła w Borach Dolnośląskich
85
2. Lokalizacja terenu badań
Uroczysko Mokradła położone jest na południe od
łącznika autostradowego A18, w północnej części
leśnictwa Jeziory, w województwie dolnośląskim
(Berdowski i inni 2003). Dwa śródleśne torfowiska
wchodzące w skład Uroczyska znajdują się w obszarze
urozmaiconym topograficznie i biotopowo. Większe
z nich położone jest bliżej autostrady, mniejsze oddalone
nieco bardziej na południe.
Niemiecka mapa z roku 1952 utworzona na podstawie
mapy z 1939 roku (ryc. 2) wskazuje, iż omawiane
obiekty znajdują się blisko siebie, oddzielone wydmą
będącą jednocześnie wododziałem. Mniejsze torfowisko
zaznaczone jest jako zarastający zbiornik wodny nazwany
Lautrücken See, natomiast większe – jako jezioro o nazwie Fotka 1. Kranichsee. Na mapie z roku 1750 (zbiory prywatne W. Foto 1. Beny) małe torfowisko przedstawione jest jako jezioro Photo 1. Zalane torfowisko - rok 2013 (fot. K. Tomaszewska).
Überflutetes Moor - 2013 (Fot. K. Tomaszewska).
Peat-bog flooded - 2013 (phot. K. Tomaszewska).
Rycina 1. Locality of Uroczysko Mokradła.
Abbildung 1. Lage des Untersuchungsgebietes.
Figure 1. Lokalizacja Uroczyska Mokradła.
PECKIANA 9 · 2014
PECKIANA9.indb 3
01.08.2014 14:31:01
86
Klara Tomaszewska et al.
(ryc. 3). Współczesne mapy topograficzne omawiany a następnie przepłukiwano na sicie pod bieżącą wodą.
Z otrzymanej masy makroszczątków najpierw wybierano
obszar nazywają Mokradła.
nasiona i owoce, a potem wykonano preparaty do
określenia procentowego udziału części wegetatywnych.
Rozpoznane gatunki roślin pozwoliły na określenie
3. Metody badań
m.in. gatunku torfu, który oznaczono zgodnie
z klasyfikacją opracowaną przez Tołpę i in. (1967).
W roku 2009 z najgłębszego miejsca torfowiska Wyniki przedstawiono w tabeli (Tab. 1).
pobrano przy pomocy świdra INSTORFU dwa profile
Do analizy palinologicznej pobrano 66 próbek
torfowe o miąższości 1,25 m. W ich spągu był piasek. osadów w odległościach co 2 centymetry. W ramach
Profile przeznaczone zostały do przeprowadzenia analiz dotychczasowych badań wykonano analizę pyłkową dla
makroszczątków roślinnych oraz badań palinologicznych. 33 próbek. Próbki traktowano 30 % perhydrolem w celu
Do badań makroszczątków profil podzielono na usunięcia nierozłożonej materii organicznej. Następnie
odcinki o długości 5 cm. Z każdego odcinka pobrano materiał macerowano z zastosowaniem acetolizy
ok. 20 % objętości do określenia popielności (spalanie Erdtmana (1954). Dla każdej próbki wykonano analizę
w piecu muflowym w temperaturze 600°C) i wykonano pyłkową. Materiał pyłkowy liczono do uzyskania sumy
preparaty do oznaczenia stopnia rozkładu torfu metodą około 800–1000 ziaren pyłku drzew, krzewów i roślin
mikroskopową. Pozostałą część wykorzystano do zielnych. Wyniki analizy palinologicznej przedstawiono
rozpoznania makroszczątków roślinnych – zarówno w postaci procentowego diagramu pyłkowego (Tab. 2), do
części wegetatywnych, jak i owoców oraz nasion. wykreślenia którego zastosowano program komputerowy
W tym celu torf traktowano 3 % roztworem KOH, POLPAL (Nalepka & Walanus 2003).
Rycina 2. Abbildung 2. Figure 2. Badane torfowisko na mapie z 1952 r. zakreślone kółkiem [za: AMS Series M841 Germany, 1:25000 Sheet 4558,
Neuhammer am Queis, 1952].
Das untersuchte Moor auf einer Karte von 1952, durch einen Kreis markiert [nach: AMS Series M841 Germany, 1:25000
Sheet 4558, Neuhammer am Queis, 1952].
The peat-bog studied on a map from 1952 marked by circle [according to: AMS Series M841 Germany, 1:25000 Sheet 4
558, Neuhammer am Queis, 1952].
PECKIANA 9 · 2014
PECKIANA9.indb 4
01.08.2014 14:31:01
Historia rozwoju małego torfowiska z Uroczyska Mokradła w Borach Dolnośląskich
Rycina 3. Torfowisko na mapie z 1750 roku.
