docRaport - Fundacja im. Friedricha Eberta
download 
Reklamacja Transkrypt
Raport - Fundacja im. Friedricha Eberta
Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Dariusz Szwed, Beata Maciejewska 1 Autorzy: Część pierwsza: Beata Maciejewska Współpraca: Dariusz Szwed, Małgorzata Tkacz-Janik, Bartłomiej Kozek Część druga: Dariusz Szwed Korekta: Irena Kołodziej, Emilia Walczak, Zofia Psota Projekt graficzny, skład, łamanie: Beata B. Nowak Wydawca: Fundacja Przestrzenie Dialogu ul. Zakopiańska 32b/4, 80-142 Gdańsk www.przestrzeniedialogu.org fundacja.przestrzenie dialogu Publikacja wydana we współpracy z: Fundacja im. Friedricha Eberta Przedstawicielstwo w Polsce ul. Podwale 11, 00-252 Warszawa www.feswar.org.pl ISBN 978-83-930412-0-6 Wydanie I Gdańsk, 2010 CC-BY-NC-ND (Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 3.0 Polska) Podziękowania: Niniejsza publikacja powstała dzięki pomocy i wsparciu następujących osób i instytucji, którym serdecznie dziękujemy: Biuro Górnośląskiego Związku Metropolitalnego w Katowicach Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej w Gliwicach Centrum Sztuki Współczesnej Kronika w Bytomiu Galeria Szyb Wilson Niezależny Serwis Informacyjny Gliwice 2 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Analiza dokumentu: Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 r. zawierająca propozycje dotyczące zrównoważonego rozwoju obszaru metropolitalnego Dariusz Szwed, Beata Maciejewska Współpraca: Małgorzata Tkacz-Janik, Bartłomiej Kozek Fundacja Przestrzenie Dialogu we współpracy z Fundacją im. Friedricha Eberta, Przedstawicielstwo w Polsce 2010 3 ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓ Wstęp Już więcej niż połowa Europejczyków i Europejek mieszka w miastach -regionach i metropoliach, proces metropolizacji jest więc nieunikniony. Wyzwanie polega na sprawieniu, by odbywał się on zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. CZĘŚĆ PIERWSZA Podstawy zrównoważonego rozwoju metropolii Czym jest zrównoważony rozwój Coraz częściej mamy do czynienia ze stwierdzeniem, że nie konsumpcja i rosnące słupki wzrostu gospodarczego, lecz jakość życia z zachowaniem dóbr naturalnych jest budulcem nowego fundamentu przyszłości. Czy metropolie mogą rozwijać się w zrównoważony sposób Współczesne metropolie europejskie prześcigają się w ocenach, która z nich jest bardziej przyjazna człowiekowi i środowisku, efektywna energetycznie, skuteczniej przeciwdziała zmianom klimatycznym, jest atrakcyjnym ośrodkiem twórczości i innowacji. Zarządzanie metropolią Dbałość o sprawy publiczne oraz budowanie metropolitalnej tożsamości to najważniejsze zadania władz metropolii. Realizacja tych zadań wymaga innowacji w zarządzaniu. 4 WÓJ METROPOLII SILESIA Rynek pracy – wybrane propozycje Odpowiednio przeprowadzona reforma rynku pracy, dostosowująca go do przeciwdziałania zmianom klimatycznym, może stworzyć wystarczającą ilość miejsc pracy, by zamortyzować zmniejszenie się ich liczby w bardziej szkodliwych ekologicznie sektorach gospodarki i jednocześnie zwiększyć zatrudnienie na rynku pracy poprzez dodatkowe etaty dla osób bezrobotnych. Wyrównanie szans – wybrane propozycje Dla rozwoju danego regionu ważne jest dostrzeżenie i umiejętność zagospodarowania potencjału różnych kapitałów ludzkich – nie tylko pełnosprawnych mężczyzn w sile wieku, ale także kobiet, osób po 45. roku życia i osób z niepełnosprawnością. CZĘŚĆ DRUGA Filary zrównoważonego rozwoju metropolii Demokracja energetyczna Nowoczesna polityka energetyczno-klimatyczna uwzględnia zarówno rosnące zapotrzebowanie na energię, jak i dopuszczalne bariery rozwoju wyznaczane przez aspekty ekologiczne, społeczne i gospodarcze. Zrównoważona mobilność Zrównoważony system transportowy jest krwioobiegiem metropolii, stanowiącym o jej atrakcyjności dla mieszkańców i osób ją odwiedzających. Społeczeństwo recyklingu Gospodarkę odpadami zgodną z zasadą zrównoważonego rozwoju należałoby określać jako gospodarkę surowcami wtórnymi. 5 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia 6 wstęp Już więcej niż połowa Europejczyków i Europejek mieszka w miastach-regionach i metropoliach, proces metropolizacji jest więc nieunikniony. Wyzwanie polega na sprawieniu, by odbywał się on zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Założeniem prezentowanego opracowania była próba odpowiedzi na dwa pytania: Czy Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia Silesia może się rozwijać w sposób zrównoważony? Jakie warunki należy spełnić, aby było to możliwe? Mimo że idea zrównoważonego rozwoju jest jednym z filarów Unii Europejskiej, zrównoważony rozwój metropolii to w UE zagadnienie stosunkowo nowe. Nie powstał dotychczas katalog wskazówek, narzędzi i wskaźników zrównoważonego rozwoju metropolii, brak sprawdzonych dobrych praktyk, nie wykonano pogłębionych analiz metropolii: ich stanu, jasnych i ciemnych stron, potencjalnych kierunków rozwoju. Jednocześnie Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny1 i Komitet Regionów2 podkreślają, że chociaż w poszczególnych krajach UE podejścia do procesów metropolizacji są różne, to wyzwania i ambicje wielkich regionów miejskich są podobne: chciałyby one być siłą napędową gospodarki i ośrodkami twórczości oraz innowacji3. Podobne są także skutki nieharmonijnego rozwoju metropolii: ubóstwo, wykluczenie społeczne, segregacja przestrzenna, segregacja ekologiczna, wykluczenie transportowe itd. Wiele metropolii to miejsca, w których kumulują się i zwielokrotniają współczesne problemy. W czym tkwi błąd? „Niedostatki w harmonijnym rozwoju obszarów metropolitalnych wynikają z braku tożsamości i braku odpowiedniego zarządzania sprawami publicznymi. Istniejące jednostki administracyjne są często przestarzałe. Uniemożliwiają one elastyczne dostosowanie się” – czytamy w jednym z dokumentów EKES z 2007 roku4. Powołanie Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia jest próbą dostosowania się do wymogów czasu i współczesnych kierunków rozwoju, gdyż proces metropolizacji jest nieunikniony także w Polsce. Trudno zaprzeczyć, że z powodu braku niezbędnych podstaw (bazy prawnej i dobrej praktyki zrównoważonego zarządzania metropolią) oraz nieutożsamiania się mieszkańców z metropolią, powołanie metropolii, stworzenie strategii jej rozwoju5, promowanie Silesii jako spójnej marki może się wydawać tematem zastępczym wobec tego, co określa się jako prawdziwe ludzkie problemy.6 Ale nie sposób myśleć o dynamicznym rozwoju tego najbardziej zurbanizowanego regionu Polski bez ścisłej współpracy miast, bez zintegrowanych działań i polityk, których wdrożenie ma bezpośredni wpływ na codzienne życie, jak transport czy gospodarka odpadami. W prezentowanym opracowaniu idziemy o krok dalej niż pytanie o sens istnienia metropolii. Koncentrujemy się na rozważaniu, jakie warunki należy spełnić, aby metropolia rozwijała się w sposób zrównoważony. Podstawą naszej pracy była analiza wielu dokumentów strategicznych, opracowań itd., a także efekty kilkudziesięciu spotkań z prezydentami miast wchodzących w skład GZM oraz 7 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia osobami reprezentującymi media, sztukę, kulturę, organizacje pozarządowe, biznes itd. Głównym punktem odniesienia stał się dla nas projekt Strategii Rozwoju GZM „Silesia” do 2025 roku, opublikowany w październiku 2009 roku. transportowej i gospodarowania surowcami wtórnymi. Jest w niej również mowa o energooszczędnym budownictwie i odnawialnych źródłach energii, zasadach zrównoważonego transportu oraz zasadach recyklingu w metropolii. Opracowanie podzieliliśmy na dwie części. Pierwsza zawiera wyjaśnienie, na czym polega zrównoważony rozwój, oraz analizę zrównoważonego rozwoju w metropoliach (m.in. nowoczesne pomiary rozwoju metropolii, nowe wskaźniki atrakcyjności, kapitały wpływające na rozwój). W tej części mowa jest także o nowoczesnych sposobach zarządzania metropolią oraz o sposobach kształtowania zrównoważonego rynku pracy i wyrównywania szans społecznych. Druga część to analiza polityk sektorowych: energetyczno-klimatycznej, Chcielibyśmy, aby to opracowanie stało się jednym z czynników wpływających na poprawę jakości życia, przestrzeni publicznej i stanu środowiska w Metropolii Silesia oraz inspiracją do kształtowania społeczności metropolii wrażliwej i odpowiedzialnej nie tylko za wspólną przestrzeń, ale także za wspólne sprawy w Europie i na świecie. Beata Maciejewska, Dariusz Szwed 1 Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny, EKES (The European Economic and Social Committee – EESC) – kilkusetosobowy organ doradczy i opiniodawczy Unii Europejskiej, reprezentujący szeroko rozumiane zorganizowane społeczeństwo obywatelskie: pracodawców, związki zawodowe, rolników, konsumentów oraz pozostałe grupy interesów państw Unii. Głównym zadaniem Komitetu jest doradztwo wobec Rady Unii Europejskiej, Parlamentu Europejskiego i Komisji Europejskiej w kwestiach dotyczących polityki gospodarczej i społecznej. 2 Komitet Regionów (Committee of the Regions – COR) – kolegialny organ pomocniczy Rady UE i Komisji Europejskiej, który reprezentuje stanowiska władz lokalnych i regionalnych wobec ustawodawstwa UE, wydając opinie o propozycjach legislacyjnych Komisji Europejskiej. Członkowie Komitetu Regionów pracują w sześciu komisjach tematycznych, m.in. w Komisji ds. Zrównoważonego Rozwoju (DEVE) i Komisji Polityki Spójności Terytorialnej (COTER). 3 Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie „Europejskie obszary metropolitalne – konsekwencje społeczno-gospodarcze dla przyszłości Europy”, (2007/C 168/02), http://www.ine-isd.org.pl/index_dokumenty.php?dzial=2&kat=4&art=2&limit=0 4 Ibid. 5 Projekt Strategii Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 roku, opublikowany na stronie internetowej GZM: http://www.gzm.org.pl/pol/strategia/Projekt_Strategii_Rozwoju_GZM_Silesia.PDF 6 Opinie o tym, że metropolia jest tematem zastępczym, pojawiają się w doniesieniach medialnych i komentarzach internautów, np.: http://sosnowiec.gazeta.pl/gazetasosnowiec/1,93867,7155906,Projekt_Metropolii_zatwierdzony__czas_na_konsultacje.html 8 Część pierwsza Polityka zrównoważonego rozwoju metropolii: •zarządzanie •rynek pracy •kapitał społeczny 9 10 rozdział `01 Czym jest zrównoważony rozwój Minęły czasy wiary w zbawienną rolę wzrostu gospodarczego. Kryzys, który dotknął głównie gospodarki uważane za najsilniejsze, obalił wiele mitów na temat roli kapitału i inwestycji. Coraz częściej mamy do czynienia ze stwierdzeniem, że nie konsumpcja i rosnące słupki wzrostu gospodarczego, lecz jakość życia z zachowaniem dóbr naturalnych jest budulcem nowego fundamentu przyszłości 1. 11 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Czym jest zrównoważony rozwój Wprowadzenie Obecnie w politykach wielu instytucji i państw poszukuje się nowych definicji„rozwoju”, „zysku”; coraz szerzej krytykuje się przekonanie, że PKB jest wskaźnikiem dobrobytu2. Jednocześnie idea zrównoważonego rozwoju, w której wzrost gospodarczy, spójność społeczna i ochrona środowiska idą ze sobą w parze i wzajemnie się uzupełniają, nie tylko zyskuje coraz większe znaczenie w Unii Europejskiej, ale jest też nadrzędnym długoterminowym celem UE. Cel ten ma zostać osiągnięty przez działania m.in. na rzecz ograniczania zmian klimatu, promowania czystszej energii, przeciwdziałania nadmiernej eksploatacji zasobów przyrodniczych czy stworzenia społeczeństwa opartego na integracji społecznej, uwzględniającego solidarność między pokoleniami oraz w ramach pokoleń3, 4. Głównym celem zrównoważonego rozwoju są poprawa jakości życia oraz zapewnienie dobrobytu zarówno obecnemu, jak i przyszłym pokoleniom. Paradoksalnie, w opinii wielu analityków obecny kryzys gospodarczy może stać się w Unii Europejskiej impulsem do bardziej stanowczego wdrażania idei zrównoważonego rozwoju oraz promowania tego modelu na świecie.5 12 Czym jest zrównoważony rozwój `01 Gospodarka, społeczeństwo i środowisko – trzy filary zrównoważonego rozwoju „zrównoważony Podstawowa definicja Termin rozwój” został zdefizrównoważonego niowany w 1987 roku (w Raporcie Światowej rozwoju Komisji Środowiska i Rozwoju Na- zbiorem zaleceń znanych pod nazwą Agenda 21. W polskim systemie prawnym zasada zrównoważonego rozwoju ma umocowanie konstytucyjne w artykule 5: „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. Zrównoważony rozwój w polityce Unii Europejskiej Niestety, ten idealny model w rzeczywistości jest znacznie zdeformowany: za najważniejsze uważa się czynniki ekonomiczne, drugie w kolejności są czynniki społeczne, a czynniki środowiskowe mają najmniejsze znaczenie. Dla lepszej równowagi modelu potrzebne jest więc zwiększenie znaczenia czynników środowiskowych, które mają znaczny wpływ na stan gospodarki oraz społeczeństwa (rys. niżej). sza wspólna przyszłość jako „rozwój, odpowiadający potrzebom dnia dzisiejszego, który nie ogranicza zdolności przyszłych pokoleń do zaspokajania ich potrzeb”. Rozwinięcie zasady zrównoważonego i trwałego rozwoju uzgodniono i przyjęto w Deklaracji Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku, wraz z towarzyszącym jej obszernym W Traktacie o Unii Europejskiej zrównoważony rozwój określono jako nadrzędny długoterminowy cel UE. Strategia unijna na rzecz zrównoważonego rozwoju, zmieniona w 2006r., nakreśla długoterminową wizję, w której takie elementy, jak rozwój gospodarczy, spójność społeczna i ochrona środowiska idą ze sobą w parze i wzajemnie się uzupełniają. GOSPODARKA SPOŁECZEŃSTWO GOSPODARKA SPOŁECZEŃSTWO GOSPODARKA SPOŁECZEŃSTWO ŚRODOWISKO ŚRODOWISKO ŚRODOWISKO TEORIA RZECZYWISTOŚĆ KONIECZNA ZMIANA Źródło: http://www.iucn.org/programme/ 13 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Najważniejsze obszary działania w strategii zrównoważonego rozwoju W Odnowionej Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE z 2006 roku wymieniono siedem kluczowych obszarów działania. 6 Są to: 1. ograniczanie zmian klimatu oraz promowanie czystszej energii; 2.zapewnienie, by systemy transportowe odpowiadały wymogom ochrony środowiska oraz spełniały gospodarcze i społeczne potrzeby społeczeństwa; 3.promowanie zrównoważonych wzorców produkcji i konsumpcji; 4.lepsze zarządzanie zasobami przyrodniczymi oraz przeciwdziałanie ich nad- miernej eksploatacji; 5.promowanie wysokiej jakości zdrowia publicznego na niedyskryminujących zasadach; 6.stworzenie społeczeństwa opartego na integracji społecznej, uwzględnia- jącego solidarność między pokoleniami oraz w ramach pokoleń, a także zagwarantowanie wysokiej jakości życia obywateli; 7. aktywne promowanie zrównoważonego rozwoju na forum międzynarodo- wym oraz zapewnienie zgodności wewnętrznych i zewnętrznych polityk UE z zasadami zrównoważonego rozwoju, jak również z podjętymi przez UE międzynarodowymi zobowiązaniami. Z komunikatu Komisji Wspólnot Europejskich z lipca 2009 roku wynika, iż mimo licznych pozytywnych zmian w polityce, w kilku dziedzinach utrzymują się tendencje sprzeczne z zasadą zrównoważonego rozwoju. Szybko i nadmiernie rośnie popyt na zasoby naturalne. Zmniejsza się różnorodność biologiczna, a jednocześnie wzrasta presja na najważniejsze ekosystemy. W dalszym ciągu wzrasta zużycie energii w transporcie. Kwestia ubóstwa na świecie pozostaje nierozwiązana. 14 Czym jest zrównoważony rozwój `01 Nowe pomiary rozwoju Obecnie w politykach wielu instytucji i państw obserwujemy odejście od wiary w zbawienną rolę wzrostu gospodarczego. Liderem tego kierunku myślenia jest amerykański prezydent Barack Obama, który rozpropagował ideę ZMIANY. Jednym z przykładów owej zmiany jest coraz szersza krytyka przekonania, że PKB jest głównym wskaźnikiem dobrobytu, nie uwzględnia on bowiem wielu ważnych czynników, m.in. skutków oddziaływania przemysłu na środowisko (hałas, zanieczyszczenie) czy na stan zdrowia. Znane są już alternatywne miary dobrobytu, jak np. wskaźnik rozwoju społecznego (Human Development Index – HDI), który oprócz badania PKB na mieszkańca uwzględnia także średnią długość życia oraz sukcesy edukacyjne społeczeństwa. Prawdziwą rewolucją może okazać się próba stworzenia nowego wskaźnika, którą w 2008 roku podjęła powołana przez prezydenta Francji Sarkozy’ego Komisja do spraw Pomiaru Kondycji Gospodarki i Postępu Społecznego. Na jej czele stoi dwóch wybitnych noblistów: Amerykanin Joseph Stiglitz, były główny ekonomista Banku Światowego, znany z krytycznego spojrzenia na zarządzanie mechanizmem globalizacji i ściśle wolnorynkową ekonomię, i Amartya Sen, indyjski ekonomista, twórca wspominanego powyżej wskaźnika rozwoju społecznego, który w swoich badaniach łączy zagadnienia ekonomiczne z etyką i filozofią, zajmuje się m.in. zagadnieniami ubóstwa i głodu. W opracowywanym przez Komisję wskaźniku będą brane pod uwagę precyzyjnie wycenione koszty wzrostu gospodarczego i zapobieganie im w dłuższym horyzoncie czasowym, a także rozłożenie się dochodu w całości społeczeństwa (a nie na jednego mieszkańca), dzięki czemu precyzyjniej zostaną ocenione nierówności społeczne. Podobne inicjatywy podejmują także organizacje pozarządowe i naukowcy w innych europejskich krajach. Jednym z przykładów może być książka dwóch niemieckich naukowców – politologa Clausa Leggewie i psychologa społecznego Haralda Welzera o znamiennym tytule Koniec świata, jaki znaliśmy. Klimat, przyszłość i szanse dla demokracji, wydana jesienią 2009 roku, której autorzy wskazują na konieczność ekologicznej rewolucji i redemokratyzacji społecznej (stare struktury demokratyczne „wyrobiły się”). Innym przykładem może być Instytut Nowej Ekonomii (New Economy Institute) w Wielkiej Brytanii. Jego celem jest „poprawa jakości życia poprzez innowacyjne rozwiązania, które kwestionują dotychczas obowiązujące myślenie w kwestiach ekonomicznych, środowiskowych i społecznych. (…) Na pierwszym miejscu stawiamy ludzi i naszą planetę”.7 15 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Przypisy 1 Piotr Buras, Koniec świata jest piękny, „Gazeta Wyborcza”, 14.12.2009 r.; http://wyborcza.pl/1,76842,7357732,Koniec_swiata_jest_piekny.html 2 http://www.mojeopinie.pl/kolejne_prace_nad_stworzeniem_alternatywnego_miernika_dobrobytu,3,1254815411 3 http://www.mg.gov.pl/Gospodarka/Zrownowazonyrozwoj/Strategia+Zrownowazonego+Rozwoju/ 4 Komunikat Komisji Wspólnot Europejskich do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Uwzględnianie kwestii zrównoważonego rozwoju w polityce UE w różnych dziedzinach. Przegląd strategii Unii Europejskiej na rzecz zrównoważonego rozwoju – rok 2009, Bruksela, 24.07,2009 http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2009:0400:FIN:PL:PDF 5 Ibid. 6 http://www.mg.gov.pl/Gospodarka/Zrownowazonyrozwoj/Strategia+Zrownowazonego+Rozwoju/ 7 New Economy Instutute http://www.neweconomics.org/ Przydatne strony internetowe • Instytut na rzecz Ekorozwoju: www.ine-isd.org.pl • Strona Ministerstwa Gospodarki dot. zrównoważonego rozwoju: http://www.mg.gov.pl/Gospodarka/Zrownowazonyrozwoj/ • Wskaźniki zrównoważonego rozwoju można znaleźć m.in. na stronie Eurostatu pod adresem: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/sdi/introduction • Więcej informacji o wskaźniku rozwoju społecznego (HDI) m.in. na stronie: http://pl.wikipedia.org/wiki/Wskaźnik_Rozwoju_Społecznego 16 rozdział `02 Czy metropolie mogą rozwijać się w zrównoważony sposób W neoliberalnej optyce metropolie postrzegane są jako zaplecze dla działalności gospodarczej, miejsca rozwarstwienia i kontrastów. Tymczasem współczesne metropolie europejskie prześcigają się w ocenach, która z nich jest bardziej przyjazna człowiekowi i środowisku, bardziej efektywna energetycznie, skuteczniej przeciwdziała zmianom klimatycznym, jest atrakcyjniejszym ośrodkiem twórczości i innowacji. 17 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Zrównoważony rozwój metropolii Wprowadzenie Projekt Strategii Rozwoju GZM „Silesia” to opis „snu o potędze”, zakorzenionego w czasach przedakcesyjnych i dawnym przemyśle wydobywczym. Rozwój utożsamiany jest z materialnymi zasobami i inwestycjami, dobrze uzbrojonymi terenami, rozległą specjalną strefą ekonomiczną, z masą fabryk, galerii handlowych i przestrzeni targowych, przez które nieprzerwanie mkną rzeki samochodów z inwestorami oraz „ekspertami z zagranicznymi paszportami”1. Tymczasem bazą współczesnych metropolii opartych na zrównoważonym modelu rozwoju jest dość prosty zestaw wartości, niemający nic wspólnego ze „snem o potędze”. Metropolia ma być przyjazna człowiekowi i naturze, bezpieczna, przyjemna i skonstruowana w taki sposób, by umożliwiać jak najwyższą jakość życia. Mówiąc krótko: „liczy się wysokiej jakości środowisko miejskie, dbałość o mieszkańców, przejrzystość działania i współpraca, zrównoważony rozwój oraz godna praca”2. Podstawowa różnica między zaprezentowanymi wyżej modelami to przesunięcie akcentów z inwestycji materialnych na inwestycje w dobro publiczne. W neoliberalnym modelu metropolia jest miejscem, w którym kumulują się i zwielokrotniają współczesne problemy, m.in. zjawiska ubóstwa, wykluczenia społecznego, segregacji przestrzennej, segregacji ekologicznej, wykluczenia transportowego itd. W modelu zrównoważonym priorytetami są: wyrównywanie szans, spójność i sprawiedliwość społeczna, współodpowiedzialność i rozwój obywatelskości. Jeśli rozwój – to zrównoważony. Jeśli zysk – to niebezwzględny. Jeśli przemysł – to innowacyjny. Jeśli praca – to wysokiej jakości. Te cele są spójne z podstawami polityki Unii Europejskiej. 18 Czy metropolie mogą rozwijać się w zrównoważony sposób Co się liczy w metropoliach `02 Nowe obszary Przy ocenie zrównoważonego rozwoju danego miasta czy metropolii bierze się pod uwagę 10 obszarów tematycznych, którymi są: rozwój społeczno-gospodarczy, zrównoważona produkcja i konsumpcja, włączenie społeczne, zmiany demograficzne, zdrowie publiczne, zmiany klimatu oraz energia, zrównoważony transport, zasoby naturalne, partnerstwo globalne, dobre zarządzanie. Posługując się wyżej wymienionymi obszarami, można wskazać np. owe pożądane kierunki rozwoju Metropolii Silesia: ••zapewnienie uczciwej konkurencji na rynku pracy, także z ponadnarodowymi korporacjami; ••aktywna polityka utrzymania na rynku pracy osób po 45. roku życia, w tym seniorów; ••dbałość o to, by wysoki poziom życia był udziałem dużego odsetka mieszkańców metropolii, a rozwarstwienie było niewielkie; ••zapewnienie komfortowego dostępu do urzędów osobom z niepełnosprawnością oraz sprawnie działający e-urząd; ••dbałość o to, by społeczeństwo rozwijało się zgodnie z zasadą równości szans, poprzez realizację polityki gender mainstreaming, czyli uwzględnianie zróżnicowanych potrzeb kobiet i mężczyzn we wszystkich aspektach życia i rzeczywiste dążenie do osiągnięcia faktycznej i trwałej równości kobiet i mężczyzn; ••konstruowanie budżetu metropolii z uwzględnieniem potrzeb obu płci (gender budgeting); uświadamianie politykom i urzędnikom, że „złotówka ma płeć”; ••zabieganie o to, by innowacyjność nauki i biznesu przejawiała się także w dostępie kobiet do wysokich stanowisk i studiów na kierunkach ścisłych; ••tworzenie sieci obiektów sportowych i rekreacyjnych – łatwo dostępnych, uwzględniających specyficzne potrzeby różnych grup i pokoleń; ••prowadzenie działań z zakresu promowania zdrowego trybu życia (sport, zdrowa żywność) oraz profilaktyki zdrowotnej; ••ograniczanie potrzeb transportowych zamiast ich generowania; ••sprawny, estetyczny, wysokiej jakości, ekologiczny transport publiczny; ••dobrze oświetlone, zadbane ciągi komunikacyjne dla pieszych; ograniczenie ruchu samochodów osobowych w ścisłych centrach; ••wspieranie przez władze edukacji w zakresie współodpowiedzialności globalnej, obejmującej m.in. przeciwdziałanie zmianom klimatycznym; ••wspieranie działań oraz udział w działaniach na rzecz zrównoważonego rozwoju na arenie międzynarodowej, m.in. międzynarodowa dyplomacja energetyczna; wspieranie produktów sprawiedliwego handlu; ••wdrażanie nowoczesnego zarządzania w metropolii, np. powoływanie nowoczesnych wydziałów/departamentów (departament zrównoważonego rozwoju); nacisk na dobre, spójne i konsekwentne planowanie; ••dbałość o to, by decyzje dotyczące sposobów i kierunków rozwoju zapadały w wyniku konsultacji z mieszkańcami i różnymi grupami interesów. 