Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia osób ze

948
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 948-955
Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia osób
ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym
Assessment of nutritional status and supply of essential nutrients in daily diets of people
diagnosed with metabolic syndrome
Ewa Bator 1/, Maciej Bienkiewicz 1/, Katarzyna Kaczor 1/, Jadwiga Biernat 1/, Helena Martynowicz 2/,
Beata Kaczmarek-Wdowiak 2/, Monika Bronkowska 1/
Katedra Żywienia Człowieka, Wydział Nauk o Żywności, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zawodowych i Nadciśnienia Tętniczego, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich
we Wrocławiu
1/
2/
Wprowadzenie. Niezależnie od stosowanych kryteriów rozpoznania, zespół
metaboliczny to bardzo poważny problem zdrowotny, który znacznie zwiększa
ryzyko rozwoju miażdżycy i różnorakich powikłań narządowych. Jego
występowanie ma ścisły związek ze wzrostem chorobowości i umieralności
z powodu schorzeń układu krążenia. Za powstanie i rozwój zespołu
metabolicznego w dużej mierze odpowiadają czynniki środowiskowe. Stąd
też terapia zespołu metabolicznego to nie tylko farmakologiczne leczenie
poszczególnych składowych schorzenia, ale również odpowiednia dieta.
Introduction. Regardless of the applied diagnostic criteria, metabolic
syndrome is a very serious health problem that greatly increases the risk
of developing atherosclerosis and various organ damage. Its occurrence
is closely related to an increase in morbidity and mortality due to
cardiovascular diseases. Environmental factors are largely responsible for
the formation and development of the metabolic syndrome. Thus, treatment
of the metabolic syndrome involves not only individual components of the
medical treatment of the disease, but also a proper diet.
Cel badań. Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia chorych
z zespołem metabolicznym.
Aim. To assess the nutritional status and diet in patients with the metabolic
syndrome.
Materiał i metody. Badaniem objęto 57 osób z zespołem metabolicznym
zdiagnozowanym w Poradni Diabetologicznej Katedry i Kliniki Endokrynologii
oraz Kliniki Chorób Zawodowych i Nadciśnienia Tętniczego Uniwersytetu
Medycznego we Wrocławiu na podstawie zaleceń zgodnych ze wspólnym
stanowiskiem IDF, AHA, NHLBI (2009) oraz zmodyfikowanymi kryteriami
NCEP – ATP III. Z przeprowadzonego 24-godzinnego wywiadu żywieniowego,
powtórzonego trzykrotnie, obliczono średnią wartość odżywczą całodziennej
racji pokarmowej, zaś stan odżywienia oceniano na podstawie wyników
pomiaru wskaźników antropometrycznych oraz wyników wybranych
parametrów biochemicznych krwi.
Material & Methods. The study involved 57 people with the metabolic
syndrome, diagnosed at the Diabetes Outpatient Department and Clinic of
Endocrinology and Department of Occupational Diseases and Hypertension,
Medical University in Wroclaw on the basis of recommendations in line with
the common position of the IDF, AHA, NHLBI (2009) and modified criteria
of NCEP – ATP III. Based on a 24-hour nutritional interview, repeated three
times, the average nutritional value of daily food ration was calculated and
nutritional status was assessed by anthropometric measurement results and
the results of selected biochemical blood parameters.
Wyniki. U badanych kobiet głównie diagnozowano 3 schorzenia
wchodzące w skład zespołu metabolicznego, zaś wśród mężczyzn
najczęściej stwierdzano współwystępowanie 5 chorób. Stwierdzono liczne
błędy w podaży poszczególnych składników odżywczych w całodziennym
pożywieniu. Pomimo stosunkowo niskiej średniej wartości energetycznej
analizowanych jadłospisów, dostarczały one zbyt dużych ilości białka
oraz nasyconych kwasów tłuszczowych, przy jednocześnie niskiej podaży
węglowodanów złożonych i błonnika pokarmowego.
Wniosek. Najczęściej popełnianymi błędami żywieniowymi u osób ze
zdiagnozowanym zespołem metabolicznym była zbyt duża podaż nasyconych
kwasów tłuszczowych oraz niedobory węglowodanów ogółem i błonnika
pokarmowego.
Results. In the surveyed women mainly three diseases of the metabolic
syndrome were diagnosed, while among men 5 diseases were diagnosed.
Numerous errors in the supply of various nutrients were found in the daily
nutrition. Despite a relatively low average energy value of the tested
diets, they provided too much protein and saturated fatty acids with
a simultaneously low supply of complex carbohydrates and dietary fiber.
Conclusion. The most common errors of the patients diagnosed with the
metabolic syndrome were too high supplies of saturated fatty acids and
shortages of total carbohydrates and dietary fiber.
