KOMPLEKS ZABYTKOWYCH KOMÓR: DROZDOWICE

Nr 117
Studia i Materiały
Prace Naukowe Instytutu Górnictwa
Politechniki Wrocławskiej
Nr 117
Nr 32
2006
górnictwo,
zagospodarowanie wyrobisk zabytkowych
Andrzej KAWALER*, Józef PARCHANOWICZ*, Adam SUŚLIK**
KOMPLEKS ZABYTKOWYCH KOMÓR: DROZDOWICE,
MICHAŁOWICE, WEIMAR KOPALNI SOLI WIELICZKA
JAKO PRZYKŁAD PEŁNEGO ZAGOSPODAROWANIA
I UATRAKCYJNIANIA WYROBISK GÓRNICZYCH
W referacie przedstawiono aktualnie realizowane zagospodarowanie i uatrakcyjnianie wyrobisk
górniczych na przykładzie kompleksu komór: Drozdowice, Michałowice, Weimar. Przedstawiono
zakres niezbędnych prac górniczych i adaptacyjnych, które pozwolą na wykorzystanie wyrobisk
w rejonie ww. kompleksu na organizację imprez o charakterze kulturalno-oświatowym.
1. WSTĘP
Obecnie w Kopalni Soli Wieliczka dla ruchu turystycznego oddana jest tylko
niewielka część z dużych, ok. 2200, zabytkowych wyrobisk komorowych. Wyrobiska
te zlokalizowane są głównie w centralnej części kopalni na poziomach od I (głębokość
ok. 65 m) do III (głębokość ok. 135 m). Wiele z tych podziemnych obiektów, głównie
wyrobiska zlokalizowane na poziomie III, oprócz pełnienia funkcji obiektu
zabytkowego pełnią dodatkową funkcję jako miejsce organizacji imprez sportowych,
kulturalnych, okolicznościowych spotkań, wystaw itp. lub też jako część Trasy
Turystycznej związanej z obsługą turystów.
Oprócz wyrobisk komorowych i korytarzowych wchodzących w skład Trasy
Turystycznej, znajdujących się na poziomie III kopalni, również na tym poziomie
zlokalizowane jest jedno z największych w Europie Muzeów Górniczych – Muzeum
Żup Krakowskich. Natomiast na poziomie V znajduje się kilka wyrobisk komorowych
wykorzystywanych do celów leczniczych, sanatoryjnych.
Mając tak wspaniałe zabytkowe wyrobiska górnicze powstałe podczas eksploatacji
soli złoża bryłowego i pokładowego, Kopalnia Soli Wieliczka wszystkie swoje
działania i plany wiąże z rozwojem turystyki. Cele te realizuje poprzez przekazywanie
* KGHM CUPRUM sp. z o. o. – CBR, pl. Jana Pawła II nr 1, 50-136 Wrocław
** KS Wieliczka – Trasa Turystyczna, ul Daniłowicza 10, 32-020 Wieliczka
124
dla ruchu turystycznego kolejnych zabytkowych wyrobisk komorowych starając się
jednocześnie optymalnie wykorzystać ich obecną lokalizację oraz wielkość nadając im
nową określoną funkcję.
Jednym z przykładów takich działań jest zabezpieczenie oraz zagospodarowanie
kompleksu komór: Michałowice, Drozdowice, Weimar czy też komór: Lill Górny,
Pistek Górny, Witos Górny i Lebzeltern.
2. KOMORY MICHAŁOWICE, DROZDOWICE, WEIMAR I SPOSÓB
ICH ZAGOSPODAROWANIA W KS WIELICZKA
Komory Michałowice, Drozdowice, Weimar znajdują się na poziomie II niższym
na głębokości ok. 104 m (spąg wyrobisk).
Rys. 1. Wycinek mapy poziomu II niższego
Fig. 1. The part of a level II (lower)
W planach kopalni wymienione komory stanowić będą zespół obiektów
przeznaczonych (obok ich naturalnej funkcji zabytkowej turystycznej) na organizację
w nich wszelkiego rodzaju imprez o charakterze kulturalnym jak np. występy teatralne,
koncerty muzyczne, recitale itp. oraz imprez okolicznościowych, takich jak spotkania
okolicznościowe, konferencje, sympozja naukowe, szkolenia, wystawy, wernisaże itp.