19 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Ekologia Pierwszy ranking zielonych miast3 Pierwszy europejski ranking 30 zielonych miast – European Green City Index – zaprezentowany w grudniu 2009 w Kopenhadze, przedstawia obraz potrzeb i wyzwań, przed jakimi stoją dzisiejsze metropolie. Wskazuje też, że na ekologię miast największy wpływ ma zamożność i stopień rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Jaki udział w zarządzaniu dużymi miastami ma polityka proekologiczna? W jakim stopniu europejskie metropolie działają na rzecz zmniejszenia emisji CO2, troszczą się o obszary zieleni, inwestują w oczyszczalnie ścieków, starają się zmniejszyć zużycie wody? Na te i inne pytania dostarcza odpowiedzi studium opracowane przez The Economist Intelligence Unit na zlecenie firmy Siemens. Badanie objęło 30 największych miast Europy – głównie stolic, które oceniano w ośmiu kategoriach: emisji CO2, energetyki, budownictwa, transportu, gospodarowania wodą, jakości powietrza, usuwania śmieci i wykorzystania gruntów, troski o środowisko. 20 W rankingu zdecydowanie przodują miasta skandynawskie, na czele z Kopenhagą, Sztokholmem i Oslo. Z miast Europy Wschodniej, oprócz Wilna i Rygi oraz Warszawy, która znalazła się na 16. pozycji, a więc pośrodku stawki, wszystkie pozostałe miały najniższe notowania. Raport wskazuje wyraźnie na dwa czynniki decydujące o wpływie miast na środowisko. Pierwszym jest stopień zamożności – miasta bogatsze stać na nowoczesne rozwiązania energooszczędne i chroniące środowisko. Drugim czynnikiem, powiązanym jednak ściśle z pierwszym, jest poziom obywatelskiej świadomości mieszkańców, która często decyduje o różnych zachowaniach, np. o używaniu rowerów zamiast samochodów. Ponadto aktywność obywateli w różnych stowarzyszeniach i organizacjach działających na rzecz środowiska pomaga w przeforsowaniu proekologicznych przepisów prawa i ich egzekwowaniu. Niezależnie jednak od różnic, niemal wszystkie badane miasta mają już swój wkład w ochronę klimatu: wskaźnik emisji CO2 w przeliczeniu na mieszkańca jest w nich niższy od średniej w krajach Unii – wynosi około 5,2 tony rocznie wobec 8,5 tony w UE. Niemal wszystkie te miasta opracowały już i częściowo wdrożyły strategie ochrony środowiska. Sprawiedliwość ekologiczna Pojęcie „sprawiedliwość ekologiczna” pojawiło się w latach 80. XX w. w zamieszkanych przez imigrantów dzielnicach amerykańskich wielkich miast, gdzie stawiano niebezpieczne dla zdrowia, silnie zanieczyszczające zakłady przemysłowe. Powstał wówczas ruch na rzecz prawa do sprawiedliwego dostępu ludzi – niezależnie od ich statusu materialnego, płci czy koloru skóry – do czystego środowiska naturalnego, szczególnie w miastach 4. Czyste woda i powietrze, dostęp do terenów zielonych i oddalenie od hałaśliwych dróg to jedne z najbardziej pożądanych miejskich dóbr, które często są dystrybuowane nierówno. Wykluczenie ekologiczne często idzie w parze z wykluczeniem społeczny, np. w najbardziej skażonych regionach Anglii mieszka czterokrotnie więcej ludzi reprezentujących mniejszości etniczne, niż na terenach ekologicznie bezpiecznych. 5 Czy metropolie mogą rozwijać się w zrównoważony sposób `02 Kreatywność Dynamika rozwoju miast jest bezpośrednio związana z umiejętnością przyciągnięcia do danego miejsca tzw. klasy kreatywnej, czyli osób wytwarzających dobra niematerialne: naukowców, artystów, informatyków, ludzi mediów, prawników, menedżerów, projektantów itd.; im jest ich więcej, tym większy jest kapitał kreatywny danego miejsca – wynika z badań amerykańskiego socjologa miasta Richarda Floridy6. Tym, co charakteryzuje takie kreatywne centra, są: otwartość, różnorodność oraz wieloetniczność, gwarancja wysokiego standardu życia, ciekawej rozrywki, swobody realizowania siebie. Florida nazywa te cechy 3T: Technologia, Talent, Tolerancja. Według badań Richarda Floridy, w Stanach Zjednoczonych klasa kreatywna to około 30% całego zasobu siły roboczej. Na podobnym poziomie wskaźnik ten kształtuje się w trzech państwach w Europie: w Holandii, Belgii i Finlandii, a np. we Włoszech i Portugalii wynosi zaledwie 15%. Wskaźniki nowoczesnego społeczeństwa miast-regionów i metropolii W badaniach indeksu kreatywności poszczególnych centrów Florida bierze pod uwagę nowoczesne wskaźniki, m.in.: •• wskaźnik bohemy artystycznej (Bohemian Index) – określa odsetek aktywnych zawodowo artystów i muzyków w danej miejscowości. Jest jednym z najbardziej precyzyjnych wskaźników rozwoju w zakresie przewidywanej wysokości populacji czy koncentracji zaawansowanych technologii. Spośród 20 regionów o najwyższym wskaźniku bohemy artystycznej, 11 znajduje się w pierwszej dwudziestce regionów najbardziej innowacyjnych; •• wskaźnik odlotowości (Coolness Index) – wskaźnik tworzony na podstawie odsetka populacji w wieku 22 do 29 lat, intensywność życia nocnego (ilość barów, klubów nocnych itd. na mieszkańca) i kultury (liczba galerii sztuki i muzeów na mieszkańca); •• wskaźnik różnorodności (Gay Index lub Di- versity Index) – miara odsetka osób w danej społeczności otwarcie deklarujących orientację odmienną od heteroseksualnej. Wskaźnik różnorodności jest silnie powiązany z koncentracją zaawansowanych technologii: im bardziej rozwijają się zaawansowane technologie, tym wyższy jest wskaźnik różnorodności; •• wskaźnik talentu (Talent Index) – określa odsetek osób w danej społeczności o wysokich kwalifikacjach i wyższym wykształceniu; wskaźnik ten jest bardzo silnie skorelowany ze wskaźnikiem różnorodności, co oznacza, że utalentowani ludzie wybierają do życia i pracy miejsca o wysokim stopniu różnorodności demograficznej, wysokim stopniu otwartości i ze stosunkowo niskimi barierami wejścia w środowisko; •• wskaźnik wielokulturowości (Melting Pot Index) – określa odsetek osób w danej populacji, których miejscem urodzenia jest inny kraj. 21 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Dobrze skonstruowana polityka Przykładem skutecznej realizacji nowoczesnej polityki zrównoważonego rozwoju na szczeblu metropolii jest szwedzkie miasto Malmö. To jedno z najbardziej kreatywnych miast na świecie (13. miejsce w rankingu Fast Company na najbardziej kreatywne miasta świata) i jednocześnie jedno z czterech miast najbardziej ekologicznych. Malmö walczy ze zmianami klimatu PRIORYTETY MALMÖ: Miasto przyjazne klimatowi Do 2020 roku Malmö będzie miastem o zerowej emisji gazów cieplarnianych, a do 2030 roku cały obszar miejski będzie w 100% zasilany energią ze źródeł odnawialnych7. Malmö konsekwentnie inwestuje w sprawdzanie nowych, przyjaznych środowisku technologii i współpracuje z innymi miastami europejskimi w celu wymiany doświadczeń i dobrej praktyki. Edukacja w zakresie zrównoważonego rozwoju w Malmö Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju, zarówno w zakresie programów edukacyjnych, wycieczek dla turystów czy specjalnych wydarzeń dla dzieci i młodzieży, jak i edukacji obywatelskiej dla dorosłych, jest silnie wspierana przez władze miasta, które wyznają dewizę, że „nadzieja na zrównoważony rozwój leży w edukacji”8. Oprócz stałych wydatków na edukację w zakresie zrównoważonego rozwoju władze miasta przeznaczają corocznie (od 2008 roku) 5 milionów koron szwedzkich (równowartość około 2 milionów złotych) na kluczowe projekty, jak: edukacja pozaszkolna, dokształcanie edukatorów z zakresu zmian klimatycznych, zielone place szkolne. 22 Malmö należy do działającego na szczeblu unijnym Porozumienia Burmistrzów9 dla zrównoważonej gospodarki energetycznej na szczeblu lokalnym. Sygnatariusze Porozumienia zobowiązują się do prowadzenia w swoich miastach aktywnej polityki energetycznej (wykraczającej poza cele polityki energetycznej UE) w zakresie redukcji emisji CO2 poprzez poprawę efektywności energetycznej oraz czystszą produkcję i zużycie energii. Porozumienie podpisało dotychczas ponad 1000 miast europejskich, w tym 5 z Polski (Bielsko-Biała, Lubianka, Niepołomice, Raciechowice, Warszawa) – i żadne ze Śląska. Planeta Ziemia w 2050 roku w Malmö Niemal pięćdziesięciu wiodących naukowców z całego świata wzięło udział w międzynarodowym warsztacie zatytułowanym „Planeta w 2050 roku”, który odbył się w Lund i Malmö. Celem warsztatu było opisanie optymistycznych scenariuszy dla przyszłości Ziemi w roku 2050 i zbadanie ścieżek prowadzących od teraźniejszości do takiej właśnie, optymistycznej przyszłości naszej planety. Malmö miastem sprawiedliwego handlu Malmö jest pierwszym w Szwecji miastem sprawiedliwego handlu, tzn. takim, które promuje produkty wytwarzane w krajach słabo rozwiniętych w godziwych warunkach, m.in. za godne wynagrodzenie, bez korzystania z pracy dzieci. Władze Malmö czynią starania, by w mieście wzrastał popyt na etycznie produkowane dobra i rosła świadomość mieszkańców w zakresie sprawiedliwego handlu. Czy metropolie mogą rozwijać się w zrównoważony sposób Wymiar globalny, wymiar lokalny Coraz większe znaczenie w rozwoju metropolii mają wymiary: globalny i lokalny. Wymiar globalny to m.in. świadomość odpowiedzialności za globalny klimat czy też łączących nas międzynarodowych powiązań rynkowych. To także wiedza o tym, czym jest ślad ekologiczny, w jaki sposób powstaje i jak możemy go ograniczyć. Drugi wymiar to wymiar lokalny, np. współodpowiedzialność lokalnej społeczności za najbliższe otoczenie: dzielnicę czy centrum miasta. Przykładem takiej odpowiedzialności może być decyzja mieszkańców Sztokholmu o wprowadzeniu opłat za wjazd samochodem do centrum miasta. Obu wspomnianych wyżej perspektyw – globalnej i lokalnej – brakuje w projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia”. Słowo „klimat” pojawia się w nim w sformułowaniu „klimat kulturalny” lub „przyjazny klimat”, a „wymiarem globalnym” określa się metropolię (w odróżnieniu od poszczególnych `02 miast mających wymiar lokalny). Projekt nie odnosi się do największych wyzwań współczesnych miast i odwraca się od polityki Unii Europejskiej w zakresie takich problemów, jak globalne ocieplenie czy walka z biedą. Działania na rzecz budowania sprawiedliwości wewnątrzpokoleniowej, międzypokoleniowej i międzygatunkowej (patrz ramka obok) są w strategii nieobecne. Tego typu perspektywa widzenia metropolii i jej rozwoju jest projektowi strategii obca. Tymczasem według Sieci Europejskich Regionów i Obszarów Metropolitalnych METREX, wiele ważnych problemów globalnych, jak zmiany klimatyczne, starzenie się ludności czy imigracja, można rozwiązać skutecznie i w sposób zintegrowany jedynie we współpracy z metropoliami. Ponadto to właśnie na ternach dużych obszarów miejskich (określanych jako LUZ-y, czyli Large Urban Zones10, pośród których Katowice wraz z otaczającymi je miastami zajmują 12. miejsce w Europie) wzrastają: emisja dwutlenku węgla, zużycie energii i zasobów nieodnawialnych. Jest więc kwestią najbliższej przyszłości stworzenie zintegrowanej polityki LUZ-ów, która będzie uwzględniała także takie aspekty zrównoważonego rozwoju, jak zrównoważona polityka transportowa, energetycznoklimatyczna czy odpadowa. Różne wymiary sprawiedliwości Sprawiedliwość wewnątrzpokoleniowa to solidarność z ludźmi, którzy żyjąc na półkuli południowej toczą już dziś wojny o dostęp do wody, o zasoby naturalne, nie mają dostępu do energii, podczas gdy na globalnej Północy zużycie tych zasobów jest ogromne. Gdybyśmy wszyscy zaczęli funkcjonować i konsumować tak, jak Amerykanie, potrzebowalibyśmy dziewięciu planet – tak wysokie jest tam tempo zużycia zasobów i energii. Solidarność międzypokoleniowa to konieczność zapewnienia wysokiej jakości życia przyszłym pokoleniom. Konsumując zbyt dużo i w zbyt dużym tempie, zaciągamy długi u naszych dzieci i wnuków, którym może zabraknąć zasobów naturalnych i na które spadną najpoważniejsze konsekwencje spowodowanych przez nas zmian klimatycznych. Sprawiedliwość międzygatunkowa to konieczność „liczenia się” z przyrodą, zostawienie jej przynależnego miejsca, żeby mogła „produkować” m.in. czyste powietrze, czystą wodę, żywność. 23 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Wybrane obszary niezadowolenia / głosy krytyczne 24 Referendum o odwołanie prezydenta miasta Gliwic. Bezpośrednim powodem zorganizowania referendum było zlikwidowanie linii tramwajowej. Przeprowadzone 8.11.2009r., nie zgromadziło wystarczającej liczby głosujących; frekwencja wyniosła około 11% gliwiczan, podczas gdy minimum wynosi 22%. Spośród wszystkich biorących udział w głosowaniu – czyli około 18 tysięcy osób – 90% głosowało za odwołaniem prezydenta Zygmunta Frankiewicza. Widać więc dużą potrzebę zmiany wśród najaktywniejszych obywateli, niemniej głos decydujący o zaniechaniu zmian mieli ci obywatele Gliwic, którzy nie brali udziału w referendum. W Katowicach warto pracować, ale nie żyć 11 Pracownicy mówią o Tesco w Silesii – obóz pracy12 W żadnym z wielkich polskich miast nie zarabia się tak dobrze, jak w Katowicach: według Głównego Urzędu Statystycznego średnia pensja w stolicy Górnego Śląska pod koniec czerwca 2009 roku wynosiła 4477 złotych brutto (o 37 złotych więcej niż w drugiej w rankingu płac Warszawie), co wynika głównie ze stosunkowo wysokich płac w przemyśle. Mimo to Katowice stopniowo się wyludniają. Z GUS-owskiego raportu wynika, że w 2008 roku zmarło w tym mieście blisko 800 osób więcej niż się urodziło. Ujemny jest też bilans migracji – w 2008 roku w Katowicach osiedliło się niespełna 2600 nowych mieszkańców, a opuściło je prawie 3700 osób, proces ten się nasila. Obniżone ceny kosztem pracowników, praca za płacę, która nie tylko nie pozwala na godziwe życie, ale nawet na zapłacenie podstawowych opłat, złe traktowanie pracowników – to druga strona rozwoju handlu i konsumpcji w miastach śląskich, a w tym przypadku w największym na Śląsku kompleksie handlowym Silesia, który także jest wizytówką rozwoju metropolii. Dziś do problemów z godziwą płacą doszedł kolejny – handlowa przestrzeń Silesii skutecznie odciąga mieszkańców metropolii od wizyt w centrach miast, np. centrum Katowic. Czy metropolie mogą rozwijać się w zrównoważony sposób `02 Jak to widzą mieszkańcy 13: Treść ulotki zachęcającej do uczestnictwa w referendum w sprawie odwołania prezydenta miasta Gliwic Zygmunta Frankiewicza NASZE MIASTO POTRZEBUJE ZMIAN! Nasze miasto pilnie potrzebuje zmian! To, co było osiągnięciem pierwszych lat prezydentury pana Frankiewicza, dzisiaj jest przeżytkiem. Zaś to, co najbardziej boli, to fakt, że w prezydenckiej wizji miasta, niestety… zabrakło miejsca dla ludzi! Miasto nie może być traktowane jak firma, która ma przynosić zyski. Miasto to instytucja non profit – i obywatele, w zamian za swoje podatki, oczekują realizacji swoich potrzeb społecznych i kulturalnych oraz dbałości o jakość życia. PATRZĄC W PRZYSZŁOŚĆ, WIDZIMY: •• Samorząd, który wspiera rozwój lokalnej, małej i średniej przedsiębiorczości, a nie wielkie koncerny. •• Planowanie przestrzenne w rękach urbanistów, a nie urzędników. •• Obwodnicę miasta, wyprowadzenie przejazdu tirów poza miasto, zmodernizowany tramwaj i sprawną komunikację publiczną. •• Doinwestowanie placówek służby zdrowia w nowoczesny sprzęt leczniczy. •• Miejsce w przedszkolach dla wszystkich maluchów, przyjazne szkoły blisko domu, małe klasy, w których łatwiej uczyć i wychowywać, harcówki i domy kultury w każdej dzielnicy. •• Odnowioną starówkę, wykorzystanie turystycznych i historycznych walorów miasta. •• Zrównoważony rozwój w odniesieniu do środowiska naturalnego, spraw społecznych i dziedzictwa kulturowego oraz transportu. •• Zadbaną zieleń i czyste ulice. •• Uwzględnienie opinii miesz- kańców w działaniach związanych z planowaniem przyszłości miasta i w decyzjach dotyczących kształtu i lokalizacji nowych inwestycji miejskich. •• Po prostu: Gliwice – miasto dla ludzi! 25 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Przypisy 1 Cytat pochodzi z „dekalogu metropolii” opisanego w projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia do 2025 r. 2 http://www.helsinginseutu.fi/wps/portal/HelsinginSeutu_en?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/HS/The+Region+of+Helsinki/Cooperation+in+the+region 3 Źródło: Newsletter nr 33 Siemens w Polsce: http://www.siemens.pl/home/siemens_newsletter_nr_33_8.asp 4 http://en.wikipedia.org/wiki/Environmental_justice ; http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawiedliwość_ ekologiczna 5 Beata Maciejewska, Dariusz Szwed, Zielone miasto nowej generacji, Europejska Partia Zielonych, Bruksela 2007 6 Richard Florida, Cities and the Creative Class, Routledge, New York 2005 7 http://www.malmo.se/English/Sustainable-City-Development/pagefiles/miljoprogram_ENG_LR.pdf 8 http://www.malmo.se/English/Sustainable-City-Development/pagefiles/ESD_in_Malmo_2009.pdf 9 www.eumayors.eu 10 http://en.wikipedia.org/wiki/Metropolitan_area#European_Union 11 Tytuł oraz informacje zostały zaczerpnięte z artykułu Michała Wrońskiego W Katowicach warto zarabiać, a nie żyć, opublikowanego na pierwszej stronie „Dziennika Zachodniego” w dniu 17.09.2009r. 12 Tytuł artykułu w „Gazecie Wyborczej” napisanego w oparciu o materiał telewizji Silesia http://www.tvs.pl/informacje/13370/ 13 Treść ulotki zachęcającej do uczestnictwa w referendum w sprawie odwołania prezydenta miasta Gliwice Zygmunta Frankiewicza Przydatne strony internetowe • • • • Council of European Municipalities and Regions, www.ccre.org Eurocities www.eurocities.org European Green Cities Network www.europeangreencities.com Europejska Zielona Stolica (w. j. ang.), http://ec.europa.eu/environment/europeangreencapital/index_en.htm • Klasa kreatywna, www.creativeclass.com • Miasta dla ludzi, http://www.citiesforpeople.net/ • Sustainable Cities and Towns Campaign, www.sustainable-cities.eu 26 rozdział `03 Zarządzanie metropolią Dbałość o sprawy publiczne oraz budowanie metropolitalnej tożsamości to najważniejsze zadania władz metropolii. Realizacja tych zadań wymaga innowacji w zarządzaniu: elastycznych i nowoczesnych narzędzi, w tym nowoczesnych jednostek administracyjnych, przemyślanego i długofalowego sposobu planowania oraz integracji trzech perspektyw: unijnych programów i wskaźników, krajowego instrumentarium pozwalającego na budowanie, zarządzanie i wdrażanie strategii oraz specyfiki lokalnej. 27 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Zarządzanie metropolią Wprowadzenie W wielu krajach już od lat tworzone są nowe systemy i narzędzia zarządzania dynamicznie rozwijającymi się metropoliami. Powołany we wrześniu 2007 roku Górnośląski Związek Metropolitalny Silesia, grupujący 14 miast regionu, w których mieszka 50% ludności województwa śląskiego i gdzie skupia się zdecydowana większość produkcji gospodarczej1, jest na gruncie polskim próbą pionierską i – jak wszelkie nowe inicjatywy – niewolną od błędów. Także w samym sposobie zarządzania metropolią, konstruowaniu zasad pracy i ustalaniu priorytetów pokutuje brak dobrej praktyki wspólnego zarządzania międzygminnego, prawodawstwa i tradycji demokratycznego współdecydowania, a także systemowej współpracy z partnerami zagranicznymi . W projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia” do 2025 roku zarządzanie metropolią jest traktowane jako priorytet, brak jednak rozwinięcia tego tematu. Jaki system zarządzania metropolią jest najwłaściwszy dla Silesii? Jakie są niezbędne ramy prawne, by metropolia mogła efektywnie funkcjonować? Jakie narzędzia zapewnią ciągłość planistyczną i realizacyjną? Czy potrzebna jest ustawa metropolitalna? Jeśli nie – to dlaczego? A jeśli tak – to w jakim kształcie? Jaką rolę w zarządzaniu metropolią odgrywa kapitał społeczny? Na te pytania strategia nie odpowiada. Tymczasem trudno mówić o powodzeniu jakichkolwiek wspólnych działań w ramach realizacji strategii, skoro nie ma narzędzi do ich wdrażania i realizacji, nie określono także współodpowiedzialności za ich powodzenie. Już dziś z trudem wynegocjowane wspólne działania często kończą się fiaskiem lub stają pod znakiem zapytania, czego sztandarowym przykładem jest wart setki milionów złotych projekt modernizacji tramwajów metropolii, z którego wycofała się Ruda Śląska, a jeszcze wcześniej Gliwice zlikwidowały jedyną w tym mieście linię tramwajową. 28 Zarządzanie metropolią `03 Nowoczesne i elastyczne narzędzia zarządzania Powstanie metropolii wygenerowało stałą platformę cyklicznych spotkań prezydentów i radnych kilkunastu miast. Samo w sobie stanowi to już dużą wartość i jest niezbędnym wstępem do skutecznej współpracy, która przejawia się obecnie głównie na gruncie promocji inwestycyjnej. Związek organizuje konferencje, seminaria i prezentacje ofert inwestycyjnych w kraju i za granicą, próbując pozyskać nowych inwestorów2. Prowadzona jest także akcja informacyjna, promująca ideę metropolii wśród mieszkańców. Czy to wystarczy? Zdaniem wielu krytyków – nie wystarczy. Wskazuje się, że w celu wspólnej promocji wystarczyłoby zlecenie takiego zadania stowarzyszeniu lub firmie public relations3. Na wielu innych płaszczyznach brak drogowskazu wskazującego kierunek, w jakim powinien podążać system zarządzania Metropolią Silesia do 2025 roku. Coraz bardziej paląca staje się też konieczność wyznaczenia priorytetów w polityce wewnętrznej zarządzania GZM. Autorzy niniejszego opracowania, którzy w trakcie jego przygotowywania przeprowadzili rozmowy z kilkunastoma reprezentantami zgromadzenia metropolii Silesia, zebrali od swoich rozmówców wiele propozycji możliwych rozwiązań organizacyjnych, strategicznych itd., dotyczących kwestii zarządzania. Największe bolączki zarządzania Metropolią Silesia 1.Brak narzędzi działań. Metropolia Silesia ma przejąć zadania, z którymi nie radzą sobie pojedyncze gminy, ale na realizację tych przedsięwzięć na razie brak środków. Budżet GZM w 2008 roku wynosił około 2,5 miliona złotych, z czego 1/3 przeznaczono na utrzymanie samego biura. Dla porównania: Komunikacyjny Związek Komunalny Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, zajmujący się organizacją transportu zbiorowego (ale niedysponujący własnym taborem transportowym), wydaje rocznie ponad 430 milionów złotych. 2.Konflikt interesów. W zgromadzeniu4 i zarządzie5 GZM zasiadają głównie prezydenci i wiceprezydenci miast, czyli politycy wybrani przez mieszkańców poszczególnych miejscowości. Oznacza to, że gdy interes metropolii nie pokrywa się „literalnie” z interesem poszczególnych miast (a niemal nigdy tak się nie zdarza), to wspólne działania są trudne do przeprowadzenia. Specyficznym tego przykładem jest fakt, iż spotkania poświęcone strategii metropolii czy też wewnętrzne warsztaty są często odwoływane właśnie dlatego, że „przegrywają” konkurencję z lokalnymi obowiązkami członków i członkiń ciał GZM. 3.Potężniejsi budują swoją pozycję. W GZM prym wiodą największe miasta i prezydenci najdłużej sprawujący swój urząd. To oni wyznaczają kierunki działań, podejmują decyzje i są liderami opinii. W zaawansowanych demokratycznie strukturach starano by się stworzyć takie wewnętrzne mechanizmy, które pozwalałyby wyrównać szanse wszystkich uczestników struktury. 29 Zrównoważona metropolia Śląska: Zarządzanie metropolią Pomysły na usprawnienie zarządzania 1.Pogłębiona wiedza. W zgromadzeniu GZM powinni zasiadać nie tylko politycy z poszczególnych miast, ale także eksperci z różnych dziedzin. metropolią 2.Więcej kształcenia. Członkowie zgromadzenia i biura GZM powinni sukce- sywnie organizować dokształcanie w zakresie zarówno sektorowych polityk (np. gospodarka odpadami), jak i samego zarządzania (np. w jaki sposób prowadzić prace nad strategią, jak w demokratyczny sposób zarządzać metropolią z udziałem decyzji obywatelskich, jak pracować nad priorytetami, w jaki sposób diagnozować i definiować problemy metropolii). 