Key words: metabolic syndrome, nutritional status, nutrients
Słowa kluczowe: zespół metaboliczny, stan odżywienia, składniki
pokarmowe
© Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 948-955
www.phie.pl
Nadesłano: 03.10.2014
Zakwalifikowano do druku: 15.11.2014
Adres do korespondencji / Address for correspondence
mgr inż. Ewa Bator
Katedra Żywienia Człowieka, Wydział Nauk o Żywności
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
ul. Chełmońskiego 37/41, 51-630 Wrocław
tel. 667 331 670, e-mail: [email protected]
Bator E i wsp. Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia osób ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym
Wykaz skrótów
IDF – International Diabetes Federation
AHA – American Heart Association
NHLBI – National Heart, Lung and Blood Institute
NCEP – ATP III – National Cholesterol Education
Program – Adult Treatment Panel III
Wstęp
Definicja zespołu metabolicznego ewoluowała
przez wiele lat [1-3]. Istotnym, aczkolwiek nie ostatecznym krokiem w kierunku ujednolicenia sposobu
rozpoznawania tego schorzenia, były wydane w 2009
roku nowe zalecenia. Zostały one opracowane wspólnie przez IDF (International Diabetes Federation),
Amerykańskie Towarzystwo Kardiologiczne (American
Heart Association – AHA) oraz Narodowy Instytut
Kardiologii, Pulmonologii I Hematologii (National
Heart, Lung and Blood Institute – NHLBI). Zgodnie
ze wspólnym stanowiskiem IDF, AHA, NHLBI (2009)
oraz zmodyfikowanymi kryteriami NCEP – ATP III
(National Cholesterol Education Program – Adult Treatment Panel III) do diagnozy schorzenia potrzebne jest
rozpoznanie 3 spośród następujących czynników:
a. obwód talii – zróżnicowany etnicznie, dla populacji europejskiej >102 cm u mężczyzn oraz >88 cm
u kobiet,
b. stężenie triglicerydów ≥ 150 mg/dl (≥1,7 mmol/l)
lub leczenie hipolipemizujące,
c. stężenie cholesterolu frakcji HDL <40 mg/dl
(<1,0 mmol/l) u mężczyzn oraz <50 mg/dl
(<1,3 mmol/l) u kobiet lub odpowiednie leczenie
farmakologiczne,
d. ciśnienie tętnicze skurczowe ≥130 mm Hg lub
rozkurczowe ≥85 mm Hg lub leczenie hipotensyjne,
e. stężenie glukozy na czczo ≥100 mg/dl (≥5,6
mmol/l) lub leczenie hipoglikemizujące [4].
W leczeniu zespołu metabolicznego wyróżnia się
metody farmakologiczne oraz niefarmakologiczne.
Farmakoterapia obejmuje leczenie poszczególnych
składowych, tj. nadciśnienia tętniczego, dyslipidemii
aterogennej oraz cukrzycy. Podstawowym elementem
niefarmakologicznej terapii schorzenia jest eliminacja
czynników środowiskowych, które odgrywają istotną
rolę w patogenezie zespołu metabolicznego. Do najważniejszych z nich należy niska aktywność fizyczna
oraz nieprawidłowy sposób odżywiania, związany ze
stosowaniem diety wysokoenergetycznej, obfitującej
w kwasy tłuszczowe nasycone oraz cukry proste.
Czynniki te prowadzą do rozwoju nadwagi i otyłości,
będących przyczyną nieprawidłowego metabolizmu
glukozy, podwyższonego ciśnienia tętniczego, oporności na insulinę oraz zaburzeń lipidowych [16].
949
W zaleceniach dotyczących leczenia zespołu metabolicznego, podkreśla się znaczenie redukcji masy
ciała. Najistotniejsze jest zwalczanie otyłości typu
brzusznego, która odpowiada za większość zaburzeń
metabolicznych. Badania dowodzą, że zmniejszenie obwodu talii już o 3 cm, korzystnie wpływa na
gospodarkę lipidową organizmu oraz przyczynia się
do obniżenia ciśnienia tętniczego i stężenia glukozy
we krwi [17]. Zmniejszanie masy ciała powinno być
stopniowe. Najkorzystniejsza jest utrata 0,5-1 kg
tygodniowo, co uzyskuje się przez redukcję dziennej
podaży energii o 500-1000 kcal. Należy pamiętać
o odpowiedniej częstotliwości spożywania posiłków,
codziennych śniadaniach oraz dostarczeniu wszystkich niezbędnych składników odżywczych [18].
U osób z zespołem metabolicznym zaleca się
ograniczenie nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu pokarmowego. Nasycone kwasy tłuszczowe
powinny stanowić 7-10% całkowitej podaży energii.
Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia i Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego
zawartość cholesterolu w diecie powinna być niższa
niż 300 mg/dobę, a u osób z miażdżycą poniżej 200
mg/dobę [19]. Składnikami pożądanymi w diecie
osób z zaburzeniami gospodarki lipidowej są kawasy
tłuszczowe jedno- i wielonienasycone. Pozytywny
wpływ wielonienasyconych kwasów tłuszczowych
na gospodarkę lipidową organizmu zaobserwowali
Davigus i wsp. (1997) podczas 30-letniego badania.
Stwierdzili, że u mężczyzn spożywających więcej niż
35 g ryb morskich na dobę, relatywne ryzyko zgonu
z powodu chorób sercowo-naczyniowych, jest istotnie
niższe, niż w przypadku mężczyzn spożywających ryby
rzadko lub wcale [20].
Jedną ze składowych zespołu metabolicznego
są zaburzenia gospodarki węglowodanowej, dlatego
chorzy powinni zwracać uwagę na ilość i jakość spożywanych węglowodanów. Zaleca się węglowodany
złożone o niskim indeksie glikemicznym, które są
trawione i wchłaniane wolniej, przez co wywołują
mniejszy wzrost glikemii poposiłkowej. U osób otyłych
z towarzyszącą insulinoopornością, wysoki indeks
glikemiczny spożywanych pokarmów, powoduje stały
wzrost wydzielania insuliny, w konsekwencji prowadząc do rozwoju cukrzycy typu 2 [21]. Składnikiem
pokarmowym korzystnie wpływającym na gospodarkę
lipidową oraz węglowodanową organizmu, jest rozpuszczalny błonnik pokarmowy. Z badań wynika, że
wzrost stężenia błonnika o 10 g na dzień zmniejsza
o 14% ryzyko chorób wieńcowych oraz o 27% ryzyko
śmierci z powodu chorób wieńcowych [22]. Błonnik
pokarmowy zmniejsza również glikemię poposiłkową,
co jest szczególnie istotne u osób z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej [19].