Abbildung 3. Das untersuchte Moor auf einer Karte von 1750.
Figure 3. The peat-bog studied on a map from 1750.
4. Wyniki badań
Połączone badania makroszczątków roślinnych z analizą
palinologiczną dają pełniejszy obraz historii rozwoju
torfowiska. Makroszczątki pokazują jakie gatunki
brały udział w tworzeniu torfowiska, a kompozycja
gatunków charakteryzuje zarówno fitocenozy subfosylne
jak i warunki wodne w złożu torfowym. Analiza
palinologiczna umożliwia w sposób pośredni datowanie
zainicjowania procesu torfotwórczego, opisuje zmiany
w środowisku przyrodniczym oraz pozwala poznać
historię roślinności nie tylko w skali lokalnej, ale i w
otoczeniu badanego torfowiska.
87
okresowo poziom wody bardzo się obniżał. Roślinom
naczyniowym towarzyszyły śladowe ilości torfowców
Sphagnum i zdecydowanie więcej mchów właściwych.
Szczególnie interesująca jest obecność Meesia triquetra,
która zaliczana jest do gatunków mezoacydofilnych
znajdujących optymalne warunki rozwoju na siedliskach
kwaśnych o pH 4,6–-6,5 (Ochyra i. in. 1988).
W miarę wzrostu miąższości odłożonego torfu
stabilizowały się warunki hydrologiczne, co było
powodem ustąpienia gatunków wodnych i szuwarowych.
Ustaliły się warunki charakterystyczne dla torfowisk
przejściowych, a dominującym gatunkiem występującym
na torfowisku była bagnica torfowa Scheuchzeria
palustris. Jednocześnie obecność drewna sosny Pinus
sylvestris wskazywałaby na występowanie pojedynczych
osobników tego gatunku na torfowisku. Pojawienie się
od poziomu 0,90–0,95 m niewielkich ilości torfowców
(głównie z sekcji Acutifolia) potwierdza stabilizację
warunków
charakterystycznych
dla
torfowisk
przejściowych. W efekcie wytworzyło się 0,95 m torfu
torfowcowo-bagnicowego
Sphagno-Scheuchzerieti.
Miały miejsce także krótkotrwałe zmiany: w poziomie
0,75–0,85 m zaznaczył się epizod torfu drzewnego, gdzie
rozpoznane drewno i korowina Pinus stanowiły 57 %.
Pojawienie się (od poziomu 0,45–0,50 m) Andromeda
polifolia, Oxycoccus palustris, Eriophorum vaginatum
razem z Scheuchzeria palustris i Rhynchospora alba
zdają się wskazywać na wytworzenie się mikrorzeźby na
torfowisku: niewielkich obniżeń, w których mogła rosnąć
Scheuchzeria palustris i Rhynchospora alba, oraz miejsc
z gatunkami typowymi dla torfowisk wysokich.
Stropowe 0,25 m różni się od warstwy 0,50–0,95
m tym, że zamiast Scheuchzeria palustris dominuje
Rhynchospora alba, oraz że wzrósł udział torfowców.
5. Analiza makroszczątków
Zestaw gatunków spągowej warstwy 0,30 m
wskazuje, iż za zainicjowanie procesu torfotwórczego
odpowiedzialne było bardzo silne uwilgotnienia dna
obniżenia śródwydmowego (Tab. 1). Obecność Scirpus
lacustris, Menyanthes trifoliata, Sparganium erectum, ale
także Najas marina i później Nymphaea alba wskazują na
zmienny poziom wody, który wahał się od zaledwie silnie
wilgotnego podłoża do maksymalnie 0,30 m. Pojawienie
się Cladium mariscus, Najas marina i znacznych ilości
Carex lasiocarpa sugeruje, iż zasilające wody musiały
charakteryzować się nieco większą zawartością związków
wapnia. Trzcina pospolita Phragmites australis,
paproć Thelypteris palustris i przedstawiciele rodzaju
Potamogeton dopełniają obrazu mozaiki gatunków
wodno-błotnych odpowiedzialnych za rozpoczęcie
procesu torfotwórczego. Juncus effusus potwierdza, iż
6. Analiza palinologiczna
Rekonstrukcja lokalnej roślinności torfowiska
i najbliższej okolicy oparta została na wyróżnionych w
diagramie lokalnych poziomach pyłkowych (L PAZ), które
skorelowano z jednostkami chronostratygraficznymi
holocenu (Mangerud i in. 1974).