3.Rotacyjne przewodnictwo. Dobrym narzędziem wyrównywania szans i jednocześnie pogłębiania współodpowiedzialności jest rotacyjne przewodnictwo, na wzór obowiązującego w UE. Gdyby każde miasto (lub 2-3 miasta razem) miało swój czas na przewodzenie GZM-owi, mogłoby promować swoje najlepsze praktyki w określonych obszarach polityki (np. Szwecja podczas swojej prezydencji w UE kładła silny nacisk na równość kobiet i mężczyzn, Hiszpania zamierza zaakcentować sprawy zrównoważonego rozwoju). Tego typu mechanizm zwiększa demokrację i poszerza perspektywę widzenia problemów. 4.Obowiązek i współodpowiedzialność, także finansowa. Miasta metropolii powinny być połączone w obligatoryjny6 związek komunalny, dopuszczający fakultatywne uczestnictwo innych miast. Na realizację wybranych, konkretnie ustalonych projektów powinny zostać zagwarantowane środki w budżetach gmin. Dodatkowe środki powinny być wspólnie pozyskiwane np. z funduszy unijnych. 5.Politycy tworzą wizje, menedżerowie zarządzają. Zarządzanie GZM należy oddać w ręce profesjonalnego zarządu. Prezydenci (lub inni politycy) poszczególnych miast powinni tworzyć „radę nadzorczą” czuwającą nad zgodną z intencjami realizacją polityki. Także szef bura GZM powinien mieć szerokie kompetencje działania. 6.Kreowanie rozwiązań długofalowych, uporządkowanych. GZM powinien skupiać się na budowaniu długofalowej polityki i odważnej wizji, a także przeciwdziałać rozwiązaniom tymczasowym i „protetycznym”, szczególnie w kwestiach gospodarczych metropolii. 7. Nowoczesne spojrzenie, nowoczesna integracja polityk. Wiele dotychczasowych paradygmatów dotyczących rozwoju, zysku itd. zmienia się i w ich miejsce powstają nowe definicje i hierarchie. Dlatego ważne jest otwarte i elastyczne podejście do zmieniającej się rzeczywistości, umiejętność przekraczania stereotypowego myślenia oraz zdolność do kształtowania nowego sposobu zarządzania. Przykładem może być nowoczesna integracja polityk, np. stworzenie departamentu ds. zrównoważonego rozwoju, który zajmowałby się poszczególnymi projektami ze względu na trzy elementy zrównoważonego rozwoju. Inny przykład innowacyjności w zarządzaniu to np. docenienie niematerialnych zasobów i ich wpływu na rozwój, takich jak partycypacja społeczna, promowanie równych szans, docenienie niematerialnych kapitałów, np. kapitału kreatywnego. 30 Zarządzanie metropolią `03 ZOOM Małgorzaty Tkacz-Janik Dzielnicowe ruchy społeczne na rzecz zrównoważonego rozwoju 2001 – inwestor zastępczy DTŚ S.A. składa w UM Gliwice wniosek o pozwolenie na budowę Drogowej Trasy Średnicowej, czteropasmowej trasy szybkiego ruchu. Na odcinku gliwickim wyznaczono jej bieg przez ścisłe, zabytkowe, gęsto zamieszkałe centrum, kosztem rozległych terenów zielonych. W innych miastach DTŚ nie niszczy cennej miejskiej tkanki! 2002 – rodzi się protest obywatelski, który szybko legalizuje się w ramach Stowarzyszenia Gliwiczanie dla Gliwic (GdG). Wskazuje on m.in. na brak konsultacji społecznych w ww. zakresie i inicjuje oddolnie dialog z udziałem ekspertów wszystkich dziedzin związanych z inwestycją. Mając świadomość nieodwracalnych zmian, jakie spowoduje DTŚ w planowanym przebiegu (oprócz już wymienionych: obniżenia jakości życia tysięcy mieszkańców, ponadnormatywnego zanieczyszczenia, hałasu), stowarzyszenie upublicznia uchybienia i błędy w postępowaniu administracyjnym (więcej: www.gliwiczanie.republika.pl). 2005 – powstaje obywatelski biuletyn, „Niezależny Serwis Informacyjny” (NSI), założony przez osoby niezależne od GdG. Pierwsze numery są drukowane na domowej drukarce. Tematyka to m.in. prawa obywatelskie, ochrona zabytków, krytyka nadmiernych wycinek drzewostanu. Wspólne cele łączą GdG, NSI oraz regionalne struktury Zielonych 2004. Razem organizują konferencję pt. Mieszkańcy Gliwic w trosce o zrównoważony rozwój miasta, poświęconą zrównoważonemu transportowi i nowoczesnej urbanistyce. 2007 – GdG składa skargę w Komisji Petycji Parlamentu Europejskiego, przedstawicielka GdG przedstawia problem DTŚ w Brukseli. Komisja przyjmuje petycję. Niezadowolenie społeczne w Gliwicach narasta. 2008 – Zawiązuje się Obywatelska Grupa Inicjatywna do przeprowadzenia referendum w sprawie odwołania prezydenta miasta. Wśród zarzutów: tranzyt tirów przez centrum miasta, masowe wycinki drzew, brak dbałości o dziedzictwo kulturowe, planowany przebieg DTŚ przez ścisłe centrum Gliwic. Referendum nie dochodzi do skutku. 2008 – wybory do rad osiedlowych. W śródmieściu Gliwic rozpoczynają prace dwa komitety – magistracki, w składzie którego jest dwoje radnych RM, i społeczny, w którym są osoby skupione wokół GdG oraz NSI. Wygrywa komitet społeczny, który wprowadza15 kandydatów do rady osiedla Śródmieście. Jednym z pierwszych działań jest krytyczna opinia o budżecie miasta na 2009r. i dalsze lata, w których zaplanowano budowę hali widowiskowo-sportowej za 360 mln zł i związane z tym zadłużenie miasta. 2009 – decyzja władz Gliwic o likwidacji linii tramwajowej, realizowana mimo tysięcy podpisów zebranych pod protestem w tej sprawie. Zawiązuje się Obywatelski Komitet Obrony Tramwaju i Promocji Komunikacji Miejskiej. Komisarz UE G. Verheugen, który przyjeżdża do Gliwic w kwietniu, otrzymuje od przedstawicieli GdG i NSI raport obywateli dotyczący łamania zasad zrównoważonego rozwoju w Gliwicach. Wkrótce przewodniczący komisji środowiskowej UE A. Dumas żąda od Polski wyjaśnień w sprawie inwestycji. Władze odpowiadają, że… właśnie powstaje zbiorczy raport oddziaływania na środowisko dla odcinków zabrzańskiego i gliwickiego, który będzie gotowy w październiku 2009r. W tej sytuacji bogatsi w wiedzę prawną i organizacyjną obywatele z sukcesem aktywizują wymaganą dla ogłoszenia referendum liczbę mieszkańców. Odwoływani są prezydent i rada miejska, wśród zarzutów jest likwidacja tramwaju. Zebrano około 20 tys. podpisów: 89% za odwołaniem prezydenta, a 86% za odwołaniem rady. Władze utrzymały status quo jedynie dzięki zasobom, intensywnej kampanii zniechęcającej i czarnemu PR – referendum unieważniono ze względu na zbyt niską frekwencję. Referendyści zwracają się do Fundacji Helsińskiej z prośbą o zbadanie sprawy. Gliwicki przykład pokazuje, że obywatele mogą być pełnoprawnymi partnerami w dyskusji z władzą. Z czasem, kosztem mozolnego przedzierania się przez paragrafy, są coraz bardziej skuteczni. Konsekwentnie udowadniają władzy, że jej decyzje są oceniane i zmuszają decydentów do przestrzegania prawa. 31 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Poziom europejski, krajowy i lokalny w zarządzaniu metropolią Unijne programy i wskaźniki w Metropolii Silesia Projekt Strategii Rozwoju GZM „Silesia” nie odnosi się do programów i wskaźników unijnych dotyczących metropolii, a przecież Unia Europejska może stanowić silne narzędzie nacisku na rozwiązywanie wybranych problemów miast (m.in. prawnych) na szczeblu unijnym. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny jako pierwszy – w 2004 roku – uznał za niezbędne prowadzenie wspólnej polityki wobec dużych obszarów metropolitalnych i wprowadzenie zagadnienia rozwoju metropolii europejskich do programów Jak to robią inni: Francja – jedne ramy prawne i określony zakres obowiązków dla wszystkich We Francji istnieje kilkanaście wspólnot miejskich liczących więcej niż pół miliona mieszkańców, zwanych publicznymi instytucjami współpracy międzygminnej, które mają sześć obowiązkowych kompetencji: 1) rozwój 2) zagospodarowanie gospodarcze, społeczne i kulturalne 3) planowanie przestrzenne 4) społeczne wyrównywanie warunków mieszkaniowych 5) zarządzanie usługami zbiorowymi (kanalizacja i gospodarka odpadami, wodociągi, ochrona przeciwpożarowa, cmentarze) 6) ochrona i kształtowanie środowiska naturalnego i kulturowego. Niemcy – przypadek Stuttgart: wybory bezpośrednie popularyzują ideę metropolii Na mapie metropolii niemieckich warto zwrócić uwagę na Związek Regionu Stuttgart, szczegól- 32 wspólnotowych. Dwa lata później sieć METREX, skupiająca europejskie obszary metropolitalne, wskazała na konieczność stworzenia wskaźników i przygotowania zestawu danych nt. metropolii porównywalnych w skali Europy. W kwestiach zarządzania metropolią szczególną uwagę zwraca się na budowanie strategii metropolitalnej oraz na konieczność wykształcenia u mieszkańców poczucia przynależności do metropolii i budowania tożsamości metropolitalnej. Kolejnym krokiem w ujednoliceniu prawodawstwa dotyczącego miast – a także metropolii – było powołanie w połowie w grudnia 2009 roku Intergrupy URBAN w europarlamencie7, na czele której stoi eurodeputowany ze Śląska Jan Olbrycht (EPL). To międzykomisyjne i międzypartyjne ciało, grupujące ponad 65 europosłów, zajmuje się problematyką miejską. nie na sposób wyboru reprezentantów związku. Przedstawiciele obszaru metropolitalnego regionu wybierani są w wyborach bezpośrednich i proporcjonalnych. Dzięki temu 80 osób tworzących Zgromadzenie Regionu unika zależności od rad poszczególnych gmin. Ponadto już sam bezpośredni wybór radnych i poprzedzająca go kampania elektoralna (pierwsza odbyła się w 1994 roku) spopularyzowały i uczytelniły problemy metropolitalne, np. miejscowa prasa pisze o problemach rozwoju metropolii w specjalnych rubrykach pisma „Region Stuttgart”. Finlandia, Helsinki – jeden obszar metropolitalny, naczelna zasada: reprezentatywność i przejrzystość W Finlandii istnieje tylko jeden obszar metropolitalny: Helsiński Obszar Metropolitalny, którego funkcjonowanie określa specjalna ustawa (weszła w życie 1 stycznia 1997 roku). W skład metropolii wchodzą 4 miejscowości: Helsinki, Espoo, Vantaa Zarządzanie metropolią Przez najbliższe pięć lat posłowie zrzeszeni w URBAN będą monitorować aspekty miejskie w pracach komisji parlamentarnych i walczyć o korzystne dla miast zapisy prawne. Celem Intergrupy jest ponadto praca na rzecz wspólnych europejskich strategii Krajowe instrumentarium pozwalające na budowanie, zarządzanie i wdrażanie strategii Metropoliom w Polsce brakuje mandatu politycznego, nie ma stosownych warun- Uwzględnienie lokalnej specyfiki w zarządzaniu metropolią GZM uwzględnia i podkreśla lokalną specyfikę, a jednocześnie stara się budować wspólną markę. Pozytywne jest to, że poszczególne miasta wychodzących naprzeciw miastom Europy. W tym celu posłowie będą współpracować z innymi instytucjami europejskimi oraz licznymi partnerami. Przyczynią się również do wymiany doświadczeń oraz informacji dotyczących polityki miejskiej. `03 ków prawnych ani struktur zarządzających. Jednostki administracyjne są często przestarzałe i uniemożliwiają elastyczne działanie. Brakuje także pieniędzy na działalność, a procedury pozyskiwania zewnętrznych środków są trudne i nie zostały jeszcze dobrze opanowane przez biuro GZM (stąd różne „wpadki” w skutecznym pozyskiwaniu funduszy). budują swoją tożsamość i jednocześnie występują wspólnie na zewnątrz w kwestiach dla nich istotnych, np. w zakresie promocji czy prób budowania wspólnej tożsamości. Ten sukces wspólnej promocji z uwzględnieniem lokalnej polityki może jednak wynikać z niewypracowania mechanizmów innych wspólnych działań. oraz Kauniainen, a na jej czele stoi rada metropolii składająca się z dwóch ciał: 22-osobowego zgromadzenia regionalnego oraz 14-osobowego zarządu. Celem rady metropolii jest „promowanie przyjemnego, wysokiej jakości środowiska miejskiego”8, a podstawowe wartości, jakimi się kieruje, to „dbałość o mieszkańców, przejrzystość działania i współpraca, zrównoważony rozwój oraz godziwa praca”.9 Przy doborze członków zgromadzenia i zarządu brane są pod uwagę: wyniki ostatnich wyborów (proporcje członków danych partii politycznych w radzie i zarządzie odzwierciedlają ostatni wynik wyborczy) oraz dostosowanie składu zarządu do wymogów krajowego Aktu Równościowego pomiędzy Kobietami i Mężczyznami, który zakłada, że w oficjalnych ciałach decyzyjnych, doradczych i zarządzających odsetek jednej płci nie może być niższy niż 40%. Burmistrzowie miast należących do obszaru metropolitalnego, a także burmistrzowie przyległych miast, Kerava i Kirkkonummi, są z urzędu doradcami zarządu. Na czele zarządu stoi dyrektor zarządzający, odpowiedzialny za działania w czterech rozłącznych sektorach: transport, gospodarka odpadami, informacja regionalna i ekologiczna oraz usługi publiczne. 33 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Tożsamość metropolii (Nie?)tknięta forma publikacji Postulat: dokumenty publikowane w celu konsultacji społecznych powinne być prezentowane w sposób zachęcający, zapraszający ludzi do wypowiedzenia się, a tym samym współuczestniczenia w procesie decyzyjnym. Narzędziem takiej zachęty jest m.in. forma publikacji przystosowana do nanoszenia poprawek, w tym drobnych zmian i komentarzy. Projekt Strategii Rozwoju Śląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” został zamieszczony w celu konsultacji społecznych na stronie GZM w pliku PDF, uniemożliwiającym edycję tekstu, w tym m.in. kopiowanie wybranych fragmentów czy zapisanie komentarzy. 34 Jednym z największych wyzwań dla władz obszarów metropolitalnych jest kształtowanie tożsamości metropolitalnej mieszkańców i zmierzenie się z wieloma nieprzychylnymi opiniami o sposobie zarządzania metropolią, także kwestionującymi zasadność istnienia i promowania metropolii. Wielu zwolenników metropolii, m.in. prezes zarządu GZM i prezydent Katowic Piotr Uszok, który na początku stycznia 2010 roku wziął udział w medialnej dyskusji nt. metropolii, wskazuje na konkretne zalety i dokonania metropolii10. Jednak tego typu komunikacja ze społeczeństwem, wchodzenie w dialog z mediami, wyjaśnianie zasad funkcjonowa- nia i celów GZM, debatowanie, informowanie, przeprowadzanie badań opinii społecznej jest zbyt rzadkie. Komunikacja kształtowana jest przez wydarzenia, nie zaś przez ciągły proces. Znamienne jest to, że projekt strategii rozwoju metropolii powstawał w cieniu gabinetów, bez konsultacji z opinią publiczną, bez nagłośnienia tego procesu. Odbyły się co prawda wymagane prawem konsultacje społeczne projektu strategii, ale w dniu ich zakończenia projekt zniknął ze strony internetowej GZM – nie ma po nim śladu, nie ma też żadnej informacji o dalszych pracach nad projektem strategii, nie wiadomo, co stanie się z przesłanymi uwagami. Zarządzanie metropolią Udział społeczny – kapitał metropolii Tożsamość metropolii buduje się poprzez skuteczną komunikację społeczną, obejmującą zarówno dialog społeczny, badania opinii publicznej, jak i budowanie narzędzi komunikacji: fora internetowe i aktywną obecność w miejscach, w których spotykają się mieszkańcy metropolii. Tworzenie strategii rozwoju, definiowanie najważniejszych problemów, projektowanie priorytetowych działań i inwestycji – to wszystko powinno odbywać się z szerokim udziałem społeczeństwa. W interesie całej metropolii jest utożsamianie się z nią jej mieszkańców, a także aktywność obywateli. Stąd budowanie społeczeństwa obywatelskiego powinno być jednym z podstawowych działań ciał zarządzających metropolią – jedną z jej naczelnych inwestycji. Narzędziem realizacji tego postulatu jest mechanizm stałej i efektywnej komunikacji ze społeczeństwem, prowadzenie badań opinii społecznej, wspieranych przez takie narzędzia jak otwarte debaty, fora internetowe, spotkania z mieszkańcami. Różnorodność form komunikacji powinna zapewnić dotarcie i możliwość udziału wszystkim mieszkańcom. Komunikacja społeczna jest czasochłonna i wymaga nakładów, ale umożliwia podejmowanie lepszych decyzji, akceptowanych przez większość społeczeństwa, która następnie z większym zaangażowaniem włącza się w realizację przyjętej strategii, uznając ją za własną. Ponadto środki wydane na komunikację i konsultacje ze społeczeństwem zwracają się dzięki niższym kosztom realizacji. Dobrą komunikację społeczną i efektywne włączenie społeczeństwa w proces podejmowania decyzji można zobrazować dwoma przykładami realizacji inwestycji: pół roku konsultacji i półtora roku realizacji inwestycji (na skutek protestów społecznych, blokad, procesów sądowych itd.) albo półtora roku konsultacji i pół roku realizacji inwestycji zaakceptowanej i aktywnie wspieranej przez lokalną społeczność oraz liderów opinii. W obu wariantach czas realizacji inwestycji jest identyczny – w dru- `03 gim wartością dodaną jest budowanie aktywnego społeczeństwa obywatelskiego oraz podnoszenie poziomu kapitału społecznego. Kluczowa jest interaktywność procesu komunikacji – nie tylko informujemy, ale także chcemy uzyskać jak najpełniejsze informacje. Każdy uczestnik konsultacji widzi tę samą sprawę z innej perspektywy, ma specyficzną wiedzę, doświadczenie itd. Proces konsultacji społecznych musi być przejrzysty i precyzyjnie określać rezultat – wszystkie zgłaszane uwagi należy rozpatrzyć i w sposób zrozumiały przekazać ich ocenę osobom i grupom je zgłaszającym. W przypadku odrzucenia albo częściowego odrzucenia uwag czy pomysłów kluczowe jest wyjaśnienie powodów takiej sytuacji. Takie przeprowadzenie konsultacji społecznych jest podstawą budowania poczucia wpływu na proces podejmowania decyzji. 35 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia ZOOM Małgorzaty Tkacz-Janik Konsultacje społeczne – próba dialogu społecznego? Konsultacje społeczne to jedna z form dialogu społecznego, jakie przewidziano w „zasadach dialogu społecznego” przyjętych w dokumencie programowym Rady Ministrów z dnia 22.10.2002 roku. Określane są jako dwukierunkowa komunikacja administracji publicznej z partnerami społecznymi, prowadzona w celu uzyskania opinii na temat proponowanych przez administrację rozwiązań. Mają służyć uspołecznieniu procesu podejmowania ważnych dla społeczeństwa decyzji, często decyzji nieodwracalnych. Niestety przepisy dotyczące konsultacji społecznych nie uniemożliwiają łamania demokratycznych procedur i w rzeczywistości konsultacje społeczne często są pozorowane przez władze samorządowe. Przyczyny tego zjawiska bywają bardzo różne. Podczas konsultacji społecznych ujawnia się konkurencyjność celów – trudno jest zaspokoić interesy jednej grupy, nie naruszając interesów innej; efekt konsultacji może zburzyć tzw. osadzenie społeczne decydentów oraz wcześniej nawiązane kontakty zarówno osób, jak i całych organizacji. Ponadto podczas konsultacji społecznych niejednokrotnie wychodzi na jaw przypadkowość priorytetów i wariantów decyzyjnych. Przede wszystkim jednak publiczny wybór celów i działań ogranicza możliwość manipulacji, 36 np. przerzucanie decyzji na organ kolegialny, przy jednoczesnym manipulowaniu tą grupą poprzez ustalanie porządku posiedzenia, kontrolowanie dostępu do informacji oraz tworzenie koalicji. Przykład: w październiku 2009 roku DTŚ SA i gliwicki magistrat ogłaszają„konsultacje społeczne” w sprawie 4 wariantów DTŚ. Ponieważ nie ma jeszcze raportu oddziaływania na środowisko, konsultacje mają charakter „dobrowolnego ukłonu inwestora” w kierunku społeczeństwa, co jest podkreślane i nagłaśniane w mediach. Jednak zaproponowane warianty trasy są dobrane tak, aby wykazać, że najlepszy jest wariant od lat forsowany. Nie rozważa się wariantu o przebiegu obwodnicowym ani zakończenia trasy na A1, co sugerowali eksperci. Ankietowani z Gliwic są pytani o optymalny wariant zabrzański, a zabrzanie – o gliwicki. Badanie opinii jest dalekie od obiektywności. Cała kampania ma charakter plebiscytu, w którym gremialnie biorą udział pracownicy urzędu miasta i ich rodziny. Włodarze miasta korzystają z wyników „konsultacji społecznych”, aby ogłosić… że raport oddziaływania na środowisko będzie tworzony tylko dla wariantu wyjściowego, czyli tego od lat kwestionowanego przez mieszkańców. Zarządzanie metropolią Podpowiedzi dla metropolii Silesia: Internet Internet to nie tylko jeden z najtańszych i najbardziej efektywnych sposobów dotarcia do mieszkańców, ale także narzędzie, z którego korzystają najaktywniejsi obywatele, gotowi zaangażować się w działania na rzecz swojego lokalnego środowiska. Tak wynika z diagnozy społecznej 2009, według której internauci okazali się grupą najbardziej mobilną, przygotowaną do demokracji. Ponadto GZM powinien promować się na forach i portalach społecznościowych i mieć łatwy do zapamiętania adres internetowy. Promocja poprzez wiedzę, informacje Warto zainwestować w programy telewizyjne i radiowe poświęcone nie tyle samemu reklamowaniu metropolii, co rzeczowej popularyzacji jej idei oraz uczytelnieniu problemów metropolitalnych. Rangę tego typu programów powinni współtworzyć miejscowi eksperci, mieszkańcy, goście z innych miast oraz z Europy, co poszerzy perspektywę o wymiar europejski i pokaże inne podobne lokalne sytuacje. Materiały promocyjne budowane wokół nowego symbolu Jeśli Metropolia Silesia ma umożliwiać pełnię życia (tak wynika z jej głównego hasła promocyjnego), to owa pełnia życia powinna zostać odzwierciedlona w mądrej, pobudzającej wyobraźnię wizualizacji. Nowy symbol powinien być budowany z kilku uzupełniających się warstw znaczeniowych, np. ekologia/jakość życia, które silnie kontrastują z dotychczasowym wizerunkiem Śląska i Zagłębia. Pomysł: rozdanie mieszkańcom żarówek energooszczędnych, z przemyślanym hasłem, na które wcześniej został rozpisany konkurs. Jak to robią inni: `03 Warszawa – Departament Propozycji Departament Propozycji to cykl cotygodniowych spotkań z mieszkańcami, poświęconych rozwojowi Warszawy, organizowanych w październiku i listopadzie 2009 roku przez Muzeum Sztuki Nowoczesnej. Sesje podzielono na następujące tematy: 1.Komunikacja (transport, Internet, miejsca spotkań, drogi, jak łączyć, jak nie zrywać połączeń…) 2.Natura (zieleń, rzeka, zwierzęta w mieście, woda, powietrze, partyzantka ogrodnicza…) 3.Mieszkać w Warszawie (wspólnoty mieszkaniowe, zamknięte osiedla, polityka czynszowa, internaty, akademiki, noclegownie, bezdomni, mieszkania dla młodych, mieszkania dla seniorów…) 4.Centrum (pomysły na Pałac Kultury, czy w ogóle mamy centrum, co zrobić, żeby było i żeby żyło, czego chcą mieszkańcy centrum, a czego oczekują od centrum mieszkańcy peryferii…) 5.Wspólnoty i wykluczeni (dzieci, imigranci, kościoły, emeryci, spółdzielnie, organizacje, polityka społeczna, konflikty, grupy protestu, władza…) 6.Warszawa pojutrze (dokąd zmierzamy, jakiego chcemy miasta za 50 lat…) Swoje propozycje rozwiązań mogła zaprezentować każda chętna osoba. Więcej szczegółów: http://www.warszawawbudowie.pl 37 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Przypisy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Raport o stanie Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia”, Górnośląski Związek Metropolitalny, listopad 2008r., str. 22 http://www.gzm.org.pl/pol/index.php?option=com_content&task=view&id=1113&Itemid=1. http://katowice.gazeta.pl/katowice/1,35019,7391156,GZM_firma_public_relations__Dajmy_spokoj_z_metropolia.html Zgromadzenie związku to organ stanowiący. W jego skład wchodzi po dwóch reprezentantów z 13 miast i trzech reprezentantów Katowic. Razem w zgromadzeniu zasiada 29 osób, które wybierają spośród siebie przewodniczącego i dwóch wiceprzewodniczących. Zarząd związku to organ wykonawczy. W skład zarządu wchodzi jeden Przewodniczący oraz 6 członków, są to prezydenci miast: Katowice, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Sosnowiec, Świętochłowice i Tychy. GZM jest obecnie związkiem dobrowolnym i kadencyjnym; członkowstwo w zgromadzeniu trwa przez jedną kadencję samorządową i kończy się wraz z nowymi wyborami. http://www.portalsamorzadowy.pl/fundusze-europejskie/wyzwania-w-europie-kumuluja-sie-wmiastach-dlatego-powstal-urban,1016.html http://www.helsinginseutu.fi/wps/portal/HelsinginSeutu_en?