W skład zespołu komór Drozdowice wchodzą następujące komory: Drozdowice I,
Drozdowice II, Drozdowice III Dolne i Górne, Drozdowice IV, Drozdowice V,
Drozdowice VI, z których do chwili obecnej dla ruchu turystycznego była jedynie
udostępniona komora Drozdowice III Dolne.
125
Po wykonaniu prac zabezpieczających w tych wyrobiskach (w latach 1991–2004)
dla których dokumentację projektową wykonało KGHM Cuprum – CBR w ww.
zespole komór oprócz komory Drozdowice I i V, które zostały podsadzone po
wyeksploatowaniu z nich soli, dla ruchu turystycznego aktualnie udostępniona jest
komora Drozdowice III Dolne i w najbliższym czasie w ramach zaplecza
gastronomiczno-gospodarczego udostępniona zostanie również komora Drozdowice IV.
Natomiast dla wycieczek (grup turystów) specjalistycznych planuje się wejście
schodowo drabinowe do zabezpieczonych i bardzo ciekawych komór Drozdowice III
Górne, Drozdowice II i Drozdowice VI, które znajdują się bezpośrednio nad komorą
Drozdowice III Dolne
Drugim ważnym obiektem omawianego kompleksu jest komora Michałowice,
w której obecnie prace zabezpieczające dobiegają końca (zabezpieczona jest już część
wschodnia komory oraz trwają zaawansowane prace zabezpieczające w części
zachodniej komory). Komora ta jest jednym z największych i najciekawszych
obiektów zabytkowych kopalni ze względu na swoje gabaryty, stosowaną obudowę
drewnianą (w postaci przestrzennej kratownicy) oraz szerokiego zejścia schodowego,
galerii itp. W najbliższych planach kopalni jest udostępnienie tej komory dla turystów
poprzez wejście do niej również od strony nadległej komory Urszula Górna na poz.
I kopalni.
Komora Weimar, która zlokalizowana jest w bezpośrednim sąsiedztwie komór
Michałowice i Drozdowice III. Jest to bardzo interesujący obiekt ze względu na
znajdujące się tam jezioro solankowe. Miejsce to z uwagi na urokliwy charakter,
którego atmosferę dopełniają subtelne efekty dźwiękowe, może w przyszłości stać się
miejscem odpoczynku uczestników imprez i konferencji.
Należy również nadmienić, że dla pełnego udostępnienia ww. komór i obiektów
wchodzących w ich skład (zaplecze gastronomiczne, toalety i inne pomieszczenia
pomocnicze), niezbędne było wykonanie prac zabezpieczających, górniczych
i adaptacyjnych w wyrobiskach korytarzowych (będących dojściem do ww. komór)
w sposób zapewniający komunikację między poszczególnymi obiektami komorowymi
oraz całym zapleczem gospodarczym dla tego kompleksu.
Pracami tymi objęty był m.in. chodnik dojściowy od podłużni Franciszek do
komory Drozdowice IV i III Dolne i dalej do podłużni Rarańcza oraz chodnik łączący
komory Weimar z komorą Michałowice.
Wszystkie imprezy jakie będą organizowane w omawianym kompleksie komór
oraz ich obsługa wiążą się z koniecznością zapewnienia uczestnikom (często
w znacznej liczbie) odpowiednich warunków poprzez budowę obiektów dla zaplecza
gastronomicznego, sanitarnego, magazynowego, szatni.
Przy wyborze lokalizacji i obiektów dla ww. zaplecza ważne było, żeby znajdowały
się one w jak najbliższej odległości od ww. komór. Po przeprowadzeniu analizy
uwarunkowań geologicznych, górniczych, wentylacyjnych i techniczno-organizacyjnych,
KGHM Cuprum sp. z o.o. – Centrum Badawczo-Projektowe wspólnie z Kopalnią Soli
126
Wieliczka – Trasa Turystyczna dla obiektów zaplecza wybrało następujące
lokalizacje:
Na zaplecze gastronomiczne składające się z dwóch obiektów tj. z kuchni oraz
baru wydawczego i kawiarni – chodnik łączący podłużnię Cesarz Franciszek
z komorami Drozdowice III i Drozdowice IV.