950
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 948-955
W związku z obniżeniem ilości węglowodanów
w diecie zalecanej dla osób chorujących na zespół
metaboliczny, udział białek może ulec zwiększeniu
nawet do 30% dziennego zapotrzebowania energetycznego. Przeprowadzono badania porównujące efekty
diety o obniżonej wartości energetycznej, obniżonej
podaży tłuszczu i zwiększonej ilości białek oraz diety
niskoenergetycznej o obniżonej zawartości tłuszczu
i podwyższonej węglowodanów. Dieta o wyższej podaży białek wypadła znacznie lepiej. Zwiększa ona
wrażliwość organizmu na insulinę, a obniżenie masy
ciała następuje kosztem tłuszczu , a nie beztłuszczowej
masy ciała [23].
Cel badań
Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia
chorych z zespołem metabolicznym.
Materiał i metody badań
Badaniem objęto 57 osób ze zdiagnozowanym
zespołem metabolicznym, leczonych w Klinice Chorób
Zawodowych i Nadciśnienia Tętniczego Uniwersytetu
Medycznego we Wrocławiu. W badanej grupie kobiety
stanowiły 82,5%, zaś mężczyźni 17,5%. Średnia wieku
wśród chorych kobiet wynosiła 59,0 lat, a mężczyzn
52,5 lat.
Diagnozę zespołu metabolicznego wśród badanych osób, przeprowadzono w Poradni Diabetologicznej Katedry i Kliniki Endokrynologii oraz Klinice
Chorób Zawodowych i Nadciśnienia Tętniczego Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu na podstawie
zaleceń zgodnych ze wspólnym stanowiskiem IDF,
AHA, NHLBI (2009) oraz zmodyfikowanymi kryteriami NCEP – ATP III [4].
Liczbę schorzeń składowych zespołu metabolicznego, występującą u badanych chorych przedstawiono
w tabeli I.
Stan odżywienia badanych osób oceniano na
podstawie wyników badań antropometrycznych oraz
oznaczeń wybranych wskaźników biochemicznych
krwi. Badania antropometryczne obejmowały pomiary: BMI, obwodu talii, WHR, procentową zawartość
tkanki tłuszczowej w organizmie, obliczone na podstawie pomiarów grubości 4 fałdów skórno-tłuszczowych:
Tabela I. Liczba składowych zespołu metabolicznego występująca u badanych
chorych
Table I. Number of metabolic syndrome components in patients
Liczba elementów
zespołu
metabolicznego
Kobiety (n=47) Mężczyźni (n=10) Razem (n=57)
n
%
n
%
n
%
3
21
44,7
3
30,0
24
42,1
4
13
27,7
3
30,0
16
28,1
5
13
27,7
4
40,0
17
29,8
nad mięśniem dwugłowym ramienia, nad mięśniem
trójgłowym ramienia, pod dolnym kątem łopatki,
nad talerzem biodrowym w płaszczyźnie środkowopachowej za pomocą fałdomierza typu Harpender [5].
U badanych przeprowadzono również oznaczenia
wybranych wskaźników biochemicznych krwi. Badania wykonano w Laboratorium Szpitala Klinicznego
Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu. Oznaczono
profil lipidowy: stężenie cholesterolu całkowitego,
cholesterolu frakcji HDL i LDL, triglicerydów oraz
stężenie glukozy w surowicy krwi.
Z przeprowadzonego 24-godzinnego wywiadu
żywieniowego, powtórzonego trzykrotnie, obliczono średnią wartość energetyczną oraz zawartość
składników odżywczych w całodziennych racjach
pokarmowych. Podczas przeprowadzania wywiadu żywieniowego wykorzystano „Album fotografii
produktów i potraw” opracowany przez Instytut
Żywności i Żywienia, który był pomocny w ocenie
wielkości porcji spożywanych produktów, potraw
oraz napojów [6]. Do oceny wartości energetycznej
i odżywczej każdej racji pokarmowej wykorzystano
program komputerowy „Energia v. 4.1”. Uzyskane
wyniki porównano z zaleceniami autorskiego prozdrowotnego modelu odżywiania chorych, zaproponowanego w oparciu o wytyczne Mamcarza (2008) [3],
AHA (2006) [7], NCEP – ATP III (2002) oraz normy
opracowane przez Jarosza i Bułhak-Jachymczyk [8].
Zapotrzebowanie na energię obliczono na podstawie
średniej ważonej, uwzględniającej płeć i wiek chorych,
pomniejszonej o średnią ważoną zalecanego obniżenia
podaży energii [9]. Ze względu na różnice w zalecanej
podaży energii i składników odżywczych w zależności
od wieku, kobiety i mężczyzn podzielono na 5 grup
(19-30 lat, 31-50 lat, 54-65 lat, 66-75 lat, >75 lat).
Z powodu zróżnicowanej dziennej redukcji podaży
energii w zależności od wyjściowej masy ciała, chorych
z zespołem metabolicznym podzielono na 4 grupy
(<70 kg, 70‑90 kg, 91-112 kg, 113-135 kg). Zalecenia autorskiego prozdrowotnego modelu odżywiania
chorych przy wartości energetycznej całodziennej
racji pokarmowej na poziomie 1755 kcal dla kobiet
oraz 2090 kcal w przypadku mężczyzn przedstawiono
w tabeli II.