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/HS/The+Region+of+Helsinki/Cooperation+in+the+region Ibid. http://katowice.gazeta.pl/katowice/1,35063,7413658,Prezydent_Katowic__Metropolia_Silesia__ To_ma_sens.html Przydatne strony internetowe • • • • • 38 Council of European Municipalities and Regions, www.ccre.org Europejska Sieć Regionów i Obszarów Metropolitalnych METREX, www.eurometrex.org/ Forum Rozwoju Warszawy, http://www.forumrozwoju.waw.pl/ Local Governments for Sustainability, www.iclei-europe.org Warszawa w budowie, http://www.warszawawbudowie.pl rozdział `04 Rynek pracy – wybrane propozycje Tworzenie dogodnej infrastruktury dla zewnętrznych inwestorów, kształcenie pracowników dostosowane do wymogów rynku pracy – to według projektu Strategii Rozwoju GZM „Silesia” recepta na postęp i rozwój. Organizacje pozarządowe jako miejsca pracy czy też społecznie odpowiedzialny biznes są niemal nieobecne. Kapitał środowiskowy nie istnieje ani jako potencjał zielonych miejsc pracy, ani też w sektorach innowacyjnej zielonej gospodarki, takich jak transport zbiorowy czy zielona energetyka. Innowacyjność pozostaje w sferze haseł. Kierunek w rozwoju wyznacza stereotypowe myślenie. 39 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Rynek pracy – wybrane propozycje Wprowadzenie Tym, co w strategii uderza, jest podporządkowanie rozwoju gospodarczego i rynku pracy zewnętrznym inwestorom. To im „dedykowanych” jest wiele priorytetowych działań, często bardzo drogich w realizacji: budowa dróg i autostrad, uzbrajanie terenów, otwieranie biur o różnych standardach, ale w dogodnych lokalizacjach itd. Także kształcenie zawodowe ma być dostosowane do wymogów rynku pracy, a więc zewnętrznych inwestorów. To zaś, co istotne dla rynku pracy z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju, zostało niemal całkowicie pominięte lub potraktowane marginalnie. Są to m.in. takie kwestie, jak godziwa płaca, przestrzeganie prawa pracy, trwałość miejsc pracy, bezpieczne warunki, wpływ rynku pracy na zrównoważony rozwój społeczny i ekonomiczny (np. na zasoby naturalne i rozwój wspólnot), wyrównywanie szans na rynku pracy, w tym m.in. dbałość o równy dostęp do podnoszenia kwalifikacji przez kobiety i mężczyzn, polityka przeciwdziałająca „lepkim podłogom”1 i „szklanych sufitom”2. Niespójne są też zapisy dotyczące innowacyjnych rozwiązań. W jednym miejscu strategii czytamy o konieczności budowania gospodarki opartej na zaawansowanych, proekologicznych technologiach, w innym – o rozwoju tradycyjnego przemysłu. Wydaje się, że innowacyjność pozostaje w sferze marzeń, a sfera realizacji podporządkowana jest dotychczasowemu, tradycyjnemu sposobowi myślenia. W strategii nie ma mowy o efektywności zarządzania środowiskiem, czyli np. o odmaterializowaniu gospodarki czy efektywności surowcowo-energetycznej. Kapitał środowiskowy nie istnieje ani jako potencjał zielonych miejsc pracy, ani też w sektorach innowacyjnej zielonej gospodarki: transporcie zbiorowym, zielonej energetyce, gospodarce surowcami wtórnymi, rolnictwie ekologicznym itp. Mówi się jedynie o oczywistym trendzie przejścia z przemysłu do usługi, zupełnie pomijając niezwykle ważny nowy trend powstawania zielonego przemysłu (Green Industry) opartego m.in. na ekoinnowacyjności. Pominięto także inne obszary, niekojarzące się z zyskiem: turystykę kwalifikowaną czy przyrodniczą, przemysł twórczy (np. kultura, sztuka)3. Nieobecny w koncepcji rozwoju gospodarczego jest sektor ekonomii społecznej, a gospodarczy wymiar III sektora, czyli działalność organizacji pozarządowych, w ogóle nie jest brany pod uwagę. 40 Rynek pracy – wybrane propozycje `04 Zielone miejsca pracy Zielone miejsca pracy (Greencollar Jobs) to miejsca pracy powstałe w wyniku włączenia w procesy modernizacyjne zasady zrównoważonego rozwoju. Są to przede wszystkim prace związane z sektorem transportu zbiorowego, odnawialnych źródeł energii i gospodarki odpadami. Ich rozkwit związany jest z rosnącym przekonaniem, że zmiany klimatyczne są efektem działalności człowieka, więc ich zahamowanie wymaga zmian ekonomicznych zapewniających zachowanie środowiskowego dobrostanu i nowe miejsca pracy dla osób bezrobotnych oraz pracujących w sektorach, które obecnie najbardziej się przyczyniają do globalnego ocieplenia (jak przemysł samochodowy i wydobycie węgla). Największy wzrost sektora zielonych miejsc pracy (szacowanych w Europie na 3,4 miliona, dla porównania: sektor samochodowy – 2,7 miliona) przypadł na lata 2001–2006 w Niemczech, podczas rządów koalicyjnych SPD i Zielonych. Badania Worldwatch Institute wskazują, że 5,2 miliar- da dolarów zainwestowanych przez ówczesny niemiecki rząd w docieplenie budynków oraz wyposażanie ich w instalacje odnawialnych źródeł energii „zwróciło się” w inwestycjach o wartości 20,9 miliarda dolarów i przyczyniło się do powstania i utrzymania 140 tysięcy miejsc pracy. Dzięki temu programowi roczna emisja gazów cieplarnianych z budynków spadła o 2%. Około 4 miliardy dolarów z zainwestowanych przez rząd środków odzyskano dzięki wyższym podatkom z inwestycji podnoszących energooszczędność budynków, ponadto uniknięto konieczności wypłacania zasiłków dla bezrobotnych. W 2005 roku czerwono-zielona koalicja zwiększyła finansowanie programu do prawie 2 miliardów dolarów rocznie. Inwestycja doprowadziła do powstania około 145 tysięcy dodatkowych pełnoetatowych miejsc pracy w roku 2006. Docieplanie budynków jest jednym z kluczowych elementów strategii niemieckiego rządu: redukcji emisji o 40% do 2020 roku4. Inny dynamicznie rozwijający się sektor tworzący zielone miejsca pracy – odnawialnych źródeł energii – zatrudnia obecnie w Niemczech 285 tysięcy osób.5 Instrumentami wspierania i budowania kapitału społecznego i ekologicznego na rynku pracy mogą być np.: •• podatek od konsumpcji i od korporacji (Consumption and Corporation Tax) – nakłada się go na duże i bogate firmy, np. hipermarkety, po to, by mali przedsiębiorcy mogli z nimi konkurować; •• wspieranie biznesu społecznie odpowiedzialnego i współpraca przy jego rozwijaniu z organizacjami pozarządowymi. W metropolii działa Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, który w ramach swojej aktywności edukacyjnej prowadzi działania informacyjne i promocyjne w tym zakresie. 41 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Zielone miejsca pracy Wsparcie dla zielonych zamówień i zielonego biznesu Każdego roku instytucje publiczne w Europie wydają 17% produktu krajowego brutto Unii Europejskiej na zakup towarów, usług i robót budowlanych. Mając na uwadze skalę tych wydatków, która kształtuje w znacznym stopniu produkcję i konsumpcję, wprowadza się w Unii tzw. zielone zamówienia publiczne, czyli politykę, w ramach której podmioty publiczne uwzględniają aspekty środowiskowe w swoich procedurach przetargowych na dostawy, usługi i roboty budowlane6. Ponadto zielone zamówienia publiczne to przede wszystkim polityka zmniejszania zużycia, co oznacza na pierwszym miejscu niwelowanie niepotrzebnych zakupów. Niektóre miasta, regiony i metropolie idą dalej w zakresie zielonych zamówień niż polityka unijna i zachęcają nie tylko publiczne urzędy, ale także prywatnych przedsiębiorców do inwestowania w zielone produkty. Przykładem może być Londyn, gdzie ustanowiony w 2001 roku przez burmistrza Zielony Kodeks Zamówień jest inicjatywą służącą zachęcaniu do wdrażania praktyki zielonych zamówień w organizacjach sektora zarówno prywatnego, jak i publicznego. 160 organizacji będących sygnatariuszami Kodeksu wydało od 2001 roku 379 milionów funtów brytyjskich na zielone produkty. W samym tylko 2006 roku zakupy zielonych produktów spowodowały ograniczenie emisji dwutlenku węgla o 175 tysięcy ton (równowartość rocznej emisji dwutlenku węgla przez 29 tysięcy gospodarstw domowych). Więcej o tej inicjatywie na stronie: http://www.greenprocurementcode.co.uk/ 42 Badania Europejskiej Konfederacji Związków Zawodowych a energetyka Badania Europejskiej Konfederacji Związków Zawodowych (ETUC) wskazują, że odpowiednio przeprowadzona reforma rynku pracy, dostosowująca go do przeciwdziałania zmianom klimatycznym, może stworzyć wystarczającą ilość miejsc pracy, by zamortyzować zmniejszenie się ich liczby w bardziej szkodliwych ekologicznie sektorach gospodarki i jednocześnie zwiększyć zatrudnienie na rynku pracy poprzez dodatkowe etaty dla osób bezrobotnych.7 Szacuje się, że zwiększenie efektywności energetycznej o 1% rocznie przez 10 lat spowoduje powstanie 200 tysięcy nowych miejsc pracy w całej Unii Europejskiej. Dodatkowe pełne etaty mogą powstać dzięki większym inwestycjom w energetykę wiatrową – przy rocznej produkcji 1 terawatogodziny powstaje od 918 do 2400 miejsc pracy, podczas gdy przy wytwarzaniu tej samej ilości energii w elektrowni jądrowej powstaje ich 75, w gazowej – 250 do 265, a w węglowej – 370. Ta gałąź gospodarki już dziś zatrudnia 73 800 osób w Niemczech i 35 000 w Hiszpanii. Dodatkowe możliwości pojawiają się przy okazji kursów i szkoleń, pomagających w zdobyciu odpowiednich kwalifikacji i przekwalifikowaniu się.8 Rynek pracy – wybrane propozycje `04 ZOOM Małgorzaty Tkacz-Janik Monika Paca i Johan Bros Sztuka i praca Monika Paca o rewitalizacji społecznej Od lat zajmujemy się przywracaniem godności tym, którzy z chwilą utraty zatrudnienia zostali jej pozbawieni – poprzez tworzenie nowych, zupełnie odmiennych miejsc pracy oraz nowych wzorców kulturowych. Proces likwidacji wykluczenia i ożywienia najbardziej zagrożonych obiektów rozpoczęliśmy od poprawy estetyki, a właściwie od ich porządnego wysprzątania. Do tych prac zatrudniliśmy ludzi, którzy zostali zwolnieni masowo z likwidowanych wówczas zakładów pracy. W pokopalnianym szybie na pograniczu Janowa i Nikiszowca powstała galeria sztuki współczesnej. Już od samego początku na wszystkie wydarzenia kulturalne zapraszani byli okoliczni mieszkańcy. Początkowo ludzie reagowali ze zdziwieniem i niedowierzaniem, ale przyciągała ich muzyka i spektakle organizowane na zewnątrz galerii. Dziś nie trzeba już żadnych zaproszeń – mieszkańcy chętnie galerię odwiedzają. Dla dzieci zorganizowaliśmy zieloną przystań – plac zabaw, a później warsztaty artystyczne, taneczne, półkolonie, kolonie i korepetycje. W efekcie wytworzyły się między nami prawdziwie przyjacielskie więzy, a dzieci otrzymały przestrzeń zupełnie odmienną od tej, którą znały. Dowiedziały się, co to jest kreacja i odpowiedzialność za własne poczynania, i zrozumiały, że mają wybór, a więc i wpływ na swoją przyszłość. Ich bezrobotni, zatrudnieni przez nas oj- cowie z czasem stali się świetnymi rzemieślnikami, uczącymi zawodu młodszych adeptów. Przez lata wspólnie z nami zrewitalizowali Browar Mokrskich w Szopienicach i Galerię Szyb Wilson w Janowie. Przywracając obiektom dawną świetność, zmieniliśmy zarazem ich charakter na usługowy, czego efektem było powstanie 1300 całkiem nowych miejsc pracy. Te postindustrialne zabytki stanowią dzisiaj siedzibę 110 firm. Rewitalizować – to ożywiać. Na 12 zrewitalizowanych w ciągu ostatnich 20 lat śląskich obiektów – w tym 6 w Katowicach – dwa pierwsze i największe to nasze wspólne z mieszkańcami dzieło. Zdobyte przez lata doświadczenia uświadomiły nam konieczność poszerzenia działalności o budowę lokalnego społeczeństwa obywatelskiego. Powołana w tym celu Fundacja EKO-ART Silesia wesprze rewitalizację najbardziej chyba znanej, ale i zdegradowanej dzielnicy Śląska – Nikiszowca. W ramach działalności Fundacji odbył się dwukrotnie Międzynarodowy Festiwal 43 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia ZOOM Sztuki Naiwnej „NIKISZFOR”. Projekt okazał się trafiony: w samym tylko wernisażu wzięło udział około 2 tysięcy osób. Mieszkańcy Nikiszowca, widząc ogromne zainteresowanie mediów i turystów zarówno festiwalem, jak i dzielnicą, uwierzyli, że sami także mogą wpływać na wizerunek i standard tych miejsc. Wspólnie z mieszkańcami powołaliśmy do życia Stowarzyszenie Razem dla Nikiszowca, które bardzo aktywnie działa na rzecz dzielnicy i jej społeczności. Warto podkreślić szczególnie aktywną rolę kobiet – to właśnie one, kiedyś najbardziej wykluczone, dziś stały się głównym motorem zmian w wizerunku dzielnicy. Kobiety, które zajmowały się dziećmi i domem, rzadko miały jakiekolwiek wykształcenie, gdy ich mężowie tracili pracę, pozostawały bez środków do życia i – co gorsza – bez szans na zatrudnienie. W rezultacie były wykluczone podwójnie… Kolejny cel to pobudzenie do działania i samostanowienia społeczności Szopienic. Powołaliśmy Grupę Inicjatywną Stowarzyszenia dla Szopienic i już mamy efekty: Szopienice stają się czystsze, a sami mieszkańcy zabiegają o ich upiększenie i budowę placów zabaw dla dzieci. Fundamentalnym celem rewitalizacji społecznej jest zmiana i wzbogacenie świadomości ludzi, pobudzenie ich do działania, a także zbudowanie wiary we własne możliwości i wartość kreacji. 44 Johann Bros Johann Bros, Ślązak i przedsiębiorca, od 20 lat przywraca życie obiektom postindustrialnym. Najpierw zrewitalizował Browar Mokrskich w Szopienicach. Dziś jest to przestrzeń biurowa o bardzo wysokim standardzie, wzbogacona pracami artystów rzeźbiarzy, muralami i obrazami wewnątrz wynajmowanych pomieszczeń. Potem zajął się szybem Wilson w Nikiszowcu. Powstała tam galeria, która szczyci się jedną z największych na Śląsku kolekcji sztuki nowoczesnej. Bros, zielony gospodarz, szuka miejsc najbardziej zdegradowanych. Zatrudnia miejscowych, aktywizuje lokalne stowarzyszenia, tworzy zupełnie Rynek pracy – wybrane propozycje ZOOM nowe relacje i poziomy współpracy dla lokalnego rozwoju i ożywienia. Firma Pro Inwest, której jest udziałowcem i prezesem, zajmuje się profesjonalną rewitalizacją zabytków poprzemysłowych, ale działania Brosa nie są zorientowane wyłącznie na zysk. Rejon Szopienic, Janowa, Nikiszowca, Giszowca, gdzie Bros działa, to tereny, które w XVIII wieku były jeszcze terenami rolniczymi, w XIX wieku burzliwie się rozwinęły, a w 1989 roku boleśnie odczuły skutki wyjątkowo intensywnej eksploatacji w latach ubiegłych i zmianę dotychczasowych priorytetów w gospodarce. Gwałtowność i intensywność przemian miała niejednokrotnie negatywny wpływ na lokalne społeczeństwo oraz środowisko. Przez dziesięciolecia wydawało się także, że region „nie ma alternatywy”, że już na zawsze skazany jest na istnienie jedynie w kontekście wydobywczym i przemysłowym. Tymczasem Bros działa i kreuje poprzez alternatywne rozwiązania, które jednak nawiązują do genius loci, dlatego w starych pokopalnianych przestrzeniach cechowni i łaźni kopalni Wieczorek wraz z Grupą Eco-Industri-Art stworzył projekt Galerii Szyb Wilson. Początki rewitalizacji nie były łatwe: „Dlaczego niszczycie naszą kopalnię?”, „Co chcecie zrobić z szybem Wilson?”, „Tutaj zawsze była kopalnia!”, „Gdzie jest figura Świętej Barbary?”, „Cechownia to cechownia!”, „Łaźnia to łaźnia!”. Jednak galeria `04 powstawała. Oburzenie ustępowało miejsca zaciekawieniu. Z czasem coraz więcej osób z lokalnej społeczności angażowało się w przedsięwzięcie. Bez nich nie byłoby Galerii Szyb Wilson. Brosowi przyświecał przykład Bilbao, gdzie muzeum ma wpływ na to, co dzieje się w całym regionie. W Galerii Szyb Wilson odbywają się wystawy artystyczne, projekcje filmów, warsztaty dla dzieci i młodzieży, spektakle teatralne, akcje charytatywne i polityczne oraz wiele innych projektów. Rewitalizacja jest procesem, który nigdy się nie kończy. Nie jest łatwo wprowadzić ludzi do galerii. Sztuka powinna wychodzić do ludzi. Według Brosa, sztuka społeczna nie może być pustym hasłem, ale też trzeba zdawać sobie sprawę, że tylko niektórzy zostaną zaktywizowani. Dla Brosa kanonem współpracy jest pokazanie, że kontrkultura może być panaceum na konsumeryzm. Bez rewitalizacji społecznej nie byłoby zrównoważonego rozwoju, a jedynie krótkotrwały wzrost gospodarczy, pogłębiający społeczne podziały. Negatywnemu wpływowi industrializmu i agresywnej reklamy można się oprzeć poprzez otwartość na drugiego człowieka w jego miejscu życia. 45 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Przypisy 1 Terminem „lepka podłoga” określa się zawody o niskim statusie, cechujące się małymi możliwościami awansu; odnosi się on do zajęć najczęściej wykonywanych przez kobiety, które tkwią „przylepione” na najniższym poziomie (pomoc domowa, pielęgniarka itp.) 2 Termin „szklany sufit” oznacza niewidzialną barierę utrudniającą kobietom (oraz mniejszościom etnicznym, seksualnym, wyznaniowym itp.) osiąganie wysokich pozycji w biznesie czy polityce 3 Więcej o przemysłach kreatywnych można znaleźć na stronie: http://en.wikipedia.org/wiki/Creative_industries 4 http://www.unep.org/labour_environment/PDFs/Greenjobs/UNEP-Green-Jobs-TowardsSustainable-Summary.pdf –Green Jobs: Towards decent work in a sustainable, low-carbon world. Raport Worldwatch Institute 5 http://www.emetro.pl/emetro/1,85648,7289654,Niemieccy_Zieloni_odradzaja_Polsce_atomowki. html – Niemieccy Zieloni odradzają Polsce atomówki – rozmowa z Sylvią Kotting-Uhl, deputowaną niemieckich Zielonych i główną ekspertką tej partii do spraw energetyki jądrowej, Gazeta.pl 6 Komunikat KE KOM 2008: „Zamówienia publiczne na rzecz poprawy stanu środowiska” 7 http://www.etuc.org/a/3676 – Zmiany klimatyczne a rynek pracy – raport ETUC 8 http://www.jeanlambertmep.org.uk/document_detail.php?id=89 – Raport Jean Lambert na temat zielonych miejsc pracy Przydatne strony internetowe • O zielonych zamówieniach w języku angielskim: http://www.greenprocurementcode.co.uk/ • Raport Jean Lambert, zielonej eurodeputowanej z Londynu, na temat zielonych miejsc pracy (ang): http://www.jeanlambertmep.org.uk/document_detail.php?id=89 • Współczynnik rozwarstwienia społecznego: http://pl.wikipedia.org/wiki/Współczynnik_Giniego) • Wskaźnik rozwoju społecznego: http://pl.wikipedia.org/wiki/Wskaźnik_Rozwoju_Społecznego • Zielone miejsca pracy (ang.): http://www.unep.org/labour_environment/PDFs/Greenjobs/UNEP-Green-Jobs-Towards-Sustainable-Summary.pdf • Zmiany klimatyczne a rynek pracy - raport ETUC: http://www.etuc.org/a/3676 46 rozdział `05 Wyrównanie szans – wybrane propozycje Wyrównywanie szans i włączenie społeczne to jedna z najsłabszych stron projektu Strategii Rozwoju Metropolii „Silesia” . Postulowana jako główne hasło metropolii „pełnia życia” nie dotyczy ani seniorów, ani osób z niepełnosprawnością, a zasada gender mainstreaming , czyli wprowadzanie równości płci do głównego nurtu działań politycznych i społecznych, nie została nawet wspomniana. 47 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Wyrównanie szans – wybrane propozycje Wprowadzenie W polityce antydyskryminacyjniej UE – jednej z najważniejszych unijnych polityk – chodzi o to, aby zapewnić poszczególnym jednostkom i grupom możliwość pełnego uczestnictwa w społeczeństwie, niezależnie od przekonań, płci, rasy, koloru skóry, wyznania, wieku, orientacji seksualnej itd. Dotyczy to wielu aspektów życia codziennego: od miejsca pracy, poprzez edukację i opiekę zdrowotną, po dostęp do towarów i usług, dóbr kultury, życia politycznego. To, że Europa potrzebuje wszystkich swoich obywateli i obywatelek – nie tylko silnych mężczyzn w „sile wieku”, ale także osób młodych i seniorów, kobiet, osób z niepełnosprawnością – wydaje się być oczywiste. A dla Metropolii Silesia wyrównywanie szans i promowanie różnorodności powinno być sprawą kluczową, gdyż to właśnie śląskie miasta kojarzą się z monopolem przemysłowym (wydobywczym), a także z wykluczeniem szerokich grup i jednostek z możliwości pracy w tym przemyśle. Autorzy Strategii Rozwoju Metropolii „Silesia” powinni być więc szczególnie wyczuleni na kwestie spójności społecznej i włączenia społecznego, a konkretna polityka antydyskryminacyjna powinna być jedną z podstaw strategii. Tymczasem już na etapie uchwalania wieloletniego planu ogólnego mamy do czynienia z wykluczeniem. Przykładowo: skoro nie ma żadnej wzmianki o wpływie konkretnych – choćby tych najdroższych – inwestycji na sytuację kobiet, to w jaki sposób będzie realizowana w Metropolii Silesia obowiązująca Polskę polityka wyrównywania szans kobiet i mężczyzn? Podobnych pytań bez odpowiedzi można zadać bardzo wiele. 48 Wyrównanie szans – wybrane propozycje `05 Wyrównanie szans na przykładzie polityki równości płci Polityka równości kobiet i mężczyzn to jedna z czterech horyzontalnych polityk UE (obok polityki ochrony środowiska, rozwoju społeczeństwa informacyjnego i zatrudnienia). Najważniejszą wytyczną kształtującą obecnie tę politykę jest tzw. zasada gender mainstreaming, czyli włączanie problematyki płci do głównego nurtu polityki. Celem gender mainstreaming jest wyeliminowanie stereotypów płciowych i wprowadzenie trwałej zmiany w mentalności obywateli i obywatelek, zaś efektem – przemiana w strukturze rodziny, życia społecznego, praktyce działania instytucji, w organizacji pracy itd. – w taki sposób, by osiągnięta została faktyczna i trwała równość kobiet i mężczyzn. Bariery równościowe Komisja Europejska zdefiniowała 10 barier równościowych: 1. Segregacja pozioma i pionowa rynku pracy 2. Różnice w płacach kobiet i mężczyzn 3. Mała dostępność elastycznych rozwiązań czasu pracy 4. Niski udział mężczyzn w wypełnianiu obowiązków domowych 5. Niski udział kobiet w podejmowaniu decyzji 6. Przemoc ze względu na płeć 7. Niewidoczność kwestii płci w ochronie zdrowia 8. Niewystarczający system opieki przedszkolnej 9. Stereotypy płci we wszystkich trzech obszarach 10. Dyskryminacja wielokrotna Wszystkie wymienione bariery równości istnieją również i w Polsce. Spotykamy je w zatrudnieniu, edukacji, administracji publicznej i ochronie zdrowia. 