W uzyskanym diagramie pyłkowym wyróżniono
4 lokalne poziomy zespołów pyłkowych (L PAZ), które
oznaczono sygnaturą UMm i ponumerowano od spągu
do stropu:
UMm1 Corylus-Alnus-Quercus L PAZ
(głębokość 1,25–0,70 m),
UMm2 Corylus-Quercus-Picea L PAZ
(głębokość 0,65–0,50 m),
UMm3 Fagus-Carpinus-Alnus L PAZ
PECKIANA 9 · 2014
PECKIANA9.indb 5
01.08.2014 14:31:02
Tabela 1. Budowa torfowiska w świetle badań stratygraficznych (analiza makroszczątków).
Tabelle 1. Aufbau des Moores nach den stratigraphischen Untersuchungen (Analyse der Makroreste).
Table 1. The peat-bog structure in a light of a stratigraphical research (makroremains analysis).
vegetaive remains [%]
.
.
1
2
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
5
1
5
12
3
2
20
20
1
1
3
6
.
9
1
.
.
.
.
24
32
17
63
43
18
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
3
7
7
5
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
8
5
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
5
5
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
18
.
.
.
.
1
1
.
.
.
.
.
6
.
.
.
.
2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
9 35 6
9 27 10
12 18 8
8 13 26
. 12 30
. . .
. . .
. . .
. 1 .
. . .
. 28 .
. 20 .
1 18 39
52 5 43
2 35 27
15 52 .
6 50 17
4 22 7
7 13 5
18 31
22 1 30
4 2 36
2 . 30
. . .
. . 36
. 14 33
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
.
.
.
.
2
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
1
.
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
6
7
8
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
.
.
1
5
27
18
1
.
.
.
.
.
.
.
2
.
.
.
.
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
22
40
13
17
3
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
.
1
.
.
number of seeds and fruits
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
2
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
3
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
5
23
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
.
8 .
13 .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
.
.
2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
1
2
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
3
1
Peat species
.
. Sphagno-Scheuchzeria peat
. torfowcowo-bagnicowy
. Sphagno-Schuchzerieti
.
. Sphagno-Scheuchzeria peat
1
. torfowcowo-bagnicowy
. Sphagno-Scheuchzerieti
.
.
. Sphagno-Scheuchzeria peat
. with Pinus
. torfowcowo-bagnicowy
. z Pinus
. Sphagno-Scheuchzerieti
. z Pinus
.
.
. Scheuchzeria peat
. Sedge-Scheuchzeria peat
. with Potamogeton
. turzycowo-bagnicowy
. z Potamogeton
1 humotorf
.
15
40
11
18
11
14
.
.
46
9
10
.
3
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
3
1
section Cuspidata
section Acutifolia
section Cymbifolia
Bryales
Scheuchzeria palustris
Rhynchospora alba
Eriophorum vaginatum
Oxycoccus palustris
Carex sp.
Eriophorum angustifolium
Menyanthes trifoliata
Thelypteris palustris
Cladium mariscus
Potamogeton sp.
Phragmites australis
Betula korowina
Pinus drewno
Pinus korowina
nierozpoznane
Ricia fluitans
Eriophorum vaginatum
Andromeda polifolia li
Scheuchzeria palustris hyd.
Rhynchospora alba
Carex lasiocarpa
Menyanthes trifoliata
Carex elata
Ranunculus lingua
Carex appropinquata
Carex nigra
Scirpus silvaticus
Juncus effusus
Cladium mariscus
Scirpus lacustris
Sparganium erectum
Nymphea alba
Najas marina
Potamogeton fluitans
Potamogeton sp.
Chara sp. oogonia
Betula pendula
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
2
2
11
37
39
36
30
30
14
18
15
16
15
42
30
28
25
28
28
38
33
28
23
20
19
23
55
60
49
degree of humification %
3 . 25 1
1 . 25 1
1 . 25 .
.
13 10
2 1 . 11
2 75 . .
. 45 15 .
. 52 5 .
. 11 . 18
1
. 6
. 20 . 16
. 22 . 2
. 19 . 5
. . . .
. 9 . 4
1 21 . 1
. 23 . 1
2 52 . .
. 65 . 1
. 51 . .
10 12 . .
7 12 . .
21 4 . .
4 1 . .
8 . . .
. . . .
3
5,7
6,2
6,2
19,3
6,5
9,1
8,5
9,6
7,3
4,4
4,5
5,3
5,3
5,3
4,7
5,1
4
3,7
5,2
3,5
5,4
42,9
50
78,8
84,1
ash contens
. .
7 .
. 19
. .
. 3
. 4
20 .
20 2
2 21
3 81
. 18
3 .
9 .
. .
15 .
2 .
1
8 .
9 .
. .
. .
. .
. .
1 .
3 .
. .