Wyniki
W tabeli III przedstawiono podział badanej
grupy chorych ze względu na oznaczane wskaźniki
antropometryczne: BMI, obwód talii, WHR oraz zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie. Zgodnie ze
wspólnym stanowiskiem IDF, AHA, NHLBI (2009)
oraz zmodyfikowanymi kryteriami NCEP – ATP III
[4], jednym z czynników do rozpoznania zespołu
metabolicznego jest obwód talii powyżej 88 cm dla
kobiet i 102 cm w przypadku mężczyzn, co w badanej
Bator E i wsp. Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia osób ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym
grupie chorych występowało u 97,9% kobiet i 90%
mężczyzn. Osoby z prawidłową masą ciała stanowiły
tylko 3,5% grupy z zespołem metabolicznym. 27,7%
kobiet i 40% mężczyzn miało nadwagę, a odpowiednio
68,1% i 60% miało otyłość, z czego otyłość olbrzymia
(III°) występowała u 4,3% kobiet i 10% mężczyzn.
Blisko 90% kobiet i 60% mężczyzn charakteryzowało się podwyższoną zawartością tkanki tłuszczowej
w organizmie. W zależności od lokalizacji, tkanka
tłuszczowa wykazuje wiele różnic. Tłuszcz trzewny
(zlokalizowany w obrębie jamy brzusznej) powoduje
powstawanie insulinooporności, nietolerancji glukozy,
cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego i przedwczesnych chorób serca [10]. W celu określenia partii ciała,
w których tłuszcz się kumuluje, obliczono wskaźnik
WHR. Niepokojącym był fakt, że u wszystkich kobiet
i 70% mężczyzn wskaźnik WHR wskazywał na występowanie otyłości typu brzusznego, która charakteryzuje się większym udziałem tłuszczu trzewnego
w organizmie niż otyłość pośladkowo-udowa i co za
tym idzie niesie ze sobą więcej niekorzystnych konsekwencji zdrowotnych.
Podział chorych na grupy pod względem wyników badań biochemicznych krwi przedstawiono
w tabeli IV. 61,7% kobiet i 40% mężczyzn miało zbyt
wysokie stężenie cholesterolu całkowitego w surowicy
krwi (powyżej 200 mg/dl). Prawidłowe stężenie frakcji
HDL cholesterolu stwierdzono u blisko 83% pacjentek
i 40% pacjentów. Zbyt wysokie stężenie frakcji LDL
cholesterolu (powyżej 130 mg/dl) w surowicy krwi
zaobserwowano u 36,2% pacjentek i 50% pacjentów,
a stężenie triglicerydów powyżej normy, stwierdzono
u blisko 40% badanych obydwu płci. W ocenie gospodarki węglowodanowej badanych osób oznaczono
stężenie glukozy we krwi i stwierdzono, że aż u 76,6%
kobiet i 80% mężczyzn było ono zbyt wysokie: >105
mg/dl w surowicy krwi.
Tabela II. Zalecenia autorskiego prozdrowotnego modelu odżywiania chorych
Table II. Recommendations of author’s health-oriented model of patients’
nutrition
Udział
w całodziennym
zapotrzebowaniu
na energię [%]
Ilość dla kobiet
[g/dobę]
Ilość dla
mężczyzn
[g/dobę]
Białko ogółem
13
57,0
67,9
Tłuszcz ogółem
27
52,7
62,7
Nasycone kwasy
tłuszczowe
6
11,7
13,9
Jednonienasycone kwasy
tłuszczowe
14
27,3
32,5
Wielonienasycone kwasy
tłuszczowe
7
13,7
16,3
Węglowodany ogółem
60
263,3
313,5
Cholesterol pokarmowy
–
<0,2
<0,2
Błonnik pokarmowy
–
30,0
30,0
Składnik
951
Średnia wartość energetyczna całodziennych jadłospisów kobiet wynosiła 1375,9 kcal, zaś mężczyzn
1764,6 kcal i pod tym względem realizowała zalecenia
zawarte w autorskim prozdrowotnym modelu odżywiania chorych u 78,4% kobiet i 84,4% mężczyzn.
Wartość energetyczna racji pokarmowych u 14,9%
kobiet była zgodna z zaleceniami. 38,3% jadłospisów
realizowało je w 50-70%, 38,3% w 70-90%, zaś 8,5%
racji pokarmowych dostarczało nadmiernych ilości
energii. Tylko 2 mężczyzn realizowało prawidłowo
zalecenia dotyczące podaży energii. Wysoka wartość
energetyczna – powyżej 130% zaleceń, dotyczyła racji
pokarmowych 10% chorych. Jadłospisy 10% mężczyzn
były w 30-50% zgodne z zaleceniami, 40% – realizowały je w 50-70%, zaś 20% w 70-90% (tab. V).
W posiłkach badanych kobiet średnia podaż
białka ogółem wynosiła 57,0 g i 81,8 g w racjach
pokarmowych mężczyzn, co stanowiło odpowiednio
100% i 120,5% zaleceń (tab. V). Zaobserwowano
duże zróżnicowanie w podaży białka ogółem pomiędzy
badanymi. Jadłospisy 36,2% pacjentek i 20% pacjentów dostarczały odpowiednich ilości białka. Racje
pokarmowe 29,8% kobiet i 50% mężczyzn zawierały
zbyt dużo tego składnika odżywczego. W zaleceniach
autorskiego prozdrowotnego modelu odżywiania ilość
energii z tłuszczu ogółem powinna wynosić 27%, czyli
52,7 g dla kobiet i 62,7 g dla mężczyzn. Średnia podaż
tłuszczu w diecie 10,6% pacjentek była na poziomie
50‑70% zaleceń, a u 34% kobiet na poziomie 70-90%.