49 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Równość płci się opłaca Ważnym narzędziem promocji równości płci są fundusze strukturalne, gdyż problematyka równouprawnienia płci jest jednym z istotnych zagadnień branych pod uwagę zarówno podczas programowania, wdrażania i monitoringu, jak i podczas ewaluacji rezultatów wykorzystania funduszy. Co więcej, wszystkie projektowane przepisy, programy i działania muszą być weryfikowane pod względem równego udziału obu płci. Budżet ma płeć Budżet wrażliwy na płeć (gender budget) to relatywnie nowe podejście w polityce budżetowej, które promuje równość płci. Oznacza ocenę finansów państwa lub samorządu pod względem równości płci na wszystkich szczeblach procesu budżetowego oraz taką redefinicję i restrukturyzację dochodów i wydatków budżetu, która przyczyni się do zwalczania nierówności wśród obywateli i obywatelek. Celem gender budget jest analiza wszystkich form dochodów i wydatków publicznych z perspektywy płci oraz identyfikacja ich skutków dla pozycji kobiet w społeczeństwie w porównaniu z pozycją mężczyzn. Za punkt wyjścia przyjmuje się założenie, że efekty oddziaływania budżetu będą inne dla kobiet i inne dla mężczyzn z powodu różnych ról w społeczeństwie i gospodarce. Oznacza to, że analizie poddane są nie tylko wydatki i dochody bezpośrednio związane z programami walczącymi z nierównościami społecznymi, ale także cały szereg aspektów, które w wielu dotychczasowych programach zwalczających dyskryminację nie znajdowały miejsca1. W Polsce pierwszą analizę budżetu pod względem płci przeprowadziło Stowarzyszenie Współpracy Kobiet NEWW-Polska; analiza ta dotyczyła budżetu Gdańska. Wynikało z niej m.in., że budżet miasta nie odzwierciedla w pełni potrzeb rosnącej liczby starszych kobiet w kwestii ich problemów zdrowotnych oraz potrzeb kobiet młodych, które stanowiły większość osób bezrobotnych w mieście.2 Im więcej kobiet, tym lepsze wyniki finansowe3 W przeszłości biznes miał tendencję do promowania liderów, którzy, choć podejmowali ryzyko, wykazywali się niską tolerancją dla odmiennych poglądów. To zaś prowadzi do myślenia grupowego, które jest jednym z powodów obecnych problemów ekonomicznych – komentuje przyczyny obecnego kryzysu ekonomicznego James S.Turley, prezes firmy doradczo-księgowej Ernst & Young. Jego zdaniem zróżnicowanie punktów widzenia może przynieść korzyści zarówno firmom i krajom, jak i globalnej gospodarce, prowadząc do lepszych decyzji, większych możliwości i innowacji, a także bardziej krytycznej oceny ryzyka. Dlatego firmy, które promują kobiety na najwyższe stanowiska, odnoszą z tego znaczące korzyści. Potwierdzają to różne raporty i badania. Ostatni 50 raport grupy badawczej Catalyst pokazuje, że firmy wchodzące w skład listy Fortune 500, które mają więcej kobiet w radach nadzorczych, radzą sobie pod wieloma względami finansowymi lepiej od tych, które zatrudniają ich mniej. Z kolei raport McKinseya (jedna z największych firm doradczych) pokazał, że firmy, które mają trzy lub więcej kobiet na wysokich stanowiskach menedżerskich, wypadają pod względem organizacyjnym lepiej od tych, które nie mają ich wcale. Brak wystarczającej liczby kobiet na stanowiskach decyzyjnych pozbawia firmy i globalną gospodarkę zróżnicowania w myśleniu i szukania pozytywnych rozwiązań, które były pilnie potrzebne wcześniej i są nadal – twierdzi James S.Turley. Wyrównanie szans – wybrane propozycje Analiza z perspektywy równości płci4 `05 Punktem wyjścia do analizy z perspektywy równości płci są następujące założenia: ••ponieważ płeć jest w dużej mierze konstruktem kulturowym i spo- łecznym, role płciowe oraz relacje między płciami mogą się z czasem zmieniać ••podział pracy ze względu na płeć jest źródłem wielu nierówności w społeczeństwie oraz nierównowagi płci ••dostęp do zasobów jest czymś innym niż kontrola nad zasobami, która we wszystkich społeczeństwach jest nierówno dzielona między kobiety i mężczyzn ••zasoby obejmują środki materialne, ale także czas, wiedzę i informację ••równość płci de iure nie musi się od razu przekładać na faktyczną równość płci ••kultura, postawy i stereotypy mają duży wpływ na dostęp do zasobów i ich kontrolę, a tym samym na faktyczną realizację równości płci Analiza z perspektywy równości płci jest niezbędna na wielu etapach. Powinna ona pomóc w odpowiedzi na następujące i podobne pytania: ••czy proponowana polityka/projekt zwiększy istniejące nierówności między kobietami i mężczyznami? ••czy proponowana polityka/projekt przełamie lub podważy istniejące nierówności między płciami? ••jakie opcje należy wziąć pod uwagę, żeby wzmocnić perspektywę równości płci? Zapisy są, realizacji brak Przesłanie o konieczności stałego wyrównywania szans kobiet i mężczyzn zostało zapisane w strategii rozwoju województwa śląskiego na lata 2000–2020. W rozdziale „Zasoby ludzkie i jakość życia” czytamy w pkt 6, że jedną z instytucji odpowiedzialnych za zasoby ludzkie i jakość życia w regionie jest „(…) Pełnomocnik Wojewody Śląskiego ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn” 5. Od 2005 roku takiego pełnomocnika na Śląsku nie ma – zatem nikt nie monitoruje polityki równości w regionie. GZM w swoich założeniach statutowych także te kwestie pomija. W Metropolii Silesia nie ma kobiet? W Zgromadzeniu Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia zasiada 29 osób (po dwie osoby z 13 miast i 3 osoby z Katowic), głównie prezydenci, wiceprezydenci i radni. Pośród nich są trzy kobiety, co stanowi mniej niż 10% ogółu. Tymczasem z badań wybitnej w tej dziedzinie Drude Dahlerup z Uniwersytetu Sztokholmskiego oraz innych badaczy wynika, że 30% to magiczny próg, od którego mniejszość uzyskuje znaczący wpływ na procesy decyzyjne. 51 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia ZOOM Małgorzaty Tkacz-Janik Centrum Sztuki Współczesnej Kronika w Bytomiu jest instytucją ulokowaną w samym centrum jednego z najbiedniejszych śląskich miast. Swoim programem znacząco odbiega od stereotypowych oczekiwań lokalnej społeczności. W związku z tym jednym z jej priorytetów jest łączenie realizowanych projektów z szeroko pojętą działalnością edukacyjną, skierowaną do rożnych grup odbiorców, jednak skoncentrowaną na nowatorskich propozycjach dla dzieci i młodzieży. Ich fundamentem jest unieważnienie sztucznego dystansu/podium między artystą a odbiorcą, mimo że w realizowanych projektach wzięło udział wielu uznanych współczesnych twórców. 52 Bytomska Kronika Główny, długofalowy projekt to „Świetlica sztuki”, w ramach której dzieci w wieku od 8 do 15 lat od lipca 2007 roku systematycznie uczestniczą w różnorodnych warsztatach aktywności twórczej, nienastawionych na manualną, lecz mentalną stronę działalności. Dzięki dziecięcym rezydencjom artystycznym, a także wycieczkom do instytucji kulturalnych poznają one różnorodne zjawiska artystyczne i zachęcane są do świadomego ich odbioru. Program Świetlicy obejmuje też zajęcia z języka angielskiego, prowadzone przez wolontariuszy z Polski, Łotwy, Francji oraz Stanów Zjednoczonych. Raz w roku dzieci biorą udział w realizacji wystaw skierowanych do młodszego i dorosłego widza. Do tej pory odbyły się trzy wystawy: „Czarna dziura” (2007), „Noc polarna” (2008) oraz „Mary koszmary” (2009). Prace dzieci pojawiły się na równorzędnych prawach obok prac takich artystów, jak: Kuba Bąkowski, Hubert Czerepok, Małgorzata Jabłońska & Piotr Szewczyk, Wojtek Kucharczyk & Asi Mina, Wyrównanie szans – wybrane propozycje `05 Paweł Kulczyński, Kobas Laksa, Janek Simon, Grzegorz Sztwiertnia, Rodzina W. (Ania, Adam + Majka), Julita Wójcik, Łukasz Jastrubczak, Anna Konik, Dominik Cymer, Emiter. Zestawienie prac dzieci i zaproszonych gości specjalnych ukazało nowe znaczenia znanych prac, a także zainspirowało dzieci do samodzielnego podejmowania odważnych działań twórczych. Jednym z ostatnich przedsięwzięć edukacyjnych Kroniki jest publikacja książki„Nowe legendy miejskie. Śląsk”, będącej zbiorem opowieści pisanych przez dzieci – efekt współpracy Kroniki z Fundacją Moma Film oraz Korporacją Ha!art. W projekcie wzięło udział blisko 1000 uczniów klas trzecich szkół podstawowych z biednych dzielnic wybranych miast śląskich. Na podstawie wymyślonych historii bądź opowieści usłyszanych od rodziców, dziadków, sąsiadów, dzieci stworzyły nową wersję legend śląskich – pisanych z „pazurem”, bez tabu. „Nowe legendy” stanowią odważną, niemającą sobie podobnych propozycję zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych. wyrównuje szanse Wszystkie przedsięwzięcia edukacyjne realizowane przez CSW Kronika mają wspólny punkt wyjścia. Poprzez zachęcenie do świadomego odbioru różnorodnych tekstów kultury, a także samodzielnej aktywności twórczej, Kronika buduje platformę swobodnej wymiany myśli przez młodych odbiorców. W ten sposób dzieci i młodzież odchodzą od gotowych schematów myślowych i kategorii pojęciowych; stają się coraz bardziej świadomymi, samodzielnie, a co za tym idzie – krytycznie myślącymi uczestnikami współczesnej kultury. Wiosną 2009 roku Kronika rozpoczęła permanentny cykl „Alternatif turistik” (m.in. dzięki temu projektowi Kronika została nominowana do nagrody Elle Style Award 2009 w kategorii miejsce roku), służący eksploracji regionu i poszukiwaniu jego nowej tożsamości. Składają się na niego: alternatywne wycieczki, wypożyczanie rowerów, turbogolf, pikniki i koncerty na hałdzie, rezydencje artystyczne, nowe mapy Śląska. 53 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Inne wybrane równościowe inicjatywy i organizacje działające w Metropolii Silesia: Dom Współpracy PolskoNiemieckiej w Gliwicach (www.haus.pl) to organizacja, która przeprowadziła szereg projektów równościowych. Wśród największych sukcesów DWPN w tej dziedzinie należy wymienić: 1. przeszkolenie ponad 30 osób z regionu Śląska w ramach projektu „Sieć lokalnych specjalistek (pełnomocniczek) do spraw równego statusu kobiet i mężczyzn w gminach i powiatach województw śląskiego i opolskiego” 2.wydanie wyjątkowego w skali kraju podręcznika równościowego, autorstwa Ewy Majewskiej i Ewy Rutkowskiej, pt. „Równa szkoła – edukacja wolna od dyskryminacji. Poradnik dla nauczycielek i nauczycieli” 3.prowadzenie we współpracy z Instytutem Promocji Aktywności Społecznej w Gliwicach (http://ipas.pl/) komplementarnych działań na rzecz skutecznej współpracy podmiotów ekonomii społecznej Stowarzyszenie Aktywne Kobiety w Sosnowcu (http://aktywnekobiety.org.pl) Stowarzyszenie promuje uczestnictwo kobiet w życiu społecznym, politycznym, zawodowym oraz przeciwdziała dyskryminacji ze względu na płeć we wszystkich dziedzinach życia. Obecnie angażuje się m.in. w działania na rzecz wprowadzenia 54 50-procentowego parytetu na listach wyborczych, prowadzi szkolenia dla kobiet, które zamierzają startować w wyborach samorządowych. Związek Zawodowy Kobiet w Górnictwie Pierwszy w Europie i jedyny w Polsce związek zawodowy kobiet pracujących w branży górniczej został powołany dzięki staraniom i pomocy śląskiej pełnomocniczki ds. równego statusu kobiet i mężczyzn w 2005 roku w kopalni „RydułtowyAnna”. Górnicze i hutnicze związki zawodowe, zdominowane przez męskich liderów, pomimo wielu wysiłków pracujących tam kobiet i prokobiecych organizacji pozarządowych, w żadnej mierze nie reprezentują interesów pracowniczych kobiet. Problemy kobiet w górnictwie i ich rola były i są marginalizowane. Skutkuje to m.in. brakiem kobiet na wszystkich szczeblach procesów decyzyjnych w kopalniach, w zarządach oraz na niższych szczeblach. Związek Zawodowy Kobiet w Górnictwie postawił sobie więc kilka celów: ••bronić interesów zawodowych, materialnych i socjalnych kobiet zatrudnionych w górnictwie ••podejmować działania na rzecz realizacji w branży praw kobiet rozumianych jako prawa człowieka ••podejmować starania w kierunku realizacji polityki równościowej, a w szczególności równego traktowania kobiet i mężczyzn Wyrównanie szans – wybrane propozycje `05 Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy BONA FIDES (www.bonafides.pl) jest niezależną, niedochodową i niezaangażowaną politycznie organizacją pozarządową. Ma siedzibę w Katowicach i temu właśnie miastu poświęca w realizowanych projektach najwięcej uwagi. Dzięki jego działaniom udało się m.in. doprowadzić do zmian w statucie miasta, polegających na wprowadzeniu jawnego głosowania radnych oraz umożliwieniu mieszkańcom samodzielnego zgłaszania propozycji uchwał do rady miasta. Dzięki tej ostatniej zmianie Stowarzyszenie inicjuje w regionie akcję ,,Nas troje i więcej”, program dla rodzin wielodzietnych mających troje i więcej dzieci, a także dla rodzin zastępczych bez względu na ich liczebność. Celem programu jest zwiększenie dostępności do dóbr kultury i sportu dla dzieci pochodzących z rodzin wielodzietnych – poprzez system zniżek cen biletów wstępu do instytucji kulturalnych i sportowych zarządzanych przez jednostki budżetowe, zakłady budżetowe oraz samorządowe instytucje kultury. Kampania Przeciw Homofobii – Oddział Śląsk Kampania Przeciw Homofobii (KPH) działa od 2001 roku i jest jedyną ogólnopolską organizacją pożytku publicznego działającą na rzecz równouprawnienia mniejszości seksualnych. Oddział śląski KPH, który powstał jako siódmy w Polsce, zawiązał się w rekordowym czasie trzech miesięcy (zwykle trwa to około roku, bo trzeba się „sprawdzić”). Szczególnie zasłużył się tęczowym krwiobusem. Akcja pobierania krwi pod skrzydłami środowisk homoseksualnych odbyła się dotychczas tylko na Śląsku. Łamała bolesny stereotyp, że krew homoseksualisty jest zła. Aktywnych działaczy w województwie jest piętnastu, w Katowicach bodaj jeden. Najmłodszy ma 17 lat, najstarszy przekroczył czterdziestkę. Przeważają kobiety. W planach mają grupy wsparcia: psychologiczną, tożsamościową i„komingautową”, tęczowy klub filmowy. Kampania i marsze to sprawa obywatelska. Marsze i działania pokazują, że geje i lesbijki nie żyją tylko w Ameryce, ale również na patriarchalnym Śląsku. 55 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Przypisy 1 https://www.neww.org.pl/download/raport.pdf 2 http://pl.wikipedia.org/wiki/Budżetowanie_pod_kątem_płci 3 http://www.eyorganizer.com/PL/pl/Newsroom/News-releases/Media09_Im-wiecej-kobiet-menedzerow-tym-firma-osiaga-lepsze-wyniki 4 Na podstawie: Astryda Neimanis, Polityka równości płci w praktyce. Podręcznik UNDP, Biuro Koordynacji Kształcenia Kadr, Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa 2006 5 http://www.silesia-region.pl/STRATEGIA/strategia_II_z4.htm Przydatne strony internetowe • Analiza poziomu rozwarstwienia społecznego: http://pl.wikipedia.org/wiki/Współczynnik_Giniego • Informacje na temat Gender Equity Index (GEI) – indeks stworzony w celu monitorowania zjawiska nierówności między kobietami a mężczyznami: http://pl.wikipedia.org/wiki/Gender_Equity_Index, www.genderindex.pl • Opracowania w języku angielskim na temat budżetu wrażliwego na płeć: http://www.thecommonwealth.org/gender • Projekt „Nikt nie rodzi się z uprzedzeniami” Stowarzyszenia Kobiet Konsola: www.bezuprzedzen.org 56 Część druga Polityki sektorowe: •energetyka •mobilność •odpady 57 Dyskusja na temat przyszłości energetyki to nie tylko rozważania natury technologiczno-ekonomicznej, ale przede wszystkim debata na temat modelu cywilizacji przyszłości. Nakładające się na siebie kryzysy: gospodarczy, energetyczny i klimatyczny powodują, że konieczna jest zmiana podejścia do polityki energetycznej i polityki klimatycznej – dotychczas realizowanych odrębnie – poprzez ich zintegrowanie z polityką zrównoważonego rozwoju. Sekretarz Generalny ONZ Ban Ki-moon wskazuje na potrzebę Zielonego Nowego Ładu – inwestycji w energooszczędne budownictwo, energię odnawialną, zrównoważony transport oraz zastosowania takich instrumentów ekonomicznych, jak m.in. ekologiczna reforma fiskalna, promująca zatrudnienie i ograniczanie zanieczyszczeń. Taka polityka, zdaniem Sekretarza Generalnego, pozwoli na osiągnięcie czystego rozwoju gospodarczego z potencjałem utworzenia milionów nowych miejsc pracy. Ma to na celu kolejną rewolucję przemysłową: budowanie gospodarki niskoemisyjnej i niskowęglowej oraz podniesienie bezpieczeństwa klimatycznego i energetycznego poprzez drastyczne ograniczenie uzależnienia od zmniejszających się zasobów nieodnawialnych surowców. 58 rozdział `06 Demokracja energetyczna 59 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Demokracja energetyczna w niskowęglowej gospodarce XXI wieku Dyskusja na temat przyszłości energetyki to nie tylko rozważania natury technologiczno-ekonomicznej, ale przede wszystkim debata na temat modelu cywilizacji przyszłości. Nakładające się na siebie kryzysy – gospodarczy, energetyczny i klimatyczny – powodują, że konieczna jest zmiana podejścia do polityki energetycznej i polityki klimatycznej, dotychczas realizowanych odrębnie, poprzez ich zintegrowanie z polityką zrównoważonego rozwoju. Sekretarz Generalny ONZ Ban Ki-moon wskazuje na potrzebę Zielonego Nowego Ładu1 – inwestycji w energooszczędne budownictwo, energię odnawialną, zrównoważony transport oraz zastosowania takich instrumentów ekonomicznych, jak m.in. ekologiczna reforma fiskalna, promująca zatrudnienie i ograniczanie zanieczyszczeń. Taka polityka, zdaniem Sekretarza Generalnego, pozwoli na osiągnięcie czystego rozwoju gospodarczego z po- 60 tencjałem utworzenia milionów nowych miejsc pracy.2 Ma to na celu kolejną rewolucję przemysłową: budowanie gospodarki niskoemisyjnej i niskowęglowej3 oraz podniesienie bezpieczeństwa klimatycznego i energetycznego poprzez drastyczne ograniczenie uzależnienia od zmniejszających się zasobów nieodnawialnych surowców. Czwarty raport Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu IPCC, opublikowany w lutym 2007 roku, wskazał, że zmiany klimatyczne są wywołane przez działalność człowieka z prawdopodobieństwem wiekszym niż 90%. Raport wskazuje także, że dla uniknięcia najbardziej niebezpiecznych skutków zmian klimatycznych wynikających z podniesienia globalnej temperatury o więcej niż 2oC, globalne emisje powinny osiągnąć swój szczyt w połowie drugiej dekady XXI wieku, a następnie powinny zacząć stopniowo spadać i w 2050 roku zmniejszyć się o połowę w stosunku do poziomu emisji z 1990 roku. Brak wdrożenia polityki ochrony klimatu może globalnie w najbliższych dziesięcioleciach przynieść koszty na poziomie nawet 20% PKB rocznie – to straty porównywalne z Wielkim Kryzysem i II wojną światową.4 Podczas Szczytu Klimatycznego COP15 w Kopenhadze w grudniu 2009 roku nie osiągnięto ambitnego, solidarnego i prawnie wiążącego porozumienia w zakresie przeciwdziałania zmianom klimatycznym, stąd kluczowe jest podejmowanie lokalnych i regionalnych inicjatyw na rzecz zapobiegania zmianom klimatycznym. Rola metropolii, w których na świecie żyje obecnie prawie 1,3 miliarda ludzi, jest w tym procesie kluczowa. 22 grudnia 2009 roku ICLEI i UNEP powołały Bońskie Centrum na rzecz Lokalnych Działań i Raportowania dotyczącego Klimatu5, którego celem jest promocja niskowęglowych miast i społeczności Demokracja energetyczna `06 oraz wymiana doświadczeń w lokalnych działaniach na rzecz redukcji emisji gazów cieplarnianych. Wspólnotowe polityki – energetyczna i klimatyczna – stanowią obecnie bodaj najważniejsze obszary zainteresowania instytucji Unii Europejskiej, w szczególności Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej. W grudniu 2008 roku na szczycie Unii Europejskiej przywódcy państw członkowskich przyjęli pakiet klimatyczno-energetyczny „3x20 do 2020”, którego celem jest przeciwdziałanie zmianom klimatycznym, ograniczenie szkodliwego wpływu gospodarki i społeczeństwa na środowisko, zwiększenie bezpieczeństwa oraz stymulowanie rozwoju efektywnej, zielonej gospodarki niskowęglowej. W ramach pakietu przyjęto 3 główne działania: •• redukcja emisji gazów cieplarnianych o co najmniej 20% w stosunku do poziomu z 1990 roku (o 30%, jeśli pozostałe inne kraje, np. Stany Zjednoczone i Chiny, zobowiążą się do podobnych ograniczeń swoich emisji); •• zwiększenie udziału energii odnawialnej (energia wiatrowa, słoneczna, biomasa itp.) średnio w całej Unii do 20% całkowitej produkcji energii (dla Polski ten poziom wyznaczono na 15%); •• zmniejszenie zużycia energii o 20% w stosun- ku do poziomów przewidywanych w 2020 roku, poprzez znaczące zwiększenie efektywności energetycznej.6 Pełna integracja pakietu klimatyczno-energetycznego UE z jej polityką regionalną i strukturalną będzie możliwa dopiero w kolejnej perspektywie finansowej Unii Europejskiej, wdrażanej w latach 2014–2020, co wynika z wcześniejszego od pakietu przyjęcia działań UE na lata 2007–2013. Dlatego tak ważne jest, aby władze Metropolii Silesia już teraz podjęły działania na rzecz integracji polityki energetycznej z wymogami ochrony klimatu, przygotowując społeczeństwo i gospodarkę metropolii do zmieniających się uwarunkowań: zarówno dalsze negocjacje globalne Konwencji Klimatycznej i Protokołu z Kioto, jak i zmieniające się przepisy UE będą w coraz większym stopniu ograniczać możliwość wykorzystywania energii z nieodnawialnych zasobów energetycznych. Ponadto od 2013 roku wejdą w życie istotne zmiany w europejskim systemie handlu emisjami.7 Działania integracyjne podejmowane już teraz umożliwią zatem stopniowe przechodzenie do efektywnej gospodarki niskowęglowej oraz zminimalizowanie kosztów tego przejścia dla społeczeństwa i gospodarki. Rola władz Związku w tych działaniach integracyjnych jest zasadnicza. 61 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Porównanie niezrównoważonego i zrównoważonego systemu energetycznego Energetyka niezrównoważona Brak kształtowania potrzeb, rozwiązywanie problemów poprzez stosowanie metod „końca rury”8 Wzrost gospodarczy powiązany ze wzrostem zużycia energii Bezpieczeństwo energetyczne budowane głównie na imporcie (także międzyregionalnym wewnątrz kraju) nieodnawialnych surowców energetycznych/energii Monopolizacja/oligopolizacja rynku przez dużych producentów Brak (realizacji) polityki dotyczącej oszczędzania energii, podnoszenia efektywności energetycznej i odnawialnych źródeł energii Ubóstwo (wykluczenie) energetyczne wynikające ze złej polityki dotyczy dużej grupy konsumentów Dominuje centralizowana i nieefektywna energetyka oparta na nieodnawialnych źródłach energii Wysokie koszty zewnętrzne Energetyka zrównoważona Kształtowanie potrzeb – edukacja, promocja, instrumenty polityki zarządzania popytem na energię. Zeroenergetyczny wzrost gospodarczy9 Wysokie straty na przesyle w sieci jednokierunkowej – od scentralizowanych producentów do konsumentów energii Wysoki poziom zanieczyszczeń lokalnych i glo10 balnych wytwarzanych przez energetykę, nie obowiązuje zasada „zanieczyszczający płaci” Fałszywe ceny energii powodują błędne decyzje 11 producentów i konsumentów energii 12 Większe zagrożenie życia i zdrowia Niskie straty dzięki inteligentnej efektywnej sieci energetycznej, w której każdy może być biorcą albo dawcą energii – tzw. smart grid Niewielka ilość zanieczyszczeń generowanych na wszystkich etapach cyklu energetycznego, obowiązuje zasada „zanieczyszczający płaci” Prawdziwe ceny energii powodują właściwe decyzje producentów i konsumentów energii Wyższa jakość życia i zdrowia 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Bezpieczeństwo energetyczne budowane głównie na podnoszeniu efektywności energetycznej i rozwoju lokalnych zasobów energii (mix źródeł) Zapewnienie uczciwej konkurencji na rynku konsumentów energii Oszczędzanie energii, podnoszenie efektywności energetycznej i odnawialne źródła energii stanowią priorytety polityki energetycznej Sprawiedliwy dostęp do energii jako element demokracji i zrównoważonego rozwoju Dominuje rozproszona, inteligentna i efektywna energetyka oparta na OZE (mix różnych źródeł)10 Internalizacja kosztów zewnętrznych Duża liczba szkodliwych dla pracowników i śro- Duża liczba zielonych miejsc pracy w cyklu enermiejsc pracy w cyklu energetycznym getycznym, przyjaznych dla pracowników i śro13 dowiska (np. sektor wydobywczy węgla kamiennego) dowiska (np. sektor efektywności energetycznej i odnawialnych źródeł energii) Niskie nakłady na badania i rozwój nowocze- Wysokie nakłady na badania i rozwój nowocze14 snych technologii, niski poziom innowacyjności snych technologii, wysoki poziom innowacyjności Źródło: opracowanie własne 62 Demokracja energetyczna Metropolitalna zrównoważona polityka energetyczno-klimatyczna Opisane wcześniej wyzwania wskazują na potrzebę przyjęcia zrównoważonej polityki energetycznoklimatycznej na poziomie całej metropolii. Przy tworzeniu takiej nowoczesnej polityki konieczna jest zmiana dotychczasowego podejścia: nie wystarczy uwzględnienie rosnącego zapotrzebowania na energię. Istotne jest także uwzględnienie dopuszczalnych barier rozwoju wyznaczanych przez aspekty ekologiczne (np. całkowitą wielkość emisji gazów cieplarnianych i innych zanieczyszczeń w metropolii oraz wyczerpywanie się węgla i innych nieodnawialnych surowców), społeczne (np. rosnące zagrożenie dla zdrowia i życia górników) i gospodarcze (np. szkody górnicze). Ponadto niezwykle istotne przy tworzeniu takiego strategicznego dokumentu jest włączenie – na równych prawach – różnych grup społecznych o często sprzecznych interesach do poszukiwania optymalnego spośród kilku zaproponowanych scenariuszy. Te grupy to producenci i konsumenci energii, przedstawiciele pracodawców i związków zawodowych, organizacje pozarządowe, przedstawiciele samorządu lokalnego czy województwa itp. Dobrym przykładem metodologii uspołecznionego tworzenia takiego strategicznego dokumentu jest Alternatywna Polityka Energetyczna Polski do roku 2030 autorstwa Instytutu na rzecz Ekorozwoju.11 Zrównoważona metropolitalna polityka energetyczno-klimatyczna powinna uwzględniać kilka ramowych założeń: •• określenie maksymalnego pułapu emisji gazów cieplarnianych dla całego obszaru metropolitalnego z podziałem sektorowym (np. transport, energetyka, sektor komunalny), powiązanego z celem globalnej polityki klimatycznej, jakim jest stabilizacja wzrostu temperatury na poziomie 2oC, co wiąże się z uniknięciem najbardziej poważnych zagrożeń wynikających ze zmian klimatycznych; •• zgodność z Polityką Klimatyczną Polski12, za- `06 kładającą redukcję emisji gazów cieplarnianych na poziomie nie niższym niż 40% w 2020 roku w stosunku do roku 1998; •• jako priorytety (wyrażane także w poziomie inwestycji) powinna traktować podnoszenie efektywności energetycznej oraz rozwój odnawialnych źródeł energii. Realizacja zrównoważonej polityki energetycznoklimatycznej przedstawiana jest jako dodatkowy koszt nakładany na społeczeństwo i gospodarkę, które, jakby się mogło wydawać, mają w ten sposób ograniczone możliwości rozwoju. Jednak wiele analiz wskazuje, że realizacja takiej polityki jest inwestycją, która pozwala uniknąć znacznie wyższych kosztów zmian klimatycznych w dłuższym horyzoncie czasowym, ale także obniżać koszty obecnie (niższe rachunki za energię, mniejsze zanieczyszczenia itp). Stanowi też bodziec dla modernizacji, stymuluje innowacyjność w gospodarce i powstawanie nowych miejsc pracy.13 14 15 Co ważne, zmienia się także nastawienie społeczeństwa do zmian klimatycznych. Z sondażu TNS OBOP, wykonanego na zlecenie Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce, wynika, że 84% Polek i Polaków uważa, iż zmiany klimatyczne stanowią zagrożenie, któremu trzeba aktywnie przeciwdziałać.16 W Strategii Rozwoju Metropolii „Silesia” trudno dostrzec zrozumienie dla tej szansy i wyzwania. 