0–5
5–10
10–15
15–20
20–25
25–30
30–35
35–40
40–45
45–50
50–55
55–60
60–65
65–70
70–75
75–80
80–85
85–90
90–95
95–100
100–105
105–110
110–115
115–120
120–125
125–130
%
depth cm
01.08.2014 14:31:02
PECKIANA9.indb 6
Klara Tomaszewska et al.
88
PECKIANA 9 · 2014
Historia rozwoju małego torfowiska z Uroczyska Mokradła w Borach Dolnośląskich
6.1. Wpływ człowieka na
środowisko przyrodnicze i
rozwój torfowiska w świetle
zapisu pyłkowego i analizy
makroszczątków
Rozpoznane
w
wyniku
analizy
makroszczątków
następstwo
układu
gatunków torfotwórczych odpowiedzialnych
za rozwój torfowiska wydaje się prawidłowe.
Zastanawiający jest gwałtowny wzrost
popielności (aż do 19,3 %) w poziomie
0,20–0,25 m,
sugerujący
ewentualne
zaburzenia
w
rozwoju
torfowiska.
Jednak analiza makroszczątków nie daje
podstaw do specjalnej interpretacji tego
faktu. Zdecydowanie więcej informacji o
wpływie człowieka na pobliskie środowisko
przyrodnicze, w tym na rozwój badanego
torfowiska dostarcza zapis pyłkowy. Poziom
pyłkowy UM4 Pinus-NAP wyróżnia
się znacznym udziałem wskaźników
antropogenicznych
oraz
wyraźnym
spadkiem udziałów procentowych prawie
wszystkich drzew i krzewów liściastych.
Rozwój torfowiska w świetle badan palinologicznych. Litologia: 1 – humotorf, 2 – torf turzycowo-bagnicowy z Potamogeton, 3 – torf bagnicowy, 4 – torf torfowcowo-bagnicowy
z Pinus, 5 – torf torfowcowo-bagnicowy.
Aufbau des Moores nach den pollenanalytischen Untersuchungen. Schichtung: 1 – zersetzer Torf, 2 – Seggen-Scheuchzeria-Torf mit Potamogeton, 3 – Scheuchzeria-Torf,
4 – Sphagno-Scheuchzeria-Torf mit Pinus, 5 – Sphagno-Scheuchzeria-Torf.
The peat-bog developmant in a light of a palynological research. Litology: 1 – decomposed peat layer, 2 – Sedge-Scheuchzeria peat with Potamogeton, 3 – Scheuchzeria peat,
4 – Sphagno-Scheuchzeria peat with Pinus, 5 – Sphagno-Scheuchzeria peat.
nadal występowały bory mieszane,
ale z mniejszym już udziałem dębu w
drzewostanie (zwłaszcza w młodszej część
okresu subborealnego). Udział leszczyny
w podszyciu ówczesnych lasów również
stał się zdecydowanie mniejszy. Opisane
przemiany w zbiorowiskach leśnych
sprzyjały z kolei zasiedlaniu terenu
przez świerk (Picea), jodłę (Abies), grab
(Carpinus) i buk (Fagus). Doprowadziło
to do rozwoju lasów z większym udziałem
grabu, buka i jodły.
Spektra pyłkowe z głębokości 0,20–0,04
m (poziom pyłkowy UM4 Pinus-NAP)
charakteryzują się spadkiem udziału
dębu, leszczyny, olszy, jodły, buka i graba
oraz wzrostem znaczenia sosny i roślin
zielnych. Odpowiadają one okresowi
subatlantyckiemu. W tym czasie doszło
do zmian w zbiorowiskach leśnych, które
były głównie wynikiem rosnącej presji
antropogenicznej. Sąsiedztwo badanego
stanowiska porastały przede wszystkim
bory sosnowe i mieszane z sosną, dębem,
brzozą, topolą, świerkiem oraz leszczyną w
podszyciu
Tabela 2. Tabelle 2. Table 2. (głębokość 0,45–0,25 m),
UMm4 Pinus-NAP L PAZ
(głębokość 0,20–0,04 m).