Dla toalet (męskie, damskie i dla osób niepełnosprawnych) – chodnik łączący
komorę Weimar z komorą Michałowice.
Na szatnię oraz pomieszczenia gospodarczo-magazynowe część podłużni Rarańcza
(część niedostępnej dotychczas dla turystów, tuż za komorą Drozdowice III.)
Rys. 2. Zespół komór Drozdowice, Michałowice i Weimar, poziom II niższy; rejon projektowanych
obiektów zaplecza gastronomicznego; zaznaczono projektowane wyrobiska dla pomieszczeń:
1 – kuchni, 2 – kawiarni, 3 – toalet, 4 – szatni i magazynu
Fig. 2. Drozdowice, Michałowice and Weimar chambers complex , level II (Lower), area of planned
gastronomic facilities; places for gastronomic facilities marked:
1 – kitchen, 2 – cafe, 3 – toillettes, 4 – cloakroom and store-room
3. OPIS UWARUNKOWAŃ TECHNICZNYCH W REJONIE
KOMPLEKSU KOMÓR MICHAŁOWICE, DROZDOWICE, WEIMAR
Rozpatrywany rejon znajduje się w polu niemetanowym, w centralnym rejonie
wentylacyjnym kopalni, który obejmuje Trasę Turystyczną i Muzeum Żup
Krakowskich (rejon szybów Daniłowicza–Paderewski). Świeże powietrze wpływa
127
szybem wdechowym Daniłowicz na poz. I, a następnie szybikiem Antonia na poz. III.
Dalej poprzecznią Kaniów, chodnikiem obejściowym do podłużni Antonia, pochylnią
Prinzinger (schody) na poz. Kazanów i dalej podłużnią Wisła, poprzecznią
Poniatowski oraz komorą Staszic do skrzyżowania z podłużnią Kazanów, a następnie
tą podłużnią do komory Piłsudskiego. Z komory Piłsudskiego prąd świeżego
powietrza płynie szybikiem (zlokalizowanym przy wlocie do komory Drozdowice IV)
na poz. IIn i dalej chodnikiem do komory Drozdowice III. Po przewietrzeniu komór
Drozdowice III, Weimar oraz Michałowice jako powietrze zużyte z komory
Michałowice odprowadzone jest do komory Urszula i dalej wyrobiskami poz. I do
szybu wydechowego Paderewski.
W rejonie omawianych komór, obiektów zaplecza gospodarczego, do chwili
obecnej nie było instalacji wody słodkiej, biegnie tu tylko rurociąg przeciwpożarowy.
Najbliżej kompleksu ww. znajdują się rurociągi wodne zlokalizowane na poz. III
w rejonie komory Haluszka, tj. w odległości ok. 120 m, a najbliższy rurociąg
odprowadzający ścieki z obiektów Trasy Turystycznej i Muzeum jest zlokalizowany
na poz. Lichtenfelds. W najbliższym czasie KS Wieliczka planuje między innymi
przeprowadzić kompleksową przebudowę rurociągów kanalizacyjnych z uwzględnieniem m.in. ww. zaplecza dla komór Michałowice, Drozdowice, Weimar.
Rys. 3. Przekrój geologiczny przez komory Drozdowice i komorę Jezioro Weimar
Fig. 3. The geological cross-section of Drozdowice chamber and Weimar Lake chamber
128
Komory Drozdowice III, Michałowice i Weimar oraz poprzecznia Rarańcza
wchodzące w skład Trasy Turystycznej są jednocześnie głównymi drogami
komunikacyjnymi w omawianym rejonie. Droga ucieczkowa z analizowanego rejonu
do szybu Kinga przebiega od komory Drozdowice III, chodnikiem dojściowym do
podłużni Cesarz Franciszek i dalej podłużnią do chodnika Betti-Paoli i podłużni
Geramb do podszybia szybu Kinga na poz. IIn.
Jako główna droga transportowa do rejonu komór Drozdowice, Michałowice, Weimar
wykorzystywana jest trasa przeciwna do ww. drogi ucieczkowej, tj. od podszybia
szybu Kinga na poz. IIn podłużnią Geramb, chodnikiem Betti-Paoli, a dalej podłużnią
Cesarza Franciszka do skrzyżowania z chodnikiem dojściowym do komór Drozdowice
(rejon komory Mosty) i dalej chodnikiem do wlotu do komór Drozdowice III i IV.