63 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Oszczędzanie energii i podnoszenie efektywności energetycznej – produkcja negawatów W Polityce Energetycznej Polski 2030 z listopada 2009 roku zapisano, że głównymi celami w zakresie poprawy efektywności energetycznej są: •• dążenie do utrzymania zeroenergetycznego wzrostu gospodarczego, czyli rozwoju gospodarki następującego bez wzrostu zapotrzebowania na energię pierwotną; •• konsekwentne zmniejszanie energochłonności polskiej gospodarki do poziomu takiego jak w UE-15.17 Kluczowym elementem zrównoważonej polityki energetycznoklimatycznej w Metropolii Silesia powinno być podnoszenie sprawności wytwarzania i dystrybucji energii oraz zwiększanie efektywności jej wykorzystania. We wszystkich tych trzech obszarach działań tkwi ogromny potencjał oszczędzania nieodnawialnego węgla, stanowiącego obecnie ponad 90% źródeł energii elektrycznej. Produkcja negawatów18, oprócz korzyści ekologicznych, przynosi także pozytywne efekty społeczne i gospodarcze. Szacuje się, że zwiększanie efektywności energetycznej o 1% rocznie przez 10 lat spowoduje powstanie i utrzymanie 200 tysięcy lokalnych miejsc pracy w całej Unii Europejskiej.19 Ze względu na niską efektywność energetyczną polskiej gospodarki potencjał tworzenia zielonych miejsc pracy powinien być w Polsce szczególnie wysoki. W tym kontekście wydaje się niezrozumiałe, dlaczego w projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia” problematyce efektywności energetycznej poświęcono jedno zdanie, określając kierunek działania: „Zwiększenie efektywności systemów zaopatrzenia w ciepło” w kontekście celu operacyjnego „Ograniczenie emisji zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego”. Obecnie elektrownie w Polsce wytwarzają energię ze sprawnością średnio na poziomie poniżej 35%, podczas gdy nowoczesne instalacje osiągają sprawność nawet powyżej 50%. To oznacza, że zastępując najstarsze bloki energetyczne w Metropolii Silesia najbardziej nowoczesnymi, możemy podnieść sprawność sektora energetyki, a także zwiększyć jego konkurencyjność oraz zmniejszyć ilość odpadów i emisję substancji szkodliwych (w tym gazów cieplarnianych). Wymiana węglowych bloków energetycznych w całej Polsce 64 Demokracja energetyczna `06 na ich nowoczesne odpowiedniki dałaby w efekcie dodatkowo około 15 tysięcy MW20, choć oczywiście bezcelowe jest zastępowanie wszystkich bloków węglowych nowymi, ponieważ w bilansie energetycznym Polski rośnie i będzie rósł udział odnawialnych źródeł energii. Dodatkowe oszczędności można osiągnąć dzięki większemu rozproszeniu produkcji energii poprzez zwiększenie udziału w systemie energetycznym mikrokogeneracji i kogeneracji rozproszonej o wysokiej wydajności. Drugim po wytwarzaniu energii obszarem podnoszenia efektywności energetycznej jest ograniczanie strat przesyłowych i lepsze zarządzanie energią poprzez rozwój tzw. inteligentnych sieci. Inwestycje w inteligentne sieci to nie tylko zmniejszenie strat energetycznych, ale także tysiące nowych lokalnych miejsc pracy, rozwój prac badawczo-rozwojowych oraz korzyści z modernizacji gospodarki w metropolii. Zdaniem Mariusza Swory, prezesa Urzędu Regulacji Energetyki, wprowadzenie smart gridu w Polsce mogłoby przynieść oszczędności rzędu 20 miliardów złotych.21 Dodatkową korzyścią z rozwoju inteligentnych sieci energetycznych jest możliwość zbudowania rynku energetycznego, na którym wszyscy producenci energii – mali i duzi, „odnawialni” i „nieodnawialni”, lokalni i zagraniczni – będą mogli konkurować w ramach standardów, np. społecznych i ekologicznych wyznaczonych przez regulatora. Ponadnarodowa inteligentna sieć energetyczna mogłaby być realizowana we współpracy z innymi ośrodkami metropolitalnymi: Krakowem, Wrocławiem, czeską Ostrawą czy słowacką Żyliną, łącząc systemy energetyczne kilku krajów i zwiększając bezpieczeństwo energetyczne regionu. Powstanie europejskich inteligentnych połączeń energetycznych jest zasadniczym elementem wspólnej polityki energetycznej UE w XXI wieku, w której udział energetyki odnawialnej będzie systematycznie rósł ze względu na konieczność ograniczenia emisji gazów cieplarnianych o 80–90% do 2050 roku. Pierwsza taka ponadnarodowa inteligentna sieć będzie obecnie budowana przez Niemcy, Wielką Brytanię, Francję, Belgię, Norwegię, Danię, Holandię, Irlandię i Luksemburg.22 65 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Ogromne znaczenie w najbliższych latach będzie miał potencjał powstawania rynku towarów i usług o najwyższym poziomie efektywności energetycznej, m.in. w rezultacie przyjęcia unijnego pakietu „3x20 do 2020” w 2008 roku oraz dyrektywy Parlamentu Europejskiego w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii w 2006 roku. W przypadku wyżej wymienionej dyrektywy określono cel krajowy ograniczenia zużycia energii finalnej na poziomie 9% do roku 2016 w stosunku do średniego zużycia energii z lat 2001-2005. W pakiecie „3x20 do 2020” celem jest podniesienie efektywności energetycznej o 20% do 2020 roku. W opracowaniu Instytutu na rzecz Ekorozwoju, w którym dokonano analizy sześciu alternatywnych scenariuszy rozwoju sektora elektroenergetycznego w Polsce do 2030 roku, za optymalny uznano scenariusz, w którym efektywność energetyczna będzie rosła średnio o 2,5% rocznie do roku 2020, a w latach 2020–2030 – średnio o 2% rocznie.23 Zdaniem m.in. Międzynarodowej Agencji Energii i organizacji ekologicznej WWF priorytet powinny stanowić termorenowacja budynków oraz promocja energooszczędnego, inteligentnego budownictwa. W Polsce, podobnie jak w Unii Europejskiej, na budynki przypada około 40% całkowitego zużycia energii. I, co istotne, za- 66 ledwie 18% Polek i Polaków ma tego świadomość, uważając, że to przemysł zużywa najwięcej energii (71%).24 Wydaje się, że brak tej świadomości stanowi jedną z istotniejszych barier w zainteresowaniu społeczeństwa oszczędzaniem energii w sektorze komunalnym. Międzynarodowa Agencja Energii wskazuje, że bez trudu i ponoszenia kosztów (gdyż koszty inwestycyjne zwracają się dzięki zaoszczędzonym wydatkom na energię elektryczną i ciepło) można efektywnie zmniejszyć globalnie aż o 75% ilość energii wykorzystywanej w domach, mieszkaniach i obiektach użyteczności publicznej głównie na ogrzewanie, podgrzanie wody i klimatyzację.25 Tymczasem z listu-stanowiska Konwentu Marszałków Województw RP skierowanego do ministra rozwoju regionalnego w maju 2009 roku wynika, że w budżecie Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej zaledwie około 10% środków spośród wnioskowanych przewidziano na realizację inwestycji termomodernizacji budynków użyteczności publicznej.26 W projekcie ustawy budżetowej na 2010 rok, w ramach cięć budżetowych, nie przewidziano żadnych dodatkowych środków na Fundusz Termomodernizacji i Remontów.27 Ponieważ w miastach aglomeracji śląskiej jedynie około 40% ciepła wytwarza się w skojarzeniu w dużych elektrociepłowniach, a 30% Demokracja energetyczna `06 źródeł ciepła pracujących na potrzeby systemu nie spełni wymagań środowiskowych po roku 2015,28 należy modernizować i podnosić efektywność istniejącego systemu, a jednocześnie uzupełniać go rozproszonym systemem wytwarzania ciepła z mikroźródeł odnawialnych: mikroelektrociepłowni na biomasę, paneli słonecznych, pomp cieplnych i tym podobnych.29 Realizacja inwestycji w podnoszenie efektywności energetycznej w sytuacji ograniczeń budżetowych może być dokonywana przez inwestora-trzecią stronę w systemie ESCO (Energy Service Company) lub z wykorzystaniem funduszu rewolwingowego, gdy inwestorem jest jednostka samorządowa w systemie PICO (Public Internal Performance Contracting).30 Źródło: Rockwool: Szóste Paliwo. Polacy o oszczędzaniu ,www. rockwool.pl Podnoszenie efektywności energetycznej budynków przynosi wiele korzyści, m.in.: •• poprawę stanu środowiska oraz zdrowotnych warunków życia przez ograniczanie emisji substancji szkodliwych do powietrza, powodujących w miastach metropolii tzw. niską emisję, powstającą m.in. w efekcie spalania w domowych piecach węgla niskiej jakości oraz odpadów komunalnych; •• zmniejszenie ilości odpadów stałych powstających ze spalania węgla; •• obniżenie kosztów ogrzewania jednocześnie z poprawą warunków życia; •• redukcję emisji gazów cieplarnianych wywołujących zmiany klimatyczne; •• powstanie dziesiątek tysięcy bezpiecznych lokalnych miejsc pracy w Metropolii Silesia;31 •• ułatwienie zapewnienia dostaw energii, a tym samym poprawę bezpieczeństwa energetycznego; •• stymulowanie rozwoju zielonej gospodarki.32 67 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Przeciwdziałanie ubóstwu energetycznemu W 2009 roku rząd przedstawił propozycję dotyczącą wprowadzania tzw. socjalnych taryf na energię, mających objąć nawet 600 tysięcy najuboższych odbiorców. Jest to de facto projekt „rozdawania prądu” zamiast wspierania podnoszenia efektywności energetycznej konsumentów. „Rozdawanie prądu” leży w interesie przedsiębiorstw energetycznych, a nie konsumentów energii i przyczynia się do degradacji środowiska. Zamiast tegowsytuacji,gdyobywatel/ obywatelka ponosi koszty energii i ciepła przekraczające np. 10% mie- sięcznych dochodów (taki poziom uznaje się za wejście w strefę ubóstwa energetycznego np. w Wielkiej Brytanii), do akcji powinni wkraczać eksperci w dziedzinie efektywności energetycznej, którzy przeprowadzają energetyczny audyt mieszkania, na podstawie którego dana osoba ma prawo otrzymać np. energooszczędne świetlówki czy energooszczędne okna lub wsparcie w realizacji działań termomodernizacyjnych. Takie wsparcie dla osób uboższych ogranicza ich uzależnienie od wysokiego poziomu zużycia energii, a zatem długofalowo wyprowadza je z „energetycznego ubóstwa”. Podnoszenie efektywności energetycznej zmniejsza także ilość szkodliwych zanieczyszczeń trafiających z energetyki do środowiska, ograniczając m.in. zakres globalnych zmian klimatycznych, które – podobnie – w największym stopniu uderzają w osoby uboższe. Koniec energochłonnej żarówki w UE Przykładem działań na rzecz podniesienia efektywności energetycznej w UE jest wycofanie ze sklepów od 1 września 2009 roku konwencjonalnych żarówek o mocy 100 W i więcej, których efektywność wynosi zaledwie 5%, a 95% energii emitują one w postaci ciepła. Znikanie żarówek z półek sklepowych to wynik uchwalenia 19 marca 2009 roku Rozporządzenia Komisji (WE) nr 244/2009, zgodnie z którym w kolejnych latach z rynku UE wycofywane będą stopniowo do roku 2012 wszystkie energochłonne żarówki i nieefektywne lampy halogenowe. Do 2016 roku z rynku znikną także lampy halogenowe o wyższym poziomie efektywności. Zamiennikami wycofywanych źródeł światła są energooszczędne świetlówki i żarówki diodowe LED. Jak wskazuje Komisja Europejska, obecnie zaledwie 15% źródeł światła w UE stanowią źródła energooszczędne – w Polsce ten poziom jest jednym z najniższych i wynosi zaledwie 2,5%. Jak szacuje Komisja Europejska, roczne oszczędności w Unii wynikające ze zmniejszonego zużycia energii na oświetlenie będą wynosić 5 mld euro.33 To oznaczałoby, że wymiana żarówek na energooszczędne źródła światła we wszystkich miastach Metropolii Silesia przyniesie oszczędności powyżej 80 milionów złotych rocznie. 68 Demokracja energetyczna Odnawialne źródła energii `06 Udział energii elektrycznej wytwarzanej z OZE w łącznym zużyciu energii elektrycznej brutto w kraju powinien w roku 2010 osiągnąć 7,5% (jest on zgodny z indykatywnym celem ilościowym, ustalonym dla Polski w dyrektywie 2001/77/WE z dnia 27 września 2001 roku w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych). Projekt polityki energetycznej zakłada osiągnięcie w 2020 roku 15-procentowego udziału energii odnawialnej w bilansie energii finalnej, co jest zgodne z dyrektywą UE w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych.34 Z zamieszczonej na następnej stronie tabeli wynika, że tylko potencjał energii odnawialnej z biomasy i energetyki wodnej jest wykorzystywany powyżej 30% jego obecnego efektywnego ekonomicznie potencjału. W Polsce uzasadniony ekonomicznie jest obecnie 6-krotny wzrost wielkości produkcji zielonej energii. 69 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Realny potencjał ekonomiczny odnawialnych zasobów energii oraz stan jego wykorzystania na 2006 rok Potencjały odnawialnych zasobów energii Realny potencjał ekonomiczny – energia końcowa Stan wykorzystania potencjału ekonomicznego na 2006 rok TJ TJ % Energetyka słoneczna 83 312,2 149,8 0,18 Energia geotermiczna 12 367,0 1 535,0 12,40 Biomasa 600 167,8 92 097,0 32,00 Energetyka wodna 17 975,4 7 351,2 40,90 Energetyka wiatrowa 444 647,6 921,6 0,21 1 158 469,0 202 055,0 17,40 Razem Źródło: Instytut na rzecz Ekorozwoju: Polityka klimatyczna Polski – wyzwanie XXI wieku, Warszawa 2009 Porozumienie Burmistrzów Porozumienie Burmistrzów (Covenant of Mayors), do którego należy 1194 miast europejskich, ma na celu wykroczenie poza ramy zamierzeń polityki energetycznej Unii Europejskiej w zakresie zmniejszenia emisji CO2 poprzez podniesienie efektywności energetycznej oraz czystszą produkcję i wykorzystanie energii. W Porozumieniu uczestniczy zaledwie 5 miejscowości z Polski, nie bierze w nim udziału żadne z miast należących do GZM ani Metropolia Silesia jako całość. 35 70 Przy analizie potencjału wzrostu udziału OZE w bilansie energetycznym kraju należy brać także pod uwagę spadającą cenę jednostkową zainstalowanej mocy ze źródeł odnawialnych w danej technologii. Regułą jest 20-procentowy spadek ceny jednostki energii przy podwojeniu produkcji urządzeń do wytwarzania energii z określonego źródła odnawialnego.36 Ogromny potencjał zazieleniania energetyki w Polsce potwierdzają także analizy długookresowe. W publikacji Europejska Wspólnota Energii Odnawialnej – ERENE wskazuje się, że w Polsce w 2050 roku OZE będą mogły zapewnić 68%37, a w publikacji [R]ewolucjia energetyczna dla Polski – nawet 80%38 całkowitego zapotrzebowania na energię elektryczną. W Metropolii Silesia największy potencjał rozwoju energii odnawialnej mają: biogaz, (mikro) elektrociepłownie na biomasę stałą (głównie odpadową), termiczna energetyka słoneczna oraz, w mniejszym stopniu, energetyka wiatrowa. Jak wynika z analizy rynku przeprowadzonej przez Instytut Energetyki Odnawialnej w 2008 roku, 17,3% kolektorów słonecznych zostało zainstalowanych w województwa śląskiego. Sprzedaż instalacji słonecznych wyprodukowanych przez firmy z woj. śląskiego stanowiła ponad 70% sprzedaży wszystkich firm w tym sektorze w Polsce.39 Są to najwyższe wskaźniki w Polsce, które wskazują na potencjał rozwoju zielonej gospodarki w Metropolii Silesia. Demokracja energetyczna Zgodnie z innym dokumentem, przygotowanym przez Instytut Energetyki Odnawialnej i przyjętym przez Ministerstwo Gospodarki we wrześniu 2008 roku, w Polsce wykorzystujemy zaledwie około 1,27% realnego potencjału produkcji biogazu. Źródła biogazu to wysypiska odpadów, oczyszczalnie ścieków oraz biogazownie rolnicze. Pełne wykorzystanie dostępnego obecnie potencjału produkcji tego odnawialnego surowca energetycznego może ograniczyć o 58% krajowe potrzeby importowe gazu naturalnego. Dla porównania: Polska zużywa obecnie rocznie około 500 petadżuli (PJ) gazu ziemnego, wydobycie krajowe wynosi około 150 PJ, podczas gdy obecnie możliwy do wykorzystania potencjał odpadów mokrych, nadających się do efektywnej produkcji biogazu jest większy niż 120 PJ, a potencjał upraw energetycznych nienaruszających równowagi na rynku żywności – ponad 80 PJ.40 Odniesienie się do rozwoju odnawialnych źródeł energii w Metropolii Silesia zostało uwzględnione w Strategii tylko w jednym miejscu: w priorytecie środowiskowym – jako element celu operacyjnego „Ograniczanie emisji zanieczyszczeń do powietrza”. Całkowicie pominięto aspekty społeczne i gospo- darcze rozwoju sektora energetyki odnawialnej na obszarze GZM. Poniższe porównanie atrakcyjności inwestycyjnej województw w zakresie energetyki odnawialnej wskazuje, że konieczna jest znacznie większa aktywność władz samorządowych i Związku na tym polu. `06 Ranking atrakcyjności inwestycyjnej województw w zakresie energetyki odnawialnej www.ieo.pl Zachodniopomorskie Wielkopolskie Łódzkie Dolnośląskie Pomorskie Mazowieckie Kujawsko-Pomorskie Śląskie Podlaskie Lubelskie Lubuskie Warmińsko-Mazurskie Małopolskie Opolskie Podkarpackie Świętokrzyskie Źródło: Katarzyna Michałowska-Knap, Grzegorz Wiśniewski, Ranking atrakcyjności inwestycyjnej województw w zakresie energetyki odnawialnej (wyniki wstępne), Instytut Energetyki Odnawialnej, 2009 71 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Przypisy 1 Z ang. Green New Deal- inspirowany przez New Deal prezydenta Franklina D. Roosvelta program reform globalnego systemu finansowego, podatkowego i energetycznego oraz masowych inwestycji, których celem ma być uniezależnienie gospodarki światowej od nieodnawialnych surowców oraz przeciwdziałanie zmianom klimatycznym – więcej: http://pl.wikipedia.org/wiki/Zielony_Nowy_Ład 2 Maciej Kuźmicz, Kryzys finansowy szansą na walkę z globalnym ociepleniem, Rozmowa z Ban Ki-moonem, Sekretarzem Generalnym ONZ, http://wyborcza.pl/1,76842,6002976,Kryzys_finansowy_szansa_na_ walke_z_globalnym_ociepleniem.html 3 z ang. low-carbon economy – koncepcja gospodarki niskowęglowej oznacza gospodarkę wytwarzającą małe ilości gazów cieplarnianych, zero-carbon economy – zerowęglowa gospodarka stanowi jej bezwęglowy odpowiednik 4 Nicolas Stern, Stern Review on the Economics of Climate Change, HM Treasury, Londyn, 2006 5 Bonn Center for Local Climate Action and Reporting: http://www.carbonn.org 6 Pakiet klimatyczno-energetyczny UE. Streszczenie dla obywateli; http://ec.europa.eu/climateaction/docs/climate-energy_summary_pl.pdf 7 Europejski System Handlu Emisjami (ETS). http://ec.europa.eu/environment/climat/pdf/brochures/ets_pl.pdf 8 Metody „końca rury” oznaczają rozwiązywanie skutków, a nie przyczyn problemów środowiskowych – np. zakładanie filtrów na końcach kominów zamiast zamiany technologii na czystszą – nisko albo bezodpadową w cyklu zamkniętym 9 Postulat dążenia do zeroenergetycznego wzrostu pojawił się w rządowym dokumencie Polityka Energetyczna Polski 2030 przyjętym przez Radę Ministrów w 2009 roku 10 8 listopada 2009 w Hiszpanii padł rekord w udziale OZE w bilansie energetycznym - 53 % zapotrzebowania na energię elektryczna zostało pokryte energią wiatrową: http://energetyka.wnp.pl/hiszpaniapokryla-53-proc-zapotrzebowania-na-prad-energia-wiatrowa,93628_1_0_0.html 11 Alternatywna polityka energetyczna Polski do 2030 roku. Raport techniczno -metodologiczny, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa, czerwiec 2009 12 Polityka klimatyczna Polski. Strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do 2020 roku, Ministerstwo Środowiska, Warszawa październik 2003. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 4 października 2003 r. 13 Ross Garnaut, The Garnaut Climate Change Review, Cambridge University Press, Australia, wrzesień 2008 14 Nicolas Stern: Stern Review… op.cit. 15 Maciej Sadowski, Ocena potencjalnych skutków społeczno-gospodarczych zmian klimatu w Polsce. WWF Polska. Warszawa, 2007 16 http://www.bankier.pl/wiadomosc/OBOP-zmiany-klimatyczne-stanowia-zagrozenie-tak-uwaza-84proc-Polakow-2055871.html 17 Polityka Energetyczna Polski do 2030 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 10 listopada 2009 r. 18 http://pl.wikipedia.org/wiki/Negawaty 19 Jean Lambert, GreenWork. Employment and skills – the climate change challenge, Londyn, 2008 20 Wojciech Kłosowski, Zanim kupimy atomową konewkę, http://www.krytykapolityczna.pl/Opinie/Klosowski-Zanim-kupimy-atomowa-konewke/menu-id-197.html 72 Demokracja energetyczna `06 21 Mariusz Swora, Inteligentne sieci - rozsądna inwestycja w przyszłość, http://www.wnp.pl/artykuly/inteligentne-sieci-rozsadna-inwestycja-w-przyszlosc,5627.html 22 http://energetyka.wnp.pl/dziewiec-panstw-zbuduje-siec-przesylu-eko-energii,98197_1_0_0.html 23 Instytut na rzecz Ekorozwoju, Alternatywna polityka energetyczna Polski do 2030 roku. Raport techniczno -metodologiczny, Warszawa, czerwiec 2009 r. 24 Rockwool, Szóste Paliwo. Polacy o oszczędzaniu, www.rockwool.pl 25 Konferencja klimatyczna COP 15, Energooszczędne budownictwo skutecznym sposobem redukcji CO2 i ochrony klimatu, IEA/WWF, Kopenhaga, grudzień 2009 26 http://www.zwrp.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=3351&Itemid=145 27 http://www.rp.pl/artykul/56664,400910_Moze_zabraknac_premii_za_termomodernizacje.html 28 Marek Plebankiewicz, Adam Jankowski, Ciepło dla aglomeracji miast śląskich do wsparcia z funduszy unijnych, http://www.energoekspert.com.pl/index.php?mod=arti&id=42 29 Prof. Krzysztof Żmijewski, Dariusz Szwed, Włącz żarówkę - energooszczędną, „Gazeta Wyborcza” nr 129, wydanie waw z dnia 04/06/2007OPINIE, str. 25 30 Mariusz Filipowicz, Arkadiusz Figórski, Nowy system finansowania inwestycji energo-oszczędnościowych PICO, http://www.iclei-europe.org/fileadmin/user_upload/Procurement/PICOlight/Publications/Articles/Polish_Article.pdf 31 Raport przygotowany przez Worldwatch Institute dla United Nations Environment Programme, International Organisation of Employers, International Labour Organization oraz International Trade Union Confederation z września 2008 roku Green Jobs: Towards decent work in a sustainable, low-carbon world wskazuje, że inwestycje w poprawę efektywności energetycznej budynków mogą przyczynić się do powstania dodatkowych 2 – 3,5 milionów zielonych miejsc pracy tylko w Europie i Stanach Zjednoczonych 32 Energooszczędne budownictwo skutecznym sposobem redukcji CO2 i ochrony klimatu, http://budownictwo.wnp.pl/energooszczedne-budownictwo-skutecznym-sposobem-redukcji-CO2-i-ochronyklimatu,96989_1_0_0.html 33 http://ec.europa.eu/energy/efficiency/ecodesign/lumen/doc/incandescent-bulbs-pl.pdf 34 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE 35 Stan: styczeń 2010; http://www.eumayors.eu 36 Frogatt A., Nuclear Energy – the Economic Perspective w Lebensministerium 2007, za: Is there a Future for Nuclear? Science or Fiction, Austrian Institute of Ecology, Wiedeń, listopad 2007 37 Michaele Schreyer, Lutz Mez, Europejska Wspólnota Energii Odnawialnej – ERENE, Studium wykonalności, http://www.boell.pl/web/222-279.html 38 Greenpeace Polska, [R]ewolucja energetyczna dla Polski. Scenariusz zaopatrzenia Polski w czyste nośniki energii w perspektywie długookresowej, październik 2008 39 Instytut Energetyki Odnawialnej Rynek kolektorów słonecznych w Polsce. Analiza badań statystycznych sprzedaży kolektorów słonecznych w 2008 r., II Forum Przemysłu Energetyki Słonecznej, Poznań, 2009 40 Instytut Energetyki Odnawialnej Możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii do 2020 r. Ekspertyza dla Ministerstwa Gospodarki, http://www.mg.gov.pl/Gospodarka/Energetyka/Mozliwosci+wykorzystania+OZE+w+Polsce+2020.htm 73 W rozrastających się metropoliach zapewnienie zrównoważonej mobilności oraz dostępności do publicznych dóbr i usług stanowi jedno z kluczowych wyzwań realizacji celów rozwojowych. Zrównoważony system transportowy jest także krwioobiegiem metropolii, stanowiącym o jej atrakcyjności dla mieszkańców i osób ją odwiedzających. Jednocześnie transport w metropoliach stanowi jedno z najpoważniejszych źródeł zagrożeń dla zdrowia ich mieszkańców oraz stanu środowiska – przemieszczając się w miastach, wytwarzamy około 40% całkowitej emisji CO2 i 70% innych zanieczyszczeń. Korki, spaliny, hałas, wypadki, niszczenie przyrody powodują, że 90% mieszkańców Unii Europejskiej wskazuje na potrzebę poprawy sytuacji na drogach w ich miastach. 