Zalecenia realizowane były prawidłowo w 36,2%,
a przekroczone w 19,2% jadłospisach kobiet. Wśród
mężczyzn zaobserwowano znacznie większe rozbieżności w dziennej ilości spożywanego tłuszczu. Żadna
racja pokarmowa nie realizowała zaleceń w prawidłowym przedziale. Zalecenia autorskiego prozdrowotnego modelu odżywiania chorych uwzględniały
również proporcje pomiędzy poszczególnymi grupami
kwasów tłuszczowych w całodziennej racji pokarmowej. Zgodnie z założeniami 6% energii powinno
pochodzić z nasyconych, 14% z jednonienasyconych,
zaś 7% z wielonienasyconych kwasów tłuszczowych.
W badanej grupie kobiet zalecenia dotyczące podaży
kwasów tłuszczowych realizowane były w 158,1%
dla kwasów tłuszczowych nasyconych i w 67-68%
dla nienasyconych kwasów tłuszczowych (tab. V).
Podobnie jak kobiety, mężczyźni również spożywali
zbyt dużo nasyconych kwasów tłuszczowych (188,5%
realizacji zaleceń). Średnią podaż jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w posiłkach można
uznać za prawidłową, gdyż realizowała ona zalecenia
odpowiednio w 92,9% i 93,9%. W przypadku wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, 50% racji
pokarmowych mężczyzn dostarczało ich mniej niż
90% podaży zalecanej w autorskim prozdrowotnym
modelu odżywiania chorych, zaś 30% jadłospisów
952
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 948-955
Tabela III. Podział chorych na grupy pod względem wartości wybranych wskaźników antropometrycznych
Table III. Group division of patients by values of selected anthropometric indices
Wskaźnik
antropometryczny
BMI [kg/m2]
WHR
Obwód talii [cm]
Zawartość tkanki
tłuszczowej [%]
Kobiety (n=47)
Wartość wskaźnika
Mężczyźni (n=10)
Razem (n=57)
n
%
n
%
n
%
18,5-24,9
2
4,3
0
0,0
2
3,5
25,0-29,9
13
27,7
4
40,0
17
29,8
30,0-34,9
22
46,8
5
50,0
27
47,4
35,0-39,9
8
17,0
0
0,0
8
14,0
>39,9
2
4,3
1
10,0
3
5,3
<0,8 dla kobiet
<1,0 dla mężczyzn
0
0,0
3
30,0
3
5,3
≥0,8 dla kobiet
≥1,0 dla mężczyzn
47
100,0
7
70,0
54
94,7
<88 dla kobiet
<102 dla mężczyzn
1
2,1
1
10,0
2
3,5
≥88 dla kobiet
≥102 dla mężczyzn
46
97,9
9
90,0
55
96,5
<31 dla kobiet
<24 dla mężczyzn
6
12,8
4
40,0
10
17,5
≥31 dla kobiet
≥24 dla mężczyzn
41
87,2
6
60,0
47
82,5
Tabela IV. Podział chorych na grupy pod względem wartości wybranych wskaźników biochemicznych krwi
Table IV. Group division of patients by values of selected biochemical blood indices
Wskaźnik biochemiczny
Kobiety (n=47)
Wartość wskaźnika
Mężczyźni (n=10)
Razem (n=57)
n
%
n
%
n
%
< 140
0
0,0
0
0,0
0
0,0
140-200 (norma)
18
38,3
6
60,0
24
42,1
>200
29
61,7
4
40,0
33
57,9
<41
8
17,0
6
60,0
14
24,6
41-64 (norma)
23
48,9
4
40,0
27
47,4
>64
16
34,0
0
0,0
16
28,1
Stężenie frakcji LDL
cholesterolu [mg/dl]
<130 (norma)
30
63,8
5
50,0
35
61,4
≥130
17
36,2
5
50,0
22
38,6
Stężenie triglicerydów
[mg/dl]
40-160 (norma)
29
61,7
6
60,0
35
61,4
>160
18
38,3
4
40,0
22
38,6
Stężenie glukozy [mg/dl]
65-105 (norma)
11
23,4
2
20,0
13
22,8
>105
36
76,6
8
80,0
44
77,2
Stężenie cholesterolu
całkowitego [mg/dl]
Stężenie frakcji HDL
cholesterolu [mg/dl]
Tabela V. Wartość energetyczna i zawartość podstawowych składników odżywczych w średniej racji pokarmowej badanych osób
Table V. Energy value and content of basic nutrients in mean food rations of patients
Składnik pokarmowy
Średnia podaż ± odchylenie
standardowe
K
M
Minimum
Maksimum
K
K
M
M
Mediana
K
M
Zalecenia autorskiego prozdrowotnego modelu
odżywiania
K
M
Realizacja
zleceń [%]
K
M
Wart.energetyczna [kcal]
1375,9±292,1 1764,6±814,9 980,3
1000,8 2001,9 3849,9 1377,0 1589,5 1755,0 2090,0 78,4
84,4
Białko ogółem [g]
57,0±16,2
81,8±43,3
28,4
38,2
113,8
193,4
53,6
75,6
57,0
67,9
100,0 120,5
Tłuszcz ogółem [g]
49,7±10,8
76,8±52,2
29,5
28,5
76,1
208,5
49,3
69,1
52,7
62,7
94,3
NKT [g]
18,5±5,3
26,2±18,6
9,4
10,7
35,8
72,7
17,7
21,9
11,7
13,9
158,1 188,5
JNKT [g]
18,3±5,5
30,2±23,2
9,0
9,1
34,6
90,5
18,2
26,4
27,3
32,5
67,0
92,9
WNKT [g]
9,3±3,2
15,3±8,9
3,1
6,3
16,8
32,0
9,8
11,9
13,7
16,3
67,9
93,9
Cholesterol pokarmowy [mg]
189,8±135,2
260,9±151,2
80,3
92,9
984,4
498,7
164,6
194,9
200,0
200,0
94,9
130,5
Węglowodany ogółem [g]
194,1±59,6
201,0±59,9
75,9
119,2
332,9
33,7
188,0
190,0
263,3
313,5
73,7
64,1
Błonnik pokarmowy [g]
20,1±6,6
18,8±6,4
10,3
10,2
42,2
30,2
17,7
17,5
30,0
30,0
67,0
62,7
Wskaźnik Keys’a [mg/dl]
41,4±16,0
27,9±6,9
6,0
18,4
90,6
50,5
39,0
26,9
22,8
21,4
181,6 130,4
122,5
K – kobiety; M – mężczyźni, NKT – nasycone kwasy tłuszczowe, JNKT – jednonienasycone kwasy tłuszczowe, WNKT – wielonienasycone kwasy tłuszczowe
Bator E i wsp. Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia osób ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym
dostarczało ich w odpowiednich ilościach. Prawidłowe spożycie cholesterolu stwierdzono u 95% kobiet.