Sedentacja torfu na badanym torfowisku rozpoczęła
się w okresie optimum klimatycznego holocenu –
poziom UM1 Corylus-Alnus-Quercus (głębokość 1,25–
0,70 m). W tym czasie w najbliższej okolicy rozwinęły
się mezofilne, wielogatunkowe lasy liściaste. Siedliska
suche, wydmowe, o niskim poziomie wód gruntowych
porastały bory sosnowe z domieszką brzozy (Betula) i
dębu (Quercus) albo bory mieszane, sosnowo-brzozowe,
z dębem i świerkiem (Picea). W podszyciu tych lasów
obecna była leszczyna (Corylus), a w runie leśnym
Calluna i inni przedstawiciele Ericaceae. Na siedliskach
zasobniejszych i bardziej wilgotnych rozwinęły się
mieszane lasy liściaste z udziałem dębu (Quercus), lipy
(Tilia), a także klonów (Acer), świerka (Picea) i topoli
(Populus). W warstwie podszytu występowała głównie
leszczyna, ale także Viburnum i Frangula. Natomiast
w obniżeniach terenu, przy ciekach znajdowały się
zapewne zbiorowiska lasów łęgowych z udziałem olszy
(Alnus), wiązu (Ulmus), jesionu (Fraxinus), wierzby
(Salix) i topoli (Populus) oraz chmielem (Humulus
lupulus) i kaliną (Viburnum) w podszyciu. Zbiorowiska
te są charakterystyczne dla dolin rzek i strumieni, gdzie
wody powierzchniowe są najważniejszym czynnikiem
kształtującym cały układ siedliskowy (Matuszkiewicz
2002). Obecność bluszczu (Hedera helix) i jemioły
(Viscum) sugeruje łagodne warunki klimatyczne w tym
okresie. Występowanie kwitnącego bluszczu wskazuje
na wzrastającą oceanizację klimatu (Mamakowa 1989),
umiarkowanie wysokie temperatury letnie oraz łagodne
zimy, z temperaturą najzimniejszego miesiąca nie niższą
niż -1,5°C. Natomiast obecność Viscum pozwala przyjąć
wysokie temperatury sezonu letniego, nawet do 18ºC
(Iversen 1944). Uzyskany obraz pyłkowy jest zgodny z
obrazem roślinności z pobliskiego stanowiska Tomisław
(Malkiewicz & Maj 2010).
Spektra pyłkowe z głębokości 0,65–0,25 m
(poziomy pyłkowe UM2 Corylus-Quercus-Picea –
UM3 Fagus-Carpinus-Alnus) charakteryzują się
spadkiem udziału wiązu, lipy i jesionu i odpowiadają
okresowi subborealnemu. Spadek frekwencji wiązu
w zbiorowiskach leśnych datowany został na około
5 100-5 000 lat 14C BP i jest zjawiskiem powszechnie
opisywanym, zarówno z terenu Polski, jak i innych części
Europy (Iversen 1960; Huntley & Birks 1983; Latałowa
1999; Ralska-Jasiewiczowa i in. 2003). W tym czasie
na omawianym terenie zmianom podlegały zarówno
mezofilne lasy mieszane, jak i zbiorowiska borowe.
W miejscach żyznych o dużej wilgotności siedliska
utrzymywały się łęgi, ale z mniejszym już udziałem
wiązu i jesionu w drzewostanie. Na obszarach suchszych
89
PECKIANA 9 · 2014
PECKIANA9.indb 7
01.08.2014 14:31:04
Klara Tomaszewska et al.
90
Ciągłe krzywe zbóż (Cerealia), żyta (Secale cereale)
i gryki (Fagopyrum) wskazują na prowadzenie
gospodarki rolnej. Potwierdzeniem występowania pól
uprawnych w niedalekim sąsiedztwie jest obecności
w tym poziomie pyłku chabra bławatka (Centaurea
cyanus), charakterystycznego chwastu upraw zbożowych.
Zwiększone ilości procentowe babki lancetowatej
(Plantago lanceolata), szczawiu (Rumex acetosa/
acetosella) oraz innych roślin łąkowych wskazują również
na większą w tym poziomie rolę terenów otwartych – łąk,
na których mógł być prowadzony wypas bydła. Niewielki
udział procentowy roślinności ruderalnej (Artemisia,
Chenopodiaceae, Urtica, Plantago media/major, Rumex
acetosella,) sugeruje, że raczej w bezpośredniej bliskości
badanego obiektu nie istniały osady ludzkie.
Spektra pyłkowe stropowego poziomu raczej
należałoby korelować z najmłodszym odcinkiem okresu
subatlantyckiego i prawdopodobnie przedstawiają obraz
roślinności ostatnich ok. 500 lat. Wydaje się, że na granicy
wydzielonych poziomów UM3 i UM4 (głębokości
0,20 i 0,25 m) istnieje luka sedymentacyjna. Na podstawie
przebiegu krzywych drzew i krzewów można stwierdzić,
że ubytek masy torfowej obejmuje prawdopodobnie
najmłodszą część okresu subborealnego i znaczną część
okresu subbatlantyckiego. Przemawiają za tym przede
wszystkim nagłe spadki udziału buka, grabu i jodły w
porównaniu ze stanowiskami z obszaru Wielkopolski
(Tobolski 1966; Tobolski & Okuniewska-Nowaczyk
1989; Noryśkiewicz 1995) czy Polski środkowej
(Wasylikowa 1964; Ralska-Jasiewiczowa i in. 1998).