74 rozdział `07 Zrównoważona mobilność 75 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Zrównoważona mobilność W rozrastających się metropoliach zapewnienie zrównoważonej mobilności oraz dostępności do publicznych dóbr i usług stanowi jedno z kluczowych wyzwań realizacji celów rozwojowych. Zrównoważony system transportowy jest także krwioobiegiem metropolii, stanowiącym o jej atrakcyjności dla mieszkańców i osób ją odwiedzających. Jednocześnie transport w metropoliach stanowi jedno z najpoważniejszych źródeł zagrożeń dla zdrowia ich mieszkańców oraz stanu środowiska – przemieszczając się w miastach, wytwarzamy około 40% całkowitej emisji CO2 i 70% innych zanieczyszczeń. Korki, spaliny, hałas, wypadki, niszczenie przyrody po- 76 wodują, że 90% mieszkańców Unii Europejskiej wskazuje na potrzebę poprawy sytuacji na drogach w ich miastach.1 Odpowiadając na te wyzwania, 17 czerwca 2009 roku Komisja Europejska przyjęła komunikat „Zrównoważona przyszłość transportu: w kierunku zintegrowanego, zaawansowanego technologicznie i przyjaznego użytkownikowi systemu”. Wskazuje w nim na sześć tendencji i obszarów problemowych, które będą wpływać na kształt polityki transportowej w najbliższych kilkudziesięciu latach w Europie: starzenie się społeczeństwa, migracje oraz mobilność wewnątrz kraju, ochrona środowiska, dostępność źródeł energii, urbanizacja oraz globalizacja.2 Biorąc to pod uwagę, 30 września 2009 roku Unia Europejska przyjęła Plan działania na rzecz mobilności w miastach, którego celem jest m.in.: •• zapewnienie miastom informacji oraz lepszej ich wymiany dla poprawy spójności polityki transportowej; Zrównoważona mobilność `07 •• przygotowanie standardowych rozwiązań oraz przeprowadzenie projektów demonstracyjnych, m.in. w zakresie nisko- i zeroemisyjnych środków transportu zbiorowego, które przyczynią się do obniżania kosztów ich wdrażania; •• określenie praw pasażerów w transporcie miejskim. Projekt i określone w nim działania nie zostały powiązane z żadnymi nowymi funduszami UE, ale Komisja Europejska zaplanowała przeprowadzenie oceny przyszłych potrzeb finansowych w sektorze miejskiej mobilności oraz usprawnienie działania istniejących instrumentów finansowych: Europejskiego Banku Inwestycyjnego, funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności. Jest to szczególnie ważne ze względu na fakt, że obecnie podział środków wspierających transport w UE bardzo mocno faworyzuje transport drogowy, otrzymujący 60% wszystkich środków (do kolei trafia 20%, a zaledwie 0,9 % wspiera rozwój infrastruktury rowerowej). I to w sytuacji, gdy 90% podróży miejskich w UE to mniej niż 6 km, czyli idealny dystans do pokonywania transportem zbiorowym, rowerem lub pieszo.3 W perspektywie finansowej 2007–2013 wykorzystanie unijnych środków w Polsce planowane jest w następującej proporcji: 62,9% na transport zagrażający środowisku, 37,1% na środki transportu przyjazne środowisku. Szczegółowe dane przedstawia tabela (na stronie 78). 77 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Wkład wspólnotowy z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na projekty transportowe w ramach Programów Operacyjnych na lata 2007-2013 [mln EUR] RODZAJ TRANSPORTU Program Program Operacyjny Operacyjny Infrastruktura Rozwój Polski i Środowisko Wsch. Regionalne Programy Operacyjne Łącznie RAZEM WKŁAD WSPÓLNOTOWY 27 914 2 274 16 556 46 744 RAZEM TRANSPORT 19 423 1 062 w4 520 25 005 Udział środków na transport w całości funduszy programu operacyjnego 70% 47% 27% 53% TRANSPORT DROGOWY (w tym autostra- 11 356 dy, drogi krajowe, regionalne i lokalne) 58% 660 62% 3 094 68% 60,40% TRANSPORT LOTNICZY 403 2% 0 0% 225 5% 2,50% Transport zagrażający środowisku 11 759 60% 660 62% 3 319 73% 62,90% TRANSPORT KOLEJOWY (w tym: kolej i tabor kolejowy) 4 893 25% 0 0% 588 13% 21,90% TRANSPORT MIEJSKI I INNY (w tym: transport miejski, transport multimodalny, ścieżki rowerowe, inteligentne systemy transportu i promowanie czystego transportu miejskiego) 2 265 12% 402 38% 575 13% 13,00% TRANSPORT WODNY/MORSKI* (w tym: porty i śródlądowe drogi morskie) 506 3% 0 0% 38 1% 2,20% 7 664 40% 402 38% 1 201 27% 37,10% Transport przyjazny dla środowiska Udział środków (w całości funduszy PO) na: Transport zagrażający środowisku 42% 29% 20% 34% Transport przyjazny dla środowiska 28% 18% 7% 19% Źródło: Instytut na rzecz Ekorozwoju: Fundusze Unii Europejskiej na lata 2007-2013 a ochrona klimatu, Warszawa, kwiecień 2008 * Mimo obiekcji, co do transportu wodnego, zwłaszcza śródlądowego, w tabeli przyjęto za KE, że należy on do transportów przyjaznych środowisku. 78 Zrównoważona mobilność `07 Takie rozłożenie środków zagraża zrównoważonemu rozwojowi Metropolii Silesia, powodując jednocześnie wzrost liczby konfliktów pomiędzy celami polityki transportowej a celami polityk: społecznej, ekologicznej i klimatycznej. Zdaniem profesora Wojciecha Suchorzewskiego ograniczoność i powolność wdrażania polityki zrównoważonego rozwoju transportu wynika z: ••braku woli politycznej – zasada „bbb” (buduj, buduj, buduj) wciąż jest elementem kampanii wyborczych, a sukces mierzy się w kilometrach wybudowanych dróg; ••braku wiedzy społeczeństwa o różnych rozwiązaniach/opcjach; ••niestosowania wdrożeń pilotażowych; przykładem ich sukcesu jest szwedzka procedura pilotażowego wprowadzenia opłat za wjazd do centrum Sztokholmu – kilka miesięcy po przerwaniu eksperymentu odbyło się referendum, w którym większość głosujących opowiedziała się za wprowadzeniem opłat na stałe; ••znikomej wiedzy polityków o preferencjach obywateli; ••braku umiejętności rozwiązywania konfliktów transport–społeczeństwo–środowisko; przykładem jest sprawa obwodnicy Augustowa (Dolina Rospudy).4 Do tej długiej listy można by jeszcze dodać niewielką umiejętność korzystania z doświadczeń innych miast i metropolii europejskich. Z przedstawionego wyżej zestawienia wynika, że w budowaniu zrównoważonej polityki transportowej Metropolii Silesia niezwykle ważną rolę odgrywają dialog i partycypacja społeczna. Elementami strategii dialogu społecznego powinny być konsultacje społeczne dokumentów strategicznych i planów poszczególnych inwestycji oraz powołanie stałej komisji dialogu społeczne- Pożegnanie z tramwajami Gliwice, 31. 08. 2009 go do spraw zrównoważonego transportu przy władzach KZK GOP i/lub metropolii, składającej się z przedstawicielek i przedstawicieli organizacji pozarządowych zajmujących się m.in. transportem miejskim, ochroną środowiska i reprezentujących lokalne społeczności. W miastach należących do KZK GOP i metropolii działa wiele takich organizacji, m.in.: Obywatelski Komitet Obrony Tramwajów i Promocji Komunikacji Miejskiej w Gliwicach, Klub Miłośników Transportu Miejskiego w Chorzowie Batorym prowadzący akcję społeczną „Ratujmy tramwaje”, Śląska Inicjatywa Rowerowa „Obywatele na rowery” czy środowiska skupione wokół Wojewódzkiego Portalu Komunikacyjnego wpk.katowice.pl.5 Ponadto w projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia” powinna się znaleźć mapa konfliktów społecznych (obecnych i potencjalnych) związanych z inwestycjami transportowymi. Przykładem sposobu, w jaki nie należy realizować miejskiej polityki transportowej, jest likwidacja linii tramwajowej w Gliwicach – działanie, które doprowadziło do społecznego protestu zakończonego lokalnym referendum w sprawie odwołania prezydenta i rady miasta. Ze względu na niską frekwencję władze miasta nie zostały odwołane, ale fakt doprowadzenia do referendum i jego wynik – ponad 85% głosujących za odwołaniem – wskazują na skalę konfliktu wokół kwestii zrównoważonego transportu w mieście. 79 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Porównanie niezrównoważonego i zrównoważonego systemu transportowego Transport niezrównoważony 1 2 3 4 5 6 7 Brak albo niewielki udział społeczny w podejmowaniu decyzji. Brak kształtowania potrzeb, rozwiązywanie problemów poprzez stosowanie metod „końca rury”.6 Brak (realizacji) polityki dotyczącej pieszych i rowerzystów, niski poziom bezpieczeństwa tych grup, brak dialogu i udziału społecznego w podejmowaniu decyzji. Transport zrównoważony Intensywny udział społeczeństwa w procesie podejmowania decyzji. Kształtowanie potrzeb – edukacja, promocja, instrumenty polityki zarządzania popytem. Polityka dotycząca pieszych i rowerzystów stanowi priorytet i zapewnia tym grupom bezpieczeństwo, intensywny dialog i udział społeczny. Wykluczenie przez nieuwzględnienie perspek- Sprawiedliwy dostęp do mobilności i przestrzeni tywy płci, wieku, niepełnosprawności itp. publicznej dla wszystkich grup. Przewaga samochodu jako środka transportu. Przewaga transportu zbiorowego (w tym kolei). Niska efektywność energetyczno-surowcowa mobilności, przewaga paliw nieodnawialnych, wysoki poziom zanieczyszczeń lokalnych (w tym hałasu) i globalnych. Znacząca fragmentacja i niszczenie przyrody (szczególnie korytarzy ekologicznych i siedlisk). Ceny energii nie uwzględniają pełnych (wewnętrznych i zewnętrznych), co 8 kosztów powoduje nieracjonalne decyzje inwestycyjne i popyt w transporcie. 9 Większe zagrożenie dla życia i zdrowia. Wyższe koszty (także zewnętrzne) mobilności niezrównoważonej, np. marnowanie 10 czasu w korkach, wypadki, przerzucanie kosztów na innych, w tym przyszłe pokolenia, oraz na przyrodę. Wysoka efektywność energetyczno-surowcowa transportu, przewaga wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych , niski poziom zanieczyszczeń lokalnych (w tym hałasu) i globalnych. Ograniczona fragmentacja i ochrona cennych przyrodniczo terenów. Ceny energii uwzględniają pełne koszty, co powoduje racjonalne decyzje inwestycyjne i racjonalizację popytu w transporcie. Wyższa jakość życia i lepszy stan zdrowia. Niższe koszty (w tym zewnętrzne) mobilności zrównoważonej – mniej korków i wypadków, ponoszenie pełnych kosztów (w tym zewnętrznych) przez korzystających z transportu. Żródło: opracowanie własne W strategii zrównoważonego rozwoju metropolii na szczególne podkreślenie zasługuje także kwestia mobilności w kontekście tzw. sprawiedliwości transportowej.7 Jednym z aspektów sprawiedliwości transportowej jest dostępność przestrzeni miejskiej dla realizacji mobilności. 80 Przestrzeń w metropolii jest niezwykle cenna. Politycy na co dzień muszą podejmować decyzje, na co ją przeznaczyć. Nowa droga czy park, galeria handlowa czy miejskie targowisko lokalnych produktów, supermarket czy przestrzeń do aktywnej rekreacji – to codzienność lokalnych polityczek Zrównoważona mobilność `07 i polityków. W ostatnich latach, w wyniku dynamicznego wzrostu liczby samochodów osobowych w miastach, „wojna” o przestrzeń miejską stała się szczególnie intensywna, wręcz zażarta. W debacie na temat priorytetów polityki przestrzennej miasta czy metropolii nie wszystkie głosy są jednakowo słyszalne. Wydaje się, że od początku lat 90. XX wieku osoby korzystające z komunikacji zbiorowej, piesi oraz osoby korzystające z rowerów zostały stopniowo wykluczone przez rosnącą (szczegól- nie dynamicznie w ostatnich latach) grupę osób posiadających samochody. Większość miejskiej przestrzeni przeznaczonej na mobilność została zawłaszczona przez „przestrzeniożerne” samochody osobowe. Tabela zamieszczona niżej wskazuje ogromne dysproporcje – niesprawiedliwość w korzystaniu z tej wspólnej miejskiej przestrzeni. Zapotrzebowanie na przestrzeń różnych sposobów przemieszczania się Środek transportu m2/osobę Samochód osobowy ok. 100 Podróż piesza 3 Rower 10 Autobus 20 Tramwaj 4 Kolej 3 Z analizy tej tabeli wynika, że priorytet powinna mieć metropolitalna polityka zapewniania mobilności egalitarnej. Dlaczego jednak priorytetem są nadal inwestycje w indywidualny transport samochodowy, a nie w różne rodzaje transportu zbiorowego, a transport rowerowy i ruch pieszy rozważane są tylko w kontekście rekreacji? Może należałoby zadać pytanie, ilu prezydentów, radnych i przedstawicieli administracji samorządowej korzysta na co dzień z komunikacji zbiorowej czy roweru lub porusza się po mieście pieszo, a ile z tych osób jeździ samochodami. Rozważając priorytety wydatków z budżetów miast, można sądzić, że nadal przeważa myślenie „prosamochodowe”, choć pojawiają się w polskich miastach politycy promujący zieloną mobilność.8 Niedawny przykład awantury o buspasy w zakorkowanej Warszawie wskazuje na coraz powszechniejsze zrozumienie, że opisana przez profesora Suchorzewskiego zasada „buduj, buduj, buduj” to droga donikąd, a debata publiczna może być zbawienna w poszukiwaniu rozwiązań korzystnych dla mieszkańców, środowiska i lokalnej gospodarki.9 81 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Proporcja podróży do pracy w stolicach europejskich (2004) TALINN DUBLIN MADRYT AMSTERDAM BRATYSŁAWA HELSINKI SZTOKHOLM BERNO za strefa mi s Miasto w granicach administracyjnych ka ejs Szer KOPENHAGA samochodem rowerem pieszo transportem zbiorowym Uwagi: Sztokholm 2005, Kopenhaga i Amsterdam 2003, Szwajcaria 2000. Dla Kopenhagi, Helsinek i Sztokholmu opis dotyczy obszaru „kernel”, a nie szerszej strefy miejskiej Źródło: Eurostat regional yearbook 2009 Zrównoważona polityka transportowa metropolii powinna być oparta na trzech kluczowych strategiach: •• racjonalizacji potrzeb transportowych; •• przechodzeniu na bardziej zrównoważone środki transportu – transport zbiorowy, rowerowy i ruch pieszy; •• podnoszeniu efektywności pojazdów i strumieni transportowych. 82 Zrównoważona mobilność Więcej mobilności, mniej transportu – racjonalizacja potrzeb Racjonalizacja potrzeb transportowych stanowi najwyższy priorytet, gdyż pozwala na utrzymanie mobilności i dostępności, jednoczesne z ograniczeniem liczby przejeżdżanych kilometrów. Ponadto właściwe kształtowanie popytu transportowego umożliwia realizację celów także innych polityk metropolitalnych, m.in.: społecznej, zdrowotnej, przestrzennej, ekologicznej czy klimatycznej. Projekt Strategii Rozwoju GZM „Silesia” do 2025 roku nie uwzględnia w ogóle zarządzania popytem transportowym. W dokumencie ostrzega się wprawdzie, że „bez systemowych rozwiązań w zakresie układów komunikacyjnych miastom GZM grozi paraliż komunikacyjny, który będzie rzutował na dalszy jej rozwój”, wskazując jednocześnie, że `07 „konieczne jest podjęcie systemowych rozwiązań w zakresie transportu publicznego”, ale w działaniach priorytetowych strategii brak zarządzania popytem transportowym. Racjonalizacji potrzeb transportowych sprzyja m.in.: •• poszerzanie wiedzy i świadomości na temat szkodliwości transportu (np. europejskie internetowe programy www.EcoPassenger.org – dla transportu osobowego i www.EcoTransIT.org – dla transportu ciężarowego, porównujące oddziaływanie różnych rodzajów środków transportu); •• wprowadzanie instrumentów ograniczania korzystania z samochodu osobowego – ekonomicznych, np. opłat za wjazd do centrum miasta, albo administracyjnych, np. stref uspokojonego ruchu oraz stref przeznaczonych tylko dla ruchu pieszego i rowerowego; •• rozwój telepracy; •• rozwój sieci teleinformatycznych zwiększających i wyrównujących dostęp do e-usług publicznych (e-zdrowia, e-urzędu i tym podobnych) czy komercyjnych (e-bankowości, e-zakupów itp). Ograniczenie dostępności centrum Katowic dla samochodów w opinii mieszkańców 100% jestem za ograniczeniem ruchu samochodowego w centrum Katowic 90% 80% 42 46 44 70% 60% 50% 40% 42 24 32 30% 20% 10% 0% 16 kierowcy 30 pozostali 23 razem jestem przeciw ograniczeniu ruchu samochodowego w centrum Katowic nie wiem, trudno powiedzieć, to zależy Żródło: Ernst & Young Diagnoza stanu systemu transportowego oraz plan rozwoju transportu zbiorowego w obszarze działania KZK GOP, Warszawa Katowice, sierpień 2007 83 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Metropolitalny transport zbiorowy Drugim priorytetem zrównoważonej polityki transportowej powinien być rozwój transportu zbiorowego, ruchu pieszego oraz rowerowego wewnątrz metropolii oraz kolejowych połączeń międzyregionalnych i międzynarodowych. Istotnym elementem zrównoważonej polityki transportowej jest także program przeniesienia ciężarowego transportu drogowego wewnątrz i na zewnątrz metropolii na torowiska, znany pod nazwą „tiry na tory”. W projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia” do 2025 roku najmniej zrównoważonym środkom transportu – transportowi drogowemu, lotniczemu oraz kolejowym liniom wysokich prędkości – nadano rangę priorytetową. Stwierdzenie, że 84 celem priorytetu C „transport i komunikacja” strategii jest doprowadzenie do „osiągnięcia przez metropolię statusu europejskiego węzła komunikacyjnego w transporcie drogowym, kolejowym i lotniczym”, wskazuje, że metropolia chce ściągać na swój teren wszystkie środki transportu, budując nowe autostrady i drogi ekspresowe, nowe lotniska czy wreszcie kolejowe linie wysokich prędkości. Pojawia się zatem opisana wcześniej filozofia „buduj, buduj, buduj”, a jednocześnie w dokumencie możemy przeczytać, że istniejąca „infrastruktura kolejowa, w tym dworce, charakteryzuje się złym lub niezadowalającym stanem technicznym oraz niskimi parametrami sieci”. W strategii zrównoważonego rozwoju metropolii priorytet powinna stanowić modernizacja istniejącej sieci kolei, tramwajów i dróg, zwłaszcza że województwo śląskie ma najwyższy w Polsce wskaźnik gęstości dróg publicznych o twardej nawierzchni – 163,9 km/100 km2 powierzchni, przy średniej krajowej wynoszącej 81,7 km/100 km2 oraz najgęstszą sieć linii kolejowych – 17,4 km/100 km2, przy średniej krajowej wynoszącej 6,3 km/100 km2. Wprawdzie w strategii cel strategiczny CS_6 to „Zwiększenie udziału transportu publicznego w przewozach pasażerskich”, ale brak w nim konkretnych celów ilościowych do osiągnię- Zrównoważona mobilność `07 cia przez poszczególne środki transportu zbiorowego oraz powiązania ich z celami ekologicznymi i społecznymi metropolii, np. ograniczaniem emisji gazów cieplarnianych i innych zanieczyszczeń do powietrza, ochroną przyrody, zmniejszaniem hałasu, ograniczaniem czasu przejazdu czy zmniejszaniem liczby wypadków. W części dotyczącej Priorytetu Środowisko wskazuje się na inne cele: ograniczanie emisji zanieczyszczeń do powietrza (CO7_2) i poprawę klimatu akustycznego w środowisku zamieszkania (CO7_3), ale nie łączy się ich zupełnie z działaniami w zakresie transportu w Metropolii Silesia. Zarówno na stronach internetowych, jak i w działalności promocyjnej instytucji odpowiedzialnych za transport zbiorowy w województwie śląskim i Metropolii Silesia, tematyka zrównoważonej mobilności pojawia się w sposób niesystematyczny i wyrywkowy. Jest to sprzeczne z wagą, jaką tej tematyce nadaje w ostatnich latach Unia Europejska. Należy podkreślić, że wskazywanie na pozytywne cechy transportu zbiorowego mogłoby stanowić jeden ze sposobów zachęcania do korzystania z komunikacji zbiorowej, która przeżywa obecnie kryzys związany ze spadkiem liczby pasażerów. W odpowie- dzi na proponowaną podwyżkę cen biletów od 1 marca 2010 roku powstała inicjatywa obywatelska, wskazująca wiele rozwiązań, które mogą zwiększyć atrakcyjność transportu zbiorowego na obszarze działania Komunikacyjnego Związku Komunalnego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Petycję w internecie podpisało prawie 4 tys. osób. 85 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Tramwaje Śląskie to powstały przy końcu XIX wieku system tramwajowy obejmujący obecnie 12 gmin Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Wokół tramwajów w województwie śląskim w ostatnich miesiącach powstało wiele kontrowersji, a nawet konfliktów. W Gliwicach zlikwidowano tramwaje, co doprowadziło do referendum w sprawie odwołania prezydenta miasta. W Rudzie Śląskiej wycofano się z modernizacji tramwajów. Katowice rozpoczynają modernizację linii w centrum miasta. W maju 2009 roku została podpisana umowa Tramwajów Śląskich SA na remonty prawie 50 kilometrów linii w 6 miastach oraz zakup 30 nowych i modernizację 85 starych wagonów. Na podstawie tych wydarzeń z kilku ostatnich miesięcy trudno precyzyjnie opisać metropolitalną strategię dotyczącą transportu szynowego, choć w projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia” jednoznacznie wskazuje się na konieczność „wykształcenia zintegrowanego systemu szynowego transportu publicznego w oparciu o tramwaj, tramwaj szybki i szybką kolej regionalną”. W związku z likwidacją kolejnych linii tramwajowych oraz brakiem spójności działań w poszczególnych miastach należących do GZM, na terenie metropolii rozwija się ruch społeczny na rzecz rozwoju transportu tramwajowego. Działają tu m.in.: Obywatelski Komitet Obrony Tramwajów i 86 Promocji Komunikacji Miejskiej w Gliwicach oraz Klub Miłośników Transportu Miejskiego w Chorzowie Batorym, prowadzący akcję społeczną „Ratujmy tramwaje”. Organizacje społeczne wskazują na renesans tramwajów w krajach Unii Europejskiej oraz na potrzebę konsultacji społecznych i dialogu społecznego dotyczącego działań KZK GOP. Opisywane sytuacje wskazują na potrzebę powołania stałej komisji dialogu społecznego do spraw zrównoważonego transportu w Metropolii Silesia przy KZK GOP i/lub władzach GZM, poprawiającej komunikację ze społeczeństwem oraz zapewniającą możliwość współtworzenia zrównoważonej polityki transportowej powstającej metropolii. Bolączką transportu zbiorowego jest brak integracji różnych środków transportu oraz brak jego integracji regionalnej. Atrakcyjność transportu zbiorowego w GZM obniża brak wspólnego biletu metropolitalnego na wszystkie środki transportu: pociągi regionalne, autobusy, trolejbusy i tramwaje.10 Brak także dróg i pasów ruchu dedykowanych tylko dla autobusów (tzw. buspasów). Również priorytet dla autobusów nie jest wbudowany w system zarządzania ruchem.11 W projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia” nie zaproponowano także systemu parkingów samochodowych P+R12 na obrzeżach miast i metropolii, których opłacenie Zrównoważona mobilność `07 umożliwiałoby bezpłatne korzystanie z komunikacji zbiorowej. W strategii brak odniesienia do projektu Szybkiej Kolei Regionalnej, której pierwsza nitka łączy obecnie Tychy z Katowicami. Kolejnymi planowanymi etapami rozwoju SKR są połączenia Katowic z Sosnowcem Środulą, Gliwic z Mysłowicami, Sosnowca Środuli z Hutą Katowice oraz połączenia szynobusowe Tychy–Oświęcim oraz Sosnowiec Środula–Sosnowiec Kazimierz.13 Zrównoważony rozwój metropolii to także jej kolejowe połączenia międzyregionalne i transeuropejskie. W projekcie strategii – kierunek działań K1_2_5 „Tworzenie policentrycznego układu z Krakowem i Ostrawą” – całkowicie pominięto modernizowane obecnie transeuropejskie korytarze kolejowe przechodzące przez metropolię: wschód-zachód: Niemcy–Wrocław–Silesia–Kraków– Ostrawa/Kraków–Ukraina północ-południe: Morze Bałtyckie–Gdańsk–Bydgoszcz/Warszawa–Silesia–Czechy/Słowacja.14 „Buspasy” 15 w mieście – korzyści dla ludzi i środowiska Władze coraz większej liczby polskich miast wprowadzają albo rozważają wprowadzenie tzw. buspasów, czyli wydzielonych pasów drogi dostępnych tylko dla komunikacji zbiorowej (czasami ta kategoria obejmuje także taksówki oraz pojazdy wiozące trzy lub więcej osób). Wyznaczanie pasów dla autobusów można uzupełnić tam – tam, gdzie niemożliwe jest wydzielenie buspasu – zabudowywaniem torowisk tramwajowych i tworzeniem pasów tramwajowo-autobusowych ze wspólnymi przystankami, co dodatkowo integruje system transportowy. Korzyści z wprowadzenia „buspasów” na obszarach silnie zurbanizowanych to m.in.: ••poprawa rentowności transportu zbiorowego na skutek wzrostu sprzedaży biletów (dzięki poprawie atrakcyjności) i liczby przejazdów wykonywanych przez tę samą liczbę autobusów; ••zmniejszenie wydatków mieszkańców na zapewnienie mobilności – miesięczny bilet to równowartość ceny kilkunastu litrów paliwa spalanego głównie w czasie postojów w korkach ulicznych; ••poprawa mobilności i zmniejszenie kosztów zatłoczenia na drogach; ••ograniczenie kosztów budowy i eksploatacji dróg; ••poprawa jakości powietrza, zmniejszenie emisji gazów powodujących efekt cieplarniany oraz zmniejszenie poziomu hałasu; ••zmniejszenie liczby wypadków drogowych; ••bardziej sprawiedliwy podział przestrzeni wspólnej wykorzystywanej do przemieszczania się (autobusy stanowiące 2–3% pojazdów przewożą więcej niż 50% pasażerów); ••zwiększanie kapitału społecznego dzięki 16 współużytkowaniu przestrzeni miejskiej. 