Średnia podaż tego składnika pokarmowego w ich
jadłospisach wynosiła 189,9 mg. Średnia racja pokarmowa mężczyzn zawierała 260,9 mg cholesterolu, co
stanowiło 130,5% przyjętych zaleceń. Zauważalne
były duże różnice w ilościach dostarczanego cholesterolu przez poszczególne osoby. Badane racje pokarmowe oceniono pod względem ich aterogenności
w oparciu o wskaźnik Keys’a. Jego wartość przyjęta
w zaleceniach autorskiego prozdrowotnego modelu
odżywiania, wynosząca 22,8 mg/dl dla kobiet i 21,4
mg/dl dla mężczyzn, była znacznie przekroczona
w posiłkach osób obydwu płci. U wszystkich mężczyzn
i ponad 90% kobiet aterogenność diety przekraczała
110% zaleceń, co wynikało przede wszystkim ze zbyt
wysokiego spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych
i niewystarczającej podaży wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (tab. V).
W diecie osób ze zdiagnozowanym zespołem
metabolicznym, głównym źródłem energii muszą być
węglowodany złożone, które zgodnie z zaleceniami autorskiego prozdrowotnego modelu odżywiania powinny stanowić 60% całodziennej energii. Średnia racja
pokarmowa badanych kobiet dostarczała ich zaledwie
194,1 g, czyli realizowała zalecenia w 73,7%. Prawidłowa podaż węglowodanów w diecie dotyczyła 19,1%
kobiet, zaś w ilości 110-130% zalecanej podaży – 4,3%
kobiet. W ponad 60% jadłospisów kobiet realizowane
były zalecenia w 50-70%, a mniej niż połowę ilości węglowodanów zawierały diety prawie 15% badanych kobiet. Konsekwencją niskiego spożycia węglowodanów
ogółem była niska podaż błonnika – 20,1 g, czyli 67%
ilości zalecanej w autorskim prozdrowotnym modelu
odżywiania (tab. V). Jedynie 14,9% kobiet chorych realizowało, a 2,1% przekraczało zalecenia spożycia tego
składnika. Najwięcej, bo aż 44,7% badanych kobiet
w całodziennych racjach pokarmowych, dostarczało
błonnik na poziomie 50-70% zaleceń. Ilość węglowodanów ogółem w diecie mężczyzn wynosiła 201 g,
953
co stanowiło 64,1% zaleceń. Całodzienne jadłospisy
zdecydowanej większości mężczyzn dostarczały zbyt
małych ich ilości. Jedynie u 1 z mężczyzn podaż tego
składnika była odpowiednia. Średnia podaż błonnika
w racjach pokarmowych badanych mężczyzn wynosiła
18,8 g, czyli 62,7% zaleceń. Jedynie 20% chorych
mężczyzn spożywało prawidłowe ilości włókna pokarmowego, a racje pokarmowe pozostałych realizowały
zalecenia na poziomie niższym niż 70% (tab. V).
W celu określenia zależności między parametrami
żywieniowymi, a wskaźnikami biochemicznymi krwi
przeprowadzono analizę kanoniczną. Pozwoliła ona
na wykazanie związku między badanymi zmiennymi
przy średniej korelacji na poziomie r=0,64. W tabeli VI przedstawiono wagi kanoniczne i strukturę
czynnikową, która mówiła o ważności zmiennych,
w określeniu czynników analizy. Najistotniejszym
parametrem związanym ze sposobem żywienia okazała
się podaż tłuszczów w diecie (r=0,8030). W przypadku wskaźników biochemicznych, najważniejszymi
z nich okazało się stężenie frakcji LDL cholesterolu
(r=0,5717). Obliczeń dokonano również dla czynnika 2, dla którego najistotniejszym parametrem
biochemicznym we krwi, okazało się stężenie frakcji
HDL cholesterolu, skorelowane ujemnie (r=-0,8913)
oraz triglicerydy (r=0,8764).