Trudno jednoznacznie stwierdzić jaka jest przyczyna
braku części osadów torfowych. Brak zarówno w zapisie
pyłkowym, jak i w analizie makroszczątków,indykatorów
pożarowych wyklucza pożar na torfowisku i w jego
najbliższym otoczeniu. Dodatkowo bardzo zbliżony
zestaw gatunków torfotwórczych części stropowej
i warstw niżej położonych wskazuje na niemal
niezmienione warunki siedliskowe na torfowisku.
Bardziej prawdopodobne wydaje się więc, że ubytek
masy torfowej nastąpił poprzez działania ówczesnego
człowieka.
Okazuje się, że wyjaśnienie mogą przynieść dane
historyczne. Bena (2012) podaje, że w przeszłości (od
XV wieku) prawobrzeżna część wsi Ławszowa (dawniej
nazywała się Lorenzdorf) była ośrodkiem garncarstwa,
hutnictwa i przędzalnictwa. Po II wojnie światowej
istniała tam jeszcze odlewnia żelaza. Osada znajdująca
się przy omawianym torfowisku nazywała się Nieder
Pechofen, a nazwa ta związana jest ze smolarstwem,
które także rozwijało się w tamtym rejonie. Boryna (2013)
przypomina, że bory zawsze dawały mieszkańcom m.in.
drewno na opał i do budowy, węgiel drzewny, smołę,
torf, rudę darniową. Torf był wydobywany powszechnie,
a po I wojnie światowe wywożono go poza obręb Borów
Dolnośląskich.
Właśnie wydobycie torfu dobrze mogłoby tłumaczyć
zaburzenia w rozwoju torfowiska. Niestety nie można
określić jakiej miąższości warstwa została wybrana.
Jednak jeżeli przyjmiemy, że wydobycie przerwano,
gdy na powierzchni torfowiska ustaliła się warstwa
wody, to w takiej sytuacji mógł ponownie rozpocząć
się proces torfotwórczy. Warunki siedliskowe sprzyjały
rozwojowi fitocenoz charakterystycznych dla torfowisk
przejściowych. Przyjmując za Żurkiem (1986), że
średni przyrost torfu w polskich torfowiskach wynosi
0,56 mm/rok, okazałoby się, iż moment wystąpienia
zaburzeń w omawianym profilu torfowym przypadałby
najprawdopodobniej na średniowiecze – czyli m.in. na
okres rozkwitu przemysłu w okolicach Ławszowej.
W ten sposób rozpoznany zostałby kolejny sposób
wpływania człowieka na rozwój torfowisk. Dotychczasowe
połączone badaniach makroszczątków z analizą pyłkową
oraz dodatkowo badaniami archeologicznymi pozwoliły
na rozpoznanie: użytkowania rolniczego torfowiska
i związany z tym ubytek wierzchnich warstw torfu wskutek
osuszania torfowisk (Malkiewicz i. in. 2011; Tomaszewska
2012), zasypanie torfowiska, do czego przyczyniło się
wylesienie przez człowieka zboczy zagłębienia, w którym
rozwijało się torfowisko (Malkiewicz i. in. 2010) czy
cykliczne zmiany uwilgotnienia torfowiska powodujące
zmiany sukcesyjnych fitocenoz subfosylnych, co było
związane z kolejnymi fazami osadniczymi (Malkiewicz
& Tomaszewska 2009).
7. Podsumowanie
•
•
•
•
•
Małe torfowisko należące do Uroczyska Mokradła
powstało na drodze zabagnienia (paludyfikacji).
Proces sedentacji torfu rozpoczął się w okresie
atlantyckim holocenu i trwał do okresu
subatlantyckiego.
W wyniku analizy pyłkowej wydzielono 4 poziomy
zespołów pyłkowych (L PAZ) i przedstawiono
zmiany w zbiorowiskach leśnych najbliższej
okolicy od optimum klimatycznego holocenu do
współczesności.
Za rozwój torfowiska odpowiedzialne były
fitocenozy charakterystyczne dla torfowisk
przejściowych, w związku z czym odłożyło
się 0,95 m torfu torfowcowo-bagnicowego
Sphagno-Scheuzerieti.
W stropowych 0,25 m profilu zwiększył się udział
torfowców i zamiast Scheuchzeria palustris
dominuje Rhynchospora alba, a wzrost popielności
PECKIANA 9 · 2014
PECKIANA9.indb 8
01.08.2014 14:31:04
Historia rozwoju małego torfowiska z Uroczyska Mokradła w Borach Dolnośląskich
•
•
•
•
•
w poziomie 0,20–0,25 m (19,3 %) wskazuje na
jakieś zaburzenia w rozwoju torfowiska.