87 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Śląska Karta Usług Publicznych to projekt rozwoju elektronicznego dostępu do usług publicznych. Karta ma być nośnikiem umożliwiającym identyfikację (łącznie z podpisem elektronicznym) oraz dokonywanie płatności za usługi publiczne (korzystanie z komunikacji zbiorowej, wstęp do komunalnych placówek kulturalnych, sportowych, oświatowych itp.). Według projektodawców przewidywane korzyści społeczne wdrożenia ŚKUP to: •• wzrost jakości życia mieszkańców w wyniku usprawnienia systemu świadczenia usług; •• większa efektywność systemu płatności elektronicznych za usługi publiczne, w porównaniu z konwencjonalnym systemem rozliczeń gotówkowych; •• integracja transportu zbiorowego; •• optymalizacja przewozów w stosunku do rzeczywistych potrzeb klientów; •• bezpieczeństwo użytkowników systemu; •• uszczelnienie systemu opłat; •• poprawa dostępu do usług realizowanych w ramach systemu; •• ułatwienia w pozyskiwaniu informacji do analiz rynku; •• promocja podmiotów zrzeszonych w systemie, poprawa wizerunku i konkurencyjności miast aglomeracji.20 Elektronizacja dostępu do usług publicznych może stać się elementem strategii zrównoważonego rozwoju metropolii Silesia, jeżeli m.in.: •• ułatwi dostęp do informacji publicznej (także dzięki zintegrowanym e-kioskom); •• zwiększy powszechność dostępu do usług publicznych i równość w tym dostępie; •• poszerzy zakres i zwiększy dostęp do e-usług publicznych; •• zracjonalizuje popyt transportowy. Należałoby rozważyć uwzględnienie dodatkowych funkcji ŚKUP, np. korzystanie z metropolitalnego systemu wypożyczalni rowerów miejskich i parkingów rowerowych (także w systemie B+R21, uczestnictwa w proekologicznych programach na terenie metropolii itp. 88 Zrównoważona mobilność `07 Warto przypomnieć wspólną zieloną strategię Austrii i Szwajcarii w związku z organizacją Euro 2008, w której koleje odegrały kluczową rolę. Wydaje się, że warto rozważyć zintensyfikowanie współpracy Metropolii Silesia z Polskimi Liniami Kolejowymi, realizującymi obecnie – w związku z Euro 2012 – projekt „kolej na 2012”. Wspólna wieloletnia (wychodząca poza rok 2012) kampania – „kolej na Silesię, Silesia na kolej” – mogłaby podkreślać rolę dworców jako centrów zrównoważonego rozwoju metropolii/miast i znaczenie intermodalności transportowej, tzn. integracji systemów transportowych: miejskich, międzymiastowych (metropolitalnych i wojewódzkich) oraz międzyregionalnych i transeuropejskich. W projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia” pojawia się także kierunek działań określany jako „linie wysokich prędkości” – autorom prawdopodobnie chodzi o koleje osiągające prędkość powyżej 300 km/h.17 Na ten projekt należy spojrzeć z szerszej perspektywy – zapewnienia zrównoważonej i egalitarnej mobilności wszystkim oraz wyrównywania szans rozwojowych. W sytuacji ograniczonych środków na kolejowe inwestycje infrastrukturalne w Polsce wykorzystanie kwoty sięgającej nawet 30 miliardów złotych w ciągu 6 lat budowy tzw. linii Y18 pochłonie środki potrzebne na utrzy- manie, modernizację oraz rewitalizację wszystkich połączeń kolejowych, tak aby stopniowo podnosić równomiernie ich jakość i prędkość. Zapewniłoby to masowy dostęp do zrównoważonej mobilności nie tylko najbogatszej części społeczeństwa z największych i najbogatszych miast, ale także mniej zamożnym grupom społecznym – w codziennych podróżach lokalnych i regionalnych.19 Wykorzystanie środków na taki równomierny rozwój kolei w Polsce oraz Metropolii Silesia należy rozumieć także jako realizację postulatów polityki spójności społecznej i gospodarczej UE. 89 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Metropolitalna sieć dróg rowerowych oraz stref pieszych i pieszo-rowerowych Coraz więcej metropolii i miast na świecie uwzględnia w swoich strategiach zrównoważonego rozwoju zwiększenie udziału transportu niezmotoryzowanego – rozbudowanie sieci infrastruktury rowerowej oraz rozwój ruchu pieszego. Z badań Eurobarometru wynika, że indywidualny transport niezmotoryzowany to obecnie około 24% podróży w 27 krajach członkowskich UE: ruch pieszy to 15%, transport rowerowy 9%.22 W projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia” piesi i rowerzyści oraz infrastruktura pieszo-rowerowa nie pojawiają się jako element infrastruktury metropolitalnej. W liście otwartym do władz GZM 90 wskazuje na to Śląska Inicjatywa Rowerowa, która proponuje stworzenie metropolitalnej sieci dróg rowerowych – wewnątrz miast i pomiędzy miastami należącymi do GZM.23 Miejskie strefy piesze i pieszo-rowerowe nie zostały uwzględnione w strategii w ogóle, a ścieżki rowerowe przedstawiono jako element infrastruktury sportu i wypoczynku. Piesi w strategii zostali uwzględnieni w celu operacyjnym „Rozwój sportu i aktywnych form wypoczynku”, w kierunku działań „stworzenie metropolitalnego systemu terenów aktywnej rekreacji wraz z powiązaniami pieszo-rowerowymi”. To wskazuje, że niezmotoryzowany transport nie jest traktowany jako element systemu zapewniającego zrównoważoną mobilność w metropolii. Jest to niezrozumiałe w świetle badań wskazujących przykładowo, że 30 % transportu na obszarze działania KZK GOP stanowią podróże piesze.24 Korzyści z promocji niezmotoryzowanego transportu w metropolii obejmują m.in. ograniczenie zatłoczenia na drogach, zmniejszenie liczby przedwczesnych zgonów, ograniczenie czasu nieobecności w pracy, obniżenie kosztów wynikających z emisji zanieczyszczeń (w tym Zrównoważona mobilność `07 Wielkość całkowitych oszczędności wynikających z realizacji programu promocji transportu rowerowego w Wielkiej Brytanii, w efekcie którego liczba podróży rowerowych zwiększyłaby się o 30% do roku 2015 (w stosunku do roku 1995). Wartości w mln funtów. Rozłożenie 785 milionów funtów kosztów całkowitych Zatłoczenie (wszyscy) Przedwczesna śmierć (dorośli) 160 mln. £ 310 mln. £ 77 mln. £ Publiczne koszty zdrowotne (dorośli) 130 mln. £ 107 mln. £ Nieobecność Zanieczyszczenie w pracy (dorośli) (wszyscy) Źródło: SQW Consulting, Valuing the benefits of cycling. A report to Cycling England, maj 2007 gazów cieplarnianych), zmniejszenie kosztów zdrowotnych. W Wielkiej Brytanii każdy funt wydany na promocję transportu pieszego oraz rowerowego przyniósł 18-40 funtów korzyści, szczególnie na obszarach silnie zurbanizowanych. Całkowite oszczędności wynikające z realizacji krajowego programu promocji transportu rowerowego na Wyspach Brytyjskich wynoszą odpowiednio dla 20%, 30% i 50% wzrostu podróży rowerem do roku 2015 (w stosunku do roku 1995): 523 miliony funtów, 785 milionów funtów oraz 1,308 miliarda funtów. Przykładowe rozłożenie takich korzyści w Wielkiej Brytanii przedstawia rysunek zamieszczony wyżej. W efekcie prowadzonego od lat przez koalicję organizacji pozarządowych „Miasta dla rowerów”25 lobbingu na rzecz zwiększenia znaczenia roweru jako miejskiego środka transportu oraz rozwoju ruchu społecznego tzw. mas krytycznych26 w miastach, w 2009 roku przy Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad powołano zespół do spraw ścieżek (dróg) rowerowych. Zadaniem zespołu jest wspieranie inwestycji w infrastrukturę rowerową w Polsce.27 Po tak krótkim czasie działania trudno ocenić możliwości wpływu zespołu na zmianę priorytetów inwestycyjnych rządu i samorządów, w których nadal przeważa infrastruktura dla samochodów osobowych. Tworzenie miejskiej przestrzeni przyjaznej dla osób poruszających się na rowerach, osób z fizyczną niepełnosprawnością i osób z dziećmi w wózkach ma ogromny walor społeczny – tworzenia miasta otwartego, bezpiecznego, przyjaznego dla człowieka i dla środowiska. Wokół tego powstaje miejska kultura rowerowa i piesza. Miasta pięknieją i stają się bardziej kulturalne, powstaje wspólnota, rośnie kapitał społeczny.28 W strategii praktycznie nie uwzględnia się znaczenia takich działań dla zrównoważonego rozwoju Metropolii Silesia. 91 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Samochód – konieczne zło w metropolii? Kryterium zdrowego rozsądku nie jest do historii ludzkiej stosowalne. Czy Averroes, Kant, Sokrates, Newton, Voltaire uwierzyliby, że w wieku dwudziestym plagą miast, trucicielem płuc, masowym mordercą, przedmiotem kultu stanie się blaszany wózek na kółkach? I że ludzie będą woleli ginąć w nim, roztrzaskiwani podczas masowych weekendowych wyjazdów, aniżeli siedzieć cało w domu?29 Stanisław Lem Kiedy na początku lat 70. XX wieku Stanisław Lem wypowiedział te słowa ustami profesora Trottelreinera, bohatera Kongresu futurologicznego, autor prawdopodobnie nie spodziewał się, że w 20 lat później staną się one opisem codzienności większości polskich miast. Wtedy jeszcze skala zjawiska „usamochodowienia” miast w Polsce była znacząco mniejsza, a o polityce ekologicznej nad Wisłą nikomu się nie śniło. Lata 90. XX wieku, a w szczególności pierwsza dekada XXI wieku, to zdominowanie miejskiej przestrzeni przez samochody – osobowe, ale także ciężarowe. 92 Zrównoważona mobilność `07 Z poniższego wykresu wynika, że w latach 1995-2007 w Polsce nie była wdrażana zrównoważona polityka transportowa, a jej brak odczuwa boleśnie obecnie większość miast w Polsce. Przewozy transportem drogowym i transportem szynowym w Polsce w latach 1995-2007 Źródło: Instytut na rzecz Ekorozwoju, Polityka klimatyczna Polski – wyzwanie XXI wieku, Warszawa 2009 Opracowano na podstawie: [EU energy, 2006; EU energy 2009] 93 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Samochód zawłaszczający przestrzeń jest najmniej efektywnym środkiem transportu w mieście – zużywa najwięcej przestrzeni, energii i innych ograniczonych zasobów, emituje najwięcej hałasu i szkodliwych zanieczyszczeń, powoduje najwięcej wypadków – także śmiertelnych. Problemy wynikające z indywidualnego transportu samochodowego najlepiej opisuje kategoria kosztów zewnętrznych transportu. Do najważniejszych kosztów zewnętrznych transportu należą: wypadki, szkodliwy wpływ na zdrowie, korki drogowe (kongestia), hałas, niszczenie środowiska w wyniku lokalnych emisji oraz globalnych zmian klimatycznych, związanych z emisją gazów cieplarnianych. Koszty zewnętrzne stanowią ukrytą dotację – nieprzedstawianą w budżecie państwa w sposób zagregowany i dlatego niebudzącą takich emocji jak inne dotacje z kieszeni podatników. Koszty zewnętrzne transportu drogowego w Polsce to, jak szacuje Instytut INFRAS w raporcie przygotowanym w 2002 roku dla Podgru- 94 py do spraw Środowiska i Transportu OECD, około 11,7 miliarda euro rocznie. W przypadku kolei, dla porównania, koszty zewnętrzne oszacowane w tej samej analizie przez INFRAS to kwota rzędu 870 milionów euro rocznie. Z mediów dowiadujemy się, że np. kolej otrzymała kilka miliardów złotych wsparcia z budżetu państwa – jednak żeby poznać prawdziwy i porównywalny poziom dotowania poszczególnych gałęzi transportu, konieczne jest dodanie kwot dotacji ukrytych i dotacji jawnych (np. w postaci wydatków środków publicznych na autostrady). Okaże się wówczas, że transport drogowy otrzymuje znacznie wyższe dotacje niż transport kolejowy czy miejski zbiorowy. Nasuwa się pytanie: gdzie te dotacje ukryte (koszty zewnętrzne) się ukrywają? W budżecie Ministerstwa Zdrowia – np. na pokrywanie kosztów wypadków transportowych czy leczenie chorób związanych z zanieczyszczaniem powietrza przez samochody. W Ministerstwie Środowiska ukryte koszty motoryzacji to np. „leczenie” lasów niszczonych przez kwaśne deszcze, powstające m.in. z połączenia spalin z parą wodną w atmosferze. Koszty zewnętrzne płaci nawet… resort kultury; w jego budżecie to wydatki na rewaloryzację zabytków niszczonych w dużym stopniu przez kwaśne deszcze, pyły i inne zanieczyszczenia powietrza. Zrównoważona mobilność `07 Błędne koła rosnącej zależności od samochodu Kierowcy mniej wrażliwi na osoby na rowerach Więcej Nieprzyjazne środowisko drogowe korków Gorszy serwis autobusowy WIĘCEJ Zawożenie dzieci do szkoły samochodem PODRÓŻY Mniej pasażerów autobusów SAMOCHODEM Ludzie unikają chodzenia i jazdy na rowerze Brak kondycji fizycznej, otyłość Samochód bardziej atrakcyjny Jeśli już masz samochód, jeżdżenie nim jest najtańsze Dłuższe podróże Centra miast degenerują się Ludzie przenoszą się na przedmieścia Mniejsze dochody ze sprzedaży biletów Obawy dotyczące bezpieczeństwa w autobusach Więcej ludzi kupuje samochody Sklepy itp. przenoszą się do lokalizacji dostępnych dla samochodów Bardziej rozproszone modele podróży Źródło: Roger Levett, Levett-Therivel sustainability consultants (http://www.levett-therivel.co.uk), za: Towards Transport Justice Transport and Social Justice in an Oil-Scarce Future, Sustrans, 2008 95 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Pierwsza w historii UE komisarz do spraw polityki klimatycznej, Connie Hedegaard, podczas przesłuchania kandydatek i kandydatów na komisarzy w Parlamencie Europejskim w styczniu 2010 roku wskazała na konieczność internalizacji kosztów zewnętrznych w transporcie oraz ograniczenia emisji CO2, w pierwszej kolejności z samochodów ciężarowych, a następnie osobowych.30 Mimo to całkowite odejście od korzystania z samochodu w metropolii wydaje się w najbliższej perspektywie nierealne. W tej sytuacji realizacja postulatu zrównoważonej mobilności w obszarze transportu drogowego w metropolii może być wspierana przez działania w dwóch kierunkach: •• podnoszenia efektywności pojazdów i strumieni transportowych; •• poszukiwanie nowych funkcji dla samochodu, wspierających zrównoważony rozwój w mieście. 96 Pierwszemu celowi służy m.in. wdrażanie inteligentnych systemów transportowych (Intelligent Transportation Systems – ITS). ITS stanowią obszerny zbiór różnorodnych technologii (telekomunikacyjnych, informatycznych, automatycznych i pomiarowych) oraz technik zarządzania stosowanych w transporcie w celu ochrony życia uczestników ruchu, zwiększenia efektywności systemu transportowego oraz ochrony zasobów środowiska przyrodniczego.31 Korzyści z wprowadzania inteligentnych systemów transportowych obejmują m.in.: •• zmniejszenie nakładów na infrastrukturę transportu (nawet o 30–35% przy zachowaniu dotychczasowej przepustowości sieci); •• zwiększenie przepustowości sieci transportowej (nawet o 20%) bez dodatkowych nakładów inwestycyjnych; •• wzrost bezpieczeństwa; •• zmniejszenie negatywnego oddziaływania na środowisko, ograniczenie zatłoczenia; •• zwiększenie efektywności poboru opłat za korzystanie z infrastruktury transportu; •• dostarczanie informacji co do potrzeb w zakresie eksploatacji i inwestycji w odniesieniu do sieci transportowej.32 Realizacji celu podnoszenia efektywności pojazdów i jednocześnie wprowadzaniu nowych funkcji samochodu służy m.in. program wdrażania samochodów elektrycznych. Realizuje go profesor Jan Popczyk z Politechniki Śląskiej wraz z Green Stream – Koalicją na rzecz niezależności energetycznej Polski. Green Stream proponuje zapewnienie wysokiego poziomu bezpieczeństwa energetycznego poprzez stworzenie w Polsce rynku samochodów elektrycznych zasilanych z odnawialnych źródeł energii. Zdaniem Koalicji przejście na silniki elektryczne w transporcie drogowym przyniesie wiele korzyści: Zrównoważona mobilność `07 •• w warunkach polskich gwarantuje niezależ- ność energetyczną; •• znacznie zmniejsza lub całkowicie eliminuje emisję CO2; •• „elektryczność” dysponuje najlepiej rozbudowaną infrastrukturą; •• silnik elektryczny jest o wiele bardziej wydajny energetycznie od spalinowego; •• napęd elektryczny jest znacznie tańszy; •• silnik elektryczny eliminuje spaliny i hałas z miast; •• miliardy złotych wydawane na ropę pozostaną w kraju; •• do produkcji energii elektrycznej można wykorzystać wiele różnych odnawialnych źródeł energii.33 Jak wskazują badania inżynierów z Better Place – przedsiębiorstwa promującego zastąpienie silników spalinowych elektrycznymi – przeciętnie samochody jeżdżą dwie godziny dziennie – 22 godziny bezużytecznie stoją.34 Tutaj właśnie pojawia się innowacyjna propozycja – w połączeniu z inteligentną siecią energetyczną, samochody elektryczne mogą stać się elementami rozproszo- nego systemu energetycznego, przechowującymi energię w akumulatorach – ładowanymi w okresie najmniejszego na nią zapotrzebowania i oddającymi energię do sieci, gdy inne jej elementy – np. budynki czy miejskie systemy oświetleniowe – będą jej potrzebowały najwięcej. Zasilając inteligentną sieć „miksem” rozproszonych lokalnych źródeł odnawialnych (np. biomasa, wiatr, słońce), otrzymujemy w rezultacie bezpieczny, efektywny i niskowęglowy system energetyczny, a jednocześnie bardziej zrównoważony system transportowy metropolii. Jednak elektryczne samochody nie rozwiążą wszystkich problemów, wynikających z korzystania z indywidualnego transportu drogowego: zatłoczenia na drogach, wypadków transportowych czy pogarszającego się stanu zdrowia społeczeństwa, wynikającego z braku fizycznej aktywności. Niektóre z tych problemów mogą się nawet pogłębić (jeśli zwiększy się atrakcyjność aut). Nie możemy zatem zapominać, że priorytetami zrównoważonej polityki transportowej w Metropolii Silesia powinny być: racjonalizacja popytu transportowego, transport zbiorowy oraz sieć dróg rowerowych oraz stref pieszych i pieszo-rowerowych. 97 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Przypisy 1 Attitudes on issues related to EU Transport Policy (Stosunek do kwestii związanych z unijną polityką transportową). Badanie Flash Eurobarometr 206b, lipiec 2007. 2 Komunikat nt. Przyszłości Transportu przyjęty przez Komisję 17. 06. 2009 r.: http://ec.europa.eu/transport/strategies/2009_future_of_transport_en.htm 3 Informacja prasowa Grupy Zielonych w Parlamencie Europejskim dotycząca planu działania na rzecz mobilności w miastach: http://www.greens-efa.org/cms/pressreleases/dok/307/[email protected] 4 Wojciech Suchorzewski, Jaki transport w zrównoważonym rozwoju, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa, styczeń 2009. 5 Informacje na temat organizacji społecznych działających w województwie śląskim m.in. na portalu http://slask.ngo.pl 6 Metody „końca rury” to usuwanie skutków zamiast likwidacja przyczyn. W przypadku zanieczyszczeń najczęściej sprowadzają się np. do zakładania filtrów na kominach zamiast wdrażania technologii ograniczających powstawanie zanieczyszczeń u źródła. 7 W literaturze anglojęzycznej używa się określenia transport justice. Wiele ciekawych opracowań analizujących miejskie i krajowe strategie realizacji sprawiedliwości transportowej z perspektywy różnych wykluczeń, ze względu na pochodzenie etniczne, płeć, wiek, niepełnosprawność itp. znaleźć można na brytyjskiej stronie dotyczącej zrównoważonego transportu: www.sustrans.org.uk 8 Komisja Europejska, Green Mobility on the move. 34 projects funded by the Intelligent Energy – Europe programme, Project report, kwiecień 2009 9 Portal gazeta.pl: Awantura o buspasy, http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/8,95190,7142054.html 10 http://transinfo.pl/text.php?id=23286, http://kolej.wikidot.com/blog:piszemy-listy-w-sprawie-wspolnego-biletu 11 Ernst & Young, Diagnoza stanu systemu transportowego oraz plan rozwoju transportu zbiorowego w obszarze działania KZK GOP, Warszawa-Katowice, sierpień 2007; http://www.kzkgop.pl/dzialalnosc/plan 12 P+R – z ang. Park and Ride, z niem. Parken und Reisen, dosłownie „parkuj i jedź, podróżuj”, więcej: http://pl.wikipedia.org/wiki/Parkuj_i_Jedź 13 http://pl.wikipedia.org/wiki/Szybka_Kolej_Regionalna 14 Zakład Transportu Miejskiego wprowadził w Warszawie pierwszy pas autobusowo-tramwajowy (PAT) i sukcesywnie wprowadza kolejne buspasy wraz ze śluzami świetlnymi; więcej informacji: http://ztm.waw.pl/informacje.php?i=111&c=98&l=1. Podobne rozwiązania wprowadza się m.in. w Krakowie i we Wrocławiu. 98 Zrównoważona mobilność `07 15 Polskie Linie Kolejowe: http://www.plk-inwestycje.pl/prowadzone-modernizacje/modernizacja-linii-e65c-e-65, http://www.plk-inwestycje.pl/prowadzone-modernizacje/modernizacja-linii-e-30c-e-30 16 Specjalnie wydzielone pasy jezdni przeznaczone tylko dla transportu zbiorowego, które w zależności od miasta obejmuje: tylko autobusy; autobusy i taksówki albo autobusy; taksówki i samochody osobowe z co najmniej trzema pasażerami. 17 http://www.plk-inwestycje.pl/koleje-duzych-predkosci 18 Linia kolejowa łącząca Warszawę z Łodzią, Wrocławiem i Poznaniem, http://pl.wikipedia.org/wiki/ Linia_”Y” 19 Więcej: Karol Trammer, Dokąd jedzie polska kolej?, infos nr 18(65), Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, 8 października 2009 r., Warszawa 20 http://transinfo.pl/text.php?id=28223 21 B+R - z ang. bike and ride – parkingi zintegrowane z transportem zbiorowym (w szczególności kolejowym) 22 Eurobarometer, Attitudes on issues related to EU Transport Policy, The Gallup Organization, lipiec 2007. 23 Śląska Inicjatywa Rowerowa: http://obywatelenarowery.pl 24 Ernst & Young, Diagnoza stanu systemu transportowego…, op.cit. 25 Główna strona internetowa koalicji Miasta dla rowerów: www.rowery.org.pl 26 Więcej na temat mas krytycznych w Polsce i na świecie: http://pl.wikipedia.org/wiki/Masa_Krytyczna 27 Strona zespołu ds. ścieżek (dróg) rowerowych http://www.gddkia.gov.pl/article/drogi_i_mosty/infrastruktura_rowerowa/index.php 28 Beata Maciejewska, Dariusz Szwed, Zielone Miasto Nowej Generacji, www.miasto.zieloni2004.pl, Bruksela, 2007. 29 Stanisław Lem, Kongres Futurologiczny, wypowiedź profesora Trottelreinera 30 Euractiv.com: Hedegaard eyes tougher emission cuts from transport; http://www.euractiv.com/en/ priorities/hedegaard-eyes-tougher-emission-cuts-transport/article-188978 31 ITS Polska: Czym jest ITS?; http://www.itspolska.pl/?page=11 32 Rolbiecki Ryszard, Przesłanki wykorzystania systemów informacyjnych w transporcie, Logistyka 3/2009 33 Klaster Green Stream, Argumenty za przejściem na silniki elektryczne w transporcie; http://www.greenstream.org/?q=node/5 34 Edwin Bendyk, Shai Agassi. Wizjoner nowej generacji.„Polityka”, nr 1 (2737) z dnia 2010-01-02; s. 92-94, http://archiwum.polityka.pl/art/shai-agassi-wizjoner-nowej-generacji,426546.html 99 Przyroda nie wytwarza odpadów – surowce krążą w naturze w zamkniętych cyklach, przetwarzane i wielokrotnie wykorzystywane na różnych etapach funkcjonowania ekosystemów. Społeczeństwo funkcjonujące zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju należałoby więc nazwać bezodpadowe społeczeństwo recyklingu. Podstawowym elementem strategii UE służącej budowaniu takiego społeczeństwa jest określenie zadania ograniczenia ilości odpadów o 20% do 2010 r. i o 50% do 2050 r. Ponadto ilość odpadów biodegradowalnych trafiających na wysypiska w latach 2010, 2013 i 2020 musi zmniejszyć się odpowiednio o 25%, 50% i 65% w stosunku do ilości z 1995 r. 100 rozdział `08 Społeczeństwo recyklingu 101 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Społeczeństwo recyklingu Przyroda nie wytwarza odpadów – surowce krążą w naturze w zamkniętych cyklach, przetwarzane i wielokrotnie wykorzystywane na różnych etapach funkcjonowania ekosystemów. Społeczeństwo funkcjonujące zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju należałoby więc nazwać bezodpadowym społeczeństwem recyklingu. Podstawowym elementem strategii UE, służącej budowaniu takiego społeczeństwa, jest określenie zadania ograniczenia ilości odpadów o 20% do 2010 r. i o 50% do 2050 r. Ponadto ilość odpadów biodegradowalnych trafiających na wysypiska w latach 2010