W kompleksie komór Drozdowice, Michałowice, Weimar zlokalizowane są dwie
rozdzielnie elektryczne (w komorze Drozdowice oraz Michałowice) zasilające te obiekty.
Wyrobiska wchodzące w skład Trasy Turystycznej posiadają stałe oświetlenie komór
oraz wyrobisk korytarzowych. Ponieważ trasa drogi ucieczkowej pełni również
funkcję drogi transportu materiałów do prac zabezpieczających w rejonie komór
Drozdowice III i Michałowice wyposażona jest ona w stałe oświetlenie. Reflektorami
oświetlone są również wybrane elementy wystroju komór.
Rys. 4. Przekrój geologiczny przez komorę Drozdowice i komorę Michałowice
Fig. 4. The geological cross-section of Drozdowice chamber and Michałowice chamber
129
4. ZAPLECZE DLA KOMPLEKSU KOMÓR: MICHAŁOWICE,
DROZDOWICE, WEIMAR
W założeniach projektowych przyjęto, że:
wyrobiska przeznaczone na obiekty zaplecza gastronomicznego, oraz sposób ich
zabezpieczenia winien zapewnić długotrwały okres ich użytkowania,
projekt techniczny winien uwzględniać potrzeby kopalni dotyczące powierzchni
poszczególnych obiektów i ilości obsługiwanych jednocześnie osób:
– kawiarnia – ok. 25 m2,
– kuchnia (bar wydający) – ok. 55 m2,
– toalety (damskie, męskie, dla osób niepełnosprawnych) przy założeniu, że
w obiektach kompleksu będzie przebywać jednocześnie ok. 150 osób,
– szatnia ok. 20 m2 (dla ok. 200 osób),
– zaplecze magazynowe (magazyn mebli, sprzętu pożarowego itp.) – ok. 20m2,
projektowane obiekty winny spełniać wymogi Prawa Geologicznego i Górniczego,
Prawa Budowlanego, przepisów BHP i ppoż. i innych obowiązujących przepisów
i norm,
projekt techniczny winien zawierać projekty: wentylacji obiektów, doprowadzenia
wody i odprowadzenia ścieków oraz doprowadzenia energii elektrycznej, łączności
oraz sygnalizacji alarmowej,
gabaryty wykonanych wyrobisk dla zlokalizowania w nich obiektów zaplecza
winny pozwalać na swobodną zabudowę ścian zewnętrznych pomieszczeń, tak
żeby między nimi, a ociosem pozostała wolna przestrzeń na szerokości ok. 60 cm
oraz stropem sztucznym (sufitem) pomieszczenia, a obudową wyrobiska ok. 15–20
cm. Przestrzenie te winny pozwolić na zminimalizowanie wpływu górotworu na
przyszłą konstrukcję pomieszczeń, dostęp dla bieżącej kontroli stanu ociosów
i stropu wyrobiska, dostęp do instalacji wodno-kanalizacyjnych i wentylacyjnych,
które będą wyprowadzone na zewnątrz poszczególnych obiektów zaplecza.
Zakres robót górniczych obejmował m.in.:
Przybierkę stropu, ociosów, spągu w wyrobiskach chodnikowych omawianych
w rozdziale 3, w celu wykonania w nich wnęk ociosowych dla poszczególnych
obiektów zaplecza jak również zabezpieczenia samych chodników.
Zabezpieczenie wykonanych wnęk poprzez obudowy drewniane w formie odrzwi,
ram, podciągów, stojaków z okrąglaków o φ 20 cm oraz wykładki drewnianej
z desek grubości 3,2 cm. W celu dodatkowego zabezpieczenia stropu nowych
wyrobisk (wykonanych wnęk ociosowych) stropnice dodatkowo mocowano
w skałach stropowych kotwami szkło-epoksydowymi o długości do 8,0 m
zakończonymi uchwytami mocującymi KTn.