Spektra pyłkowe stropowego poziomu raczej
należałoby korelować z najmłodszym odcinkiem
okresu subatlantyckiego i prawdopodobnie przedstawiają obraz roślinności ostatnich ok. 500 lat.
Wydaje się, że na granicy wydzielonych poziomów
UM3 i UM4 (głębokości 0,20 i 0,25 m) istnieje
luka sedymentacyjna. Na podstawie przebiegu
krzywych drzew i krzewów można stwierdzić, że
ubytek masy torfowej obejmuje prawdopodobnie
najmłodszą część okresu subborealnego i znaczną
część okresu subbatlantyckiego.
Brak zarówno w zapisie pyłkowym, jak i w analizie
makroszczątków
indykatorów
pożarowych
wyklucza pożar na torfowisku i w jego najbliższym
otoczeniu.
Wydaje się, że zaburzenia w rozwoju torfowiska
można próbować tłumaczyć wydobyciem torfu.
Ta działalność w Borach Dolnośląskich była
powszechna.
Nie można określić jakiej miąższości warstwę
torfu wybrano. Jednak jeżeli przyjmiemy, że
wydobycie przerwano gdy na powierzchni
torfowiska ustaliła się warstwa wody, to w takiej
sytuacji mógł ponownie rozpocząć się proces
torfotwórczy. Przyjmując za Żurkiem (1986), że
średni przyrost torfu w polskich torfowiskach
wynosi 0,56 mm/rok, okazałoby się, iż moment
wystąpienia zaburzeń w omawianym profilu
torfowym przypadałby najprawdopodobniej na
średniowiecze.
8. Literatura
Berdowski, W., E. Kozioł, T. Macicka-Pawlik (2003): Walory
botaniczne gminy Osiecznica (wschodnia część Borów
Dolnośląskich). – Przyroda Sudetów Zachodnich 6: 45–58.
Bena, W. (2012): Dzieje Puszczy Zgorzelecko-Osiecznickiej. F.
H. – Agat, Zgorzelec: 344 pp.
Boryna, M. (2013): Dawne życie mieszkańców Borów
Dolnośląskich na przykładzie Lubiechowa w byłym powiecie
szprotawskim. – Nowa Szprotawa: 96 pp.
Erdtman, G. (1954): An Introduction to Pollen Analysis. –
Almqvist & Wiksell, Stockholm: 240 pp.
Huntley, B., H. J. B. Birks (1983): An atlas of past and present
pollen maps for Europe: 0-13.000 years ago. – Cambridge
University Press., Cambridge: 667 pp.
Iversen, J. (1944): Viscum, Hedera and Ilex as climate indicators. –
Geologiske Föreningen i Stockholm Förhlandlingar 66 (3):
463–483.
91
Iversen, J., (1960): Problems of the early Postglacial forest
dwvelopment in Denmark. – Danmarks Geologiske
Undersřgelse, V. 7-C: 1–126.
Kondracki, J. (1994): Geografia Polski. Mezoregiony fizycznogeograficzne. – Wyd. Nauk. PWN: 340 pp.
Latałowa, M. (1999): Paleoecological reconstruction of the
environmental conditions and economy in early medieval
Wolin-against a background of the Holocene history of the
landscape. – Acta Paleobotanica 39 (2): 183–271.
Malkiewicz, M. & Maj, J. (2010): The local Holocene history
near Tomisław (Lower Silesian Forests, Poland) in the light
of pollen analysis. – Acta Palaeobotanica 50(1): 55–63.
Malkiewicz, M. & K. Tomaszewska (2009): Paleobotaniczny
zapis zmian w holoceńskim środowisku przyrodniczym
okolic Czarnowa (Pojezierze
Zachodniopomorskie)
W: Późnoglacjalne i holoceńskie zmiany środowiska
abiotycznego i ich zapis paleobotaniczny. – Materiały
konferencyjne IV Konferencji Paleobotaniki Czwartorzędu,
Jeziorowskie 16-19.06.2009, Wyd. PIG: 23–24.
Malkiewicz, M., K. Tomaszewska & K. Sadowski (2010): Próba
rekonstrukcji późnoglacjalno-holoceńskiego środowiska
przyrodniczego w Domasławie koło Wrocławia. W: Badania
interdyscyplinarne przeszłość, teraźniejszość i przyszłość
nauk przyrodniczych. Materiały konferencyjne, Golejów
koło Staszowa, 15-16.04.2010: 81–82.
Malkiewicz, M., K. Tomaszewska & K. Sadowski (2011):
Obecność człowieka w zapisie paleobotanicznym w profilach
pochodzących ze zdegradowanych obszarów mokradłowych
okolic Stargardu Szczecińskiego. W: Człowiek i jego
wpływ na środowisko przyrodnicze w przeszłości i czasach
historycznych. – Materiały konferencyjne V Konferencji
Paleobotaniki Czwartorzędu, 13-17.06.2011, Górzno:
66– 67.