Dyskusja
Wyniki badań Hen i wsp. (2009) oceniających
wybrane parametry antropometryczne i biochemiczne
kobiet z zespołem metabolicznym są bardzo zbliżone
do omówionych w niniejszej pracy. W badanej grupie
kobiet odnotowano zbyt duży obwód pasa – 106,8
cm. Średni wskaźnik wagowo-wzrostowy BMI był na
poziomie 33,8 kg/m2. Stężenie triglicerydów i frakcji
HDL cholesterolu było na granicy wartości prawidłowych (odpowiednio 1,7 mmol/l i 1,3 mmol/l), zaś
średnie stężenie glukozy znacznie przekraczało normę
(6,5 mmol/l) [11].
Tabela VI. Wagi kanoniczne i struktura czynnikowa między zmiennymi związanymi ze sposobem żywienia, a wskaźnikami biochemicznymi krwi badanej grupy
chorych
Table VI. Canonical weights and factor structure between nutrition variables and biochemical blood indices in patients
Czynnik 1
Zmienne
Struktura czynnikowa
Wagi kanoniczne
Struktura czynnikowa
0,803
0,1601
0,9795
0,8835
Cholesterol pokarmowy
-0,2762
0,304
0,1833
0,3625
BMI
0,3685
0,4447
0,3912
0,5342
WHR
0,0181
0,1189
0,0267
0,077
Cholesterol całkowity
0,1467
0,13
1,7253
0,4175
Cholesterol HDL
0,0222
0,0509
-0,8913
0,2987
Cholesterol LDL
0,5715
0,2201
1,3213
0,3646
Triglicerydy
0,1458
0,1201
0,8764
0,3112
Glukoza
0,256
0,4482
0,3648
0,301
Parametry związane ze sposobem żywienia Tłuszcz ogółem
Wskaźniki biochemiczne krwi
R=0,64; p<0,05
Czynnik 2
Wagi kanoniczne
954
Wartości wskaźników antropometrycznych
i oznaczeń biochemicznych we krwi, oceniane przez
Przybyłowicz i wsp. (2005) w grupie kobiet chorujących na zespół metaboliczny, wykazywały podobne
tendencje, chociaż średnie wartości poszczególnych
wskaźników, rzadziej niż w badaniach analizowanych w niniejszej pracy, odbiegały od norm. Przeciętny obwód talii pacjentek był w normie i wynosił
84,3 cm, a wskaźnik BMI był na poziomie 27,2 kg/m2.
Wykazano zbyt dużą zawartość tkanki tłuszczowej
w organizmie kobiet – blisko 35%. Średni wskaźnik
WHR wynosił 0,81. Analiza poziomu lipidów w surowicy krwi wykazała, że średnie stężenie cholesterolu
całkowitego w badanej grupie chorych przekraczało
zakres wartości prawidłowych i wynosiło 216 mg/dl.
Przeciętne stężenie triglicerydów oraz frakcji HDL
i LDL cholesterolu było prawidłowe i wynosiło odpowiednio 120,6 mg/dl, 63,5 mg/dl i 134,7 mg/dl.
Stężenie glukozy w surowicy krwi było na poziomie
109,3 mg/dl i przekraczało zalecane wartości [12].
Obwód talii osób, u których zdiagnozowano zespół
metaboliczny, zbadanych przez Malika i wsp. (2005),
był bardzo zbliżony do obwodu chorych analizowanych w niniejszej pracy i wynosił 108,1 cm. Średnie
stężenie cholesterolu całkowitego i jego poszczególnych frakcji również było prawie na takim samym
poziomie – odpowiednio 212,7 mg/dl cholesterolu
całkowitego, 40,0 mg/dl frakcji HDL cholesterolu
i 129,0 mg/dl frakcji LDL cholesterolu. Odnotowano
zdecydowanie wyższe stężenie triglicerydów, wynoszące średnio 213,8 mg/dl oraz niższe stężenie glukozy
na poziomie 110,3 mg/dl [13].
Gajewska i Niegowska (2008) przeprowadziły
analizę sposobu żywienia pacjentów ze współistniejącym nadciśnieniem tętniczym i zaburzeniami tolerancji glukozy. Nieprawidłowości w podaży podstawowych
składników odżywczych odnotowane w ich badaniach
najczęściej pokrywały się z błędami osób, stanowiących
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 948-955
badaną grupę w niniejszej pracy. W badaniu Gajewskiej i Niegowskiej (2008) zauważalne były również
nieprawidłowe proporcje w podaży poszczególnych
rodzajów kwasów tłuszczowych. Nasycone kwasy
tłuszczowe dostarczały 13,3-16,3% energii, jednonienasycone – 15,7-18,8% energii, zaś wielonienasycone
około 6%. Podobnie, jak w grupie chorych analizowanych w niniejszej pracy, odnotowano niskie spożycie
węglowodanów i błonnika pokarmowego (50-60%
zaleceń) [14].
Zgodnie z wynikami WOBASZ średnia podaż
tłuszczu ogółem w grupie osób z chorobą niedokrwienna serca, była prawidłowa jedynie w przypadku 23%
mężczyzn i 36,2% kobiet. Mniej niż 10% ankietowanych, dostarczało kwasów tłuszczowych nasyconych,
w ilości zgodnej z zaleceniami. Zawartość białka
w jadłospisach około połowy pacjentów była na odpowiednim poziomie. Racje pokarmowe 38,9% kobiet
i 26,3% mężczyzn zawierały zgodną z normami ilość
węglowodanów [15].
Zbliżone wyniki uzyskała Przybyłowicz i wsp.