Spąg nowych wyrobisk po wykonaniu w nich stosownej niwelacji zabezpieczono
posadzką betonową grubości 10–15 cm zbrojoną siatką stalową, wzdłuż ociosów
pozostawiono szczeliny dylatacyjne szerokości ok. 20 cm i głębokości 15–20 cm.
130
Na tak przygotowanym podłożu w zależności od przeznaczenia obiektu ułożone
będą: kostki betonowe lub solne, płytki podłogowe typu gres, deski podłogowe.
Zakres projektowanych robót towarzyszących obejmował również:
wykonanie wentylacji dla obiektów zaplecza oraz instalacji odprowadzania
powietrza zużytego z pomieszczeń kuchni, toalet itp.,
doprowadzanie wody słodkiej do obiektów kuchni, toalet, kawiarni,
odprowadzanie ścieków ww. obiektów,
wykonanie niezbędnej instalacji elektrycznej, oświetlenia oraz sygnalizacji dla
całego kompleksu.
W celu odprowadzenia powietrza zużytego (zapachy kuchenne) zaprojektowano
wykonanie specjalnego otworu wentylacyjnego o średnicy φ 300 mm łączącego strop
wnęki ociosowej w chodniku dojściowym do komór Drozdowice III i IV ze spągiem
podłużni Karaś na poz. III. Otwór ten będzie miał długość około 57 m.
W otworze tym zaprojektowano zabudowanie rurociągu wentylacyjnego
pozwalającego na przyłączenia do niego instalacji wentylacyjnej wewnętrznej
pomieszczenia kuchni. Instalację wentylacyjną wewnętrzną w kuchni projektuje się
poprowadzić pod stropem wyrobisk i przy ociosach.
Trasa odprowadzenia powietrza zużytego będzie przebiegać następująco: od stropu
wnęki ociosowej dla kuchni ww. otworem wentylacyjnym φ 300 mm na poziom I do
spągu podłużni Karaś i dalej tym wyrobiskiem do poprzeczni Kotoń w rejonie komory
Urszula stamtąd dalej zgodnie z przyjętym systemem przewietrzania dla tego rejonu.
Mając na uwadze specyficzną funkcję toalet, a tym samym konieczność
zapewnienia odrębnej instalacji dla odprowadzania powietrza zużytego
zaprojektowano wykonanie specjalnego otworu (analogicznie jak dla pomieszczeń
kuchni) o średnicy φ 300 mm, od stropu wnęki ociosowej pomieszczenia toalet do
spągu poprzeczni Kotoń odprowadzającego powietrze i dalej w kierunku komory
Urszula zgodnie z przyjętym systemem przewietrzania całego rejonu do niniejszej
dokumentacji.
Ze względu na fakt, że pomieszczenia szatni oraz magazynu są częścią poprzeczni
Rarańcza (odcinek za skrzyżowaniem z komorami Drozdowice III i Weimar biegnącej
w kierunku komory Mosty), po likwidacji dotychczasowych drzwi wentylacyjnych do
ww. odcinka poprzeczni, przewietrzanie tych wyrobisk odbywać się będzie przez
dyfuzję ponieważ wyrobiska te znajdują się w bezpośrednim sąsiedztwie wyrobisk
którymi prowadzony jest główny prąd świeżego powietrza dla Trasy Turystycznej,
a tym samym ilość dostarczanego świeżego powietrza powinna być wystarczająca.
Jeśli chodzi o zasilanie obiektów w energię elektryczną należy podkreślić, że
Kopalnia Soli Wieliczka prowadzi zaawansowane działania zmierzające do
kompleksowego rozwiązania spraw związanych z oświetleniem i zasilaniem obiektów
podziemnych (opracowany przez firmę ELSTA Sp. z o.o. w Wieliczce projekt
techniczny „Sieci rozdzielczej SN i NN dla wybranych części podziemnej kopalni
wraz z instalacją oświetlenia wyrobisk”).
131
Należy również dodać, że ze względu na funkcję nowych wyrobisk i miejsca
stałego przebywania ludzi, przewiduje się prowadzenie badań i kontroli stanu
technicznego wyrobisk i ich obudowy w tym m.in.:
obserwacje wizualne stanu technicznego ociosów i stropu wyrobisk oraz ich
obudowy,
kontrola rozwarstwiania się skał stropowych,
pomiary konwergencji pionowej wyrobisk.