Mamakowa, K. (1989): Late Middle Polish glaciation, Eemian
and Early Vistulian vegetation at Imbramowice near
Wrocław and the pollen stratigraphy of this part of the
Pleistocene in Poland. – Acta Palaeobotanica 29 (1): 11–176.
Mangerud J., S. T. Andersen, B. E. Berglund & J. J. Donner
(1974): Quaternary stratigraphy of Norden, a proposal for
terminology and classification. – Boreas 3(3): 109–128.
Matuszkiewicz, J. M. (2002): Zespoły leśne Polski. –
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 358 pp.
Nalepka D. & A. Walanus (2003): Data processing in pollen
analysis. Acta Palaeobotanica 43(1): 125–134.
Noryśkiewicz, B. (1995): Zmiany szaty roślinnej okolic
Jeziora Biskupińskiego w późnym glacjale i holocenie pod
wpływem czynników naturalnych i antropogenicznych. –
W: Niewiarowski, W. (Ed.): Zarys zmian środowiska
geograficznego okolic Biskupina pod wpływem czynników
naturalnych i antropogenicznych w późnym glacjale i
holocenie. – Turpress, Toruń: 147–179.
Ochyra, R., F. Szmajda, H. Bednarek & W. Bocheński (1988):
Meesia triquetra (Richt.) Aongstr. – W: Atlas rozmieszczenia
PECKIANA 9 · 2014
PECKIANA9.indb 9
01.08.2014 14:31:04
92
roślin zarodnikowych w Polsce (red. Tobolewski, Z.,
Wojterski, T.). – PWN, seria V Mchy (Musci) 3: 21–26.
Pałczyński, A. (1970a): Dokumentacja geobotaniczna torfowisk
(badania wstępne). – Rejon Kliczków. Maszynopis: 73 pp.
Pałczyński, A. (1970b): Dokumentacja geobotaniczna torfowisk
(badania wstępne). – Rejon Tomisław. Maszynopis: 58 pp.
Proćków, J. (2006): Co ciekawsze polskie bory i lasy. –
W: Abbadie, L. & M. Baudouin: Las środowisko żywe.
Wydawnictwo Zakład Narodowy im. – Ossolińskich
Wrocław-Warszawa-Kraków: 255–259.
Ralska-Jasiewiczowa, M. T. Goslar, T. Madeyska, L. Starkel
(1998): Lake Gościąż, Central Poland. A monographic study. –
Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.
Ralska-Jasiewiczowa, M., D. Nalepka & T. Goslar (2003):
Some problems of forest transformation at the transition to
the oligocratic/Homo sapiens phase of Holocene interglacial
in northern lowlands of Central Europe. – Vegetation History
and Archaeobotany 12(4): 233–247.
Szafer, W. (1977): Podstawy geobotanicznego podziału Polski. –
W: Szafer, W., Zarzycki, K. (red). – Szata roślinna Polski t.
II, PWN Warszawa: 9–15.
Tobolski, K. (1966): Późnoglacjalna i holoceńska historia
Klara Tomaszewska et al.
roślinności na obszarze wydmowym w dolinie środkowej
Prosny. – Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Prace
Komisji Biologicznej, t. 32, z. 1.
Tobolski, K. & I. Okuniewska-Nowaczyk (1989): Type
Region P-r: Poznań-Gniezno-Kujawy Lake District. – Acta
Palaeobotanica 29(2): 77–80.
Tołpa S., M. Jasnowski & A. Pałczyński (1967): System der
genetischem Klassifizierung der Torfe Mitteleuropas. –
Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. 76: 9–99.
Tomaszewska, K. (2012): Human influence on wetland
ecosystem in the light of stratigraphic study. – W: Szajdak,
L. W. i in. (red): Necessity of peatlands protection. – Institute
for Agricultural and Forest Environment, Polish Academy of
Science, Poznań: 35–46.
Wasylikowa, K. (1964): Roślinność i klimat późnego glacjału
w środkowej Polsce na podstawie badań w Witowie koło
Łęczycy. – Biuletyn Peryglacjalny 13: 261–417.
Zaręba, R. (1986): Puszcze, bory i lasy Polski. – PWRiL:
204 pp.
Żurek, S. (1986): Szybkość akumulacji torfu i gytii w profilach
torfowisk i jezior Polski (na podstawie danych 14C). –
Przegląd Geograficzny 58 (3): 459–477.
PECKIANA 9 · 2014
PECKIANA9.indb 10
01.08.2014 14:31:04