(2005) w badaniu sposobu żywienia kobiet z zaburzeniami metabolizmu. Spożycie tłuszczu na poziomie
35% całkowitej ilości energii związane było z nadmierną podażą cholesterolu pokarmowego. Odnotowano
dostarczenie prawidłowych ilości białka ogółem i zbyt
niskie węglowodanów (46% energii) oraz błonnika
pokarmowego (64% zaleceń) [12].
Wniosek
Do najczęściej popełnianych błędów żywieniowych u osób ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym należy zbyt duża podaż nasyconych kwasów
tłuszczowych oraz niedobory węglowodanów ogółem
i błonnika pokarmowego oraz dodatkowo w przypadku
mężczyzn przyjmowanie z pożywieniem nadmiernych
ilości cholesterolu.
Piśmiennictwo / References
1. Sieradzki J. Zespół metaboliczny – pojęcie, patofizjologia,
diagnostyka i leczenia. Diabetol Prakt 2002, 3(4):
187‑195.
2. Wyrzykowski B. Historia zespołu metabolicznego. Chor Serca Naczyń 2005, 2(4): 206-213.
3. Mamcarz A (red). Zespół metaboliczny. Medical Education,
Warszawa 2008.
4. Braksator W, Chybowska B, Mamcarz A. Zespół metaboliczny
Anno Domini 2009/2010. Kardiol Na Co Dzień 2010, 5:
14-18.
5. Gawęcki J (red). Żywienie człowieka. Podstawy nauki
o żywieniu. Tom 1. PWN, Warszawa 2011.
6. Szponar L, Wolnicka K, Rychlik E. Album fotografii
produktów i potraw. IŻŻ, Warszawa 2000.
7. American Heart Association. Third Report of the National
Cholesterol Education Program (NCEP) Expert Panel
on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood
Cholesterol in Adults (Adult Treatment Panel III) Final
Report. Circulation. J Am Heart Assoc 2002, 106:
3143‑3421.
8. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B. Normy żywienia człowieka.
Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. PZWL,
Warszawa 2012.
9. Ciborowska H, Rudnicka A. Dietetyka. Żywienie zdrowego
i chorego człowieka. PZWL, Warszawa 2004.
10. Psurek A, Szymborska-Kajanek A, Wróbel M, Strojek K.
Otyłość i ryzyko kardiometaboliczne. Przew Lek 2008, 3:
10-17.
Bator E i wsp. Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia osób ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym
11. Hen K, Bogdański P, Pupek-Musialik D. Wpływ regularnej
aktywności fizycznej na aktywność aminotransferazy
alaninowej i asparaginowej oraz wybrane parametry
biochemiczne u otyłych kobiet z zespołem metabolicznym.
Prz Kardiodiabetol 2009, 4(1): 11-17.
12. Przybyłowicz K, Cichoń R, Wądołowska L, Bandurska E.
Ocena współistnienia żywieniowych i metabolicznych
czynników ryzyka w aspekcie chorób sercowo-naczyniowych.
Bromat Chemia Toksykol 2005, supl: 45-49.
13. Malik S, Wong ND, Franklin S, Pio J, Fairchild C, Chien R.
Cardiovascular Disease in U.S. Patients With Metabolic
Syndrome, Diabetes and Elevated C – Reactive Protein.
Diabetes Care 2005, 28: 690-693.
14. Gajewska D, Niegowska J. Analiza sposobu żywienia pacjentów
z nadciśnieniem tętniczym pierwotnym i zaburzeniami
tolerancji glukozy. Bromat Chemia Toksykol 2008, 3:
405‑409.
15. Waśkiewicz A, Piotrowski W, Sygnowska E, Broda G,
Drygas W, Zdrojewski T, Kozakiewicz K, Tykarski A, Ciela U.
Quality of nutrition and health knowledge in subjects with
diagnosed cardio-vascular diseases in the Polish population
– National Multicentre Health Survey (WOBASZ). Kardiol
Pol 2008, 66(5): 507-513.
16. Kozek E. Zespół metaboliczny – patogeneza, rozpoznanie
i leczenie. Przew Lek 2002, 5(8): 68-76.
955
17. Miyatake N, Matsumoto S, Fujii M, Numata T. Reducing waist
circumference by at least 3 cm is recommended for improving
metabolic syndrome in obese Japanese men. Diabetes Res
Clin Pract 2008, 79: 191-195.
18. Pupek-Musialik D, Bogdański P, Kujawska-Łuczak M.
Diagnostyka i leczenie zespołu metabolicznego w świetle
aktualnych wytycznych. Przew Lek 2009, 1: 27-33.
19. Kobus G, Bachórzewska-Gajewska H, Kinalska I. Dieta
niskocholesterolowa. Prz Kardiodiabetol 2009, 4(3):
114‑124.
20. Daviglus M, Stamler J, Orencia AJ, Dyer AR, Liu K,
Greenland P, Walsh MK, Morris D, Shekelle RB. Fish
Consumption and the 30-Year Risk of Fatal Myocardial
Infarction. New Engl J Med 1997, 15(336): 1046-1053.
21. Zozulińska D. Historia naturalna i leczenie cukrzycy typu 2.
Przew Lek 2006, 3: 30-39.
22. Pereira MA, O’Reilly E, Augustsson K, Fraser GE, et al.
Dietary Fiber and Risk of Coronary Heart Disease. Arch
Intern Med 2004, 164: 370-376.
23. Noakes M, Keogh JB, Foster PR, Clifton PM. Effect of an
energy restricted, high-protein, low-fat diet on weight
loss, body composition, nutritional status, and markers of
cardiovascular health in obese women. Am J Clin Nutr 2005,
81: 1298-1306.