Szczególnie ważne jest zainstalowanie rozwarstwieniomierza ww. rejonie gdzie
wystąpi największe odsłonięcie stropu, a tym samym mogą nastąpić zmiany
destrukcyjne. Rozwarstwieniomierze te rejestrują zmiany rozwarstwiania skał
w sposób ciągły.
W przypadku stwierdzenia zmian destrukcyjnych w przedmiotowych wyrobiskach
częstotliwość pomiarów należy zwiększyć.
5. PODSUMOWANIE
Omawiając wyrobiska na przykładzie kompleksu komór Michałowice,
Drozdowice, Weimar oraz obiekty ich zaplecza, jako jeden z przykładów działań
Kopalni Soli Wieliczka, których celem jest jak najszersze wykorzystanie wyrobisk
górniczych, a szczególnie komór, należy podkreślić, że są to działania
wielokierunkowe.
Głównym celem zmierzającym do zachowania jak największej ilości cennych
zabytkowych wyrobisk, które znajdują się w centralnej części kopalni na poziomie od
I do III są prace likwidujące wyrobiska (podsadzanie) znajdujące się na poziomie od
IV do VIII. Ma to w zamierzeniu utworzyć pewnego rodzaju filar dla ww. obiektów
zabytkowych. Jednocześnie prowadzi się prace związane z udostępnieniem kolejnych
wyrobisk dla ruchu turystycznego.
Przebudowuje się również infrastrukturę podziemną i powierzchniową Kopalni
Soli Wieliczka pod kątem stworzenia turystom możliwie jak najlepszych warunków
zjazdu do kopalni i pobytu w niej.
Koszty realizacji tych zamierzeń są bardzo duże, ale ze względu na rodzaj zabytku
jakim jest Kopalnia Soli Wieliczka i jej obiekty podziemne i naziemne warto je
ponieść.
LITERATURA:
[1] PODLECKI J., DUDA J., Wieliczka, Wydawnictwo Karpaty, Kraków 2001.
[2] PARCHANOWICZ J. i in., Projekt techniczny wielobranżowy rewitalizacji zabytkowych wyrobisk na
poziomie V Kopalni Soli Wieliczka wykorzystanych do celów leczniczych, Praca niepublikowana
CBPM CUPRUM sp. z o.o. – CBR Wrocław 2003.
132
[3] PARCHANOWICZ J. i in., Projekt techniczny zaplecza gastronomicznego dla zespołu komór
Drozdowice, Michałowice, Weimar, Praca niepublikowana CBPM CUPRUM sp. z o.o. – CBR.
Wrocław 2003.
[4] Praca zbiorowa, Projekt techniczny wraz z technologią zabezpieczania oraz zagospodarowania
wyrobisk górniczych w rejonie komór Wisła, Warszawa, Budryk, Praca niepublikowana GEOEKSPERT, Wrocław 1997.
[5] DĘBKOWSKI R., PARCHANOWICZ J., Projekt techniczny zabezpieczenia zespołu komór
Drozdowice, Praca niepublikowana CBPM CUPRUM, Wrocław 1991.
[6] PARCHANOWICZ J. i inni, Aktualizacja dokumentacji technicznej zabezpieczenia kompleksu komór
Drozdowice, Praca niepublikowana CBPM CUPRUM, Wrocław 1995.
[7] PARCHANOWICZ J., SZCZAP J., Projekt zabezpieczenia komory Michałowice – Etap I, II, III,
Prace niepublikowane CBPM CUPRUM, Wrocław 1993–2004.
[8] Materiały źródłowe Kopalnia Soli Wieliczka i Muzeum Żup Krakowskich.
THE MONUMENTAL CHAMBERS COMPLEX IN WIELICZKA SALT MINE
AS THE EXAMPLE OF MINE EXCAVATIONS FULL UTILIZATION
AND INCREASING THEIR ATTRACTIVENESS FOR TOURISTS
The paper describes currently realized utilization and attractiveness increasing of mining excavations
at the example of Drozdowice, Michałowice and Weimar chambers complex. The range of necessary
mining and adapting works was presented. This works allow to use these excavations as a place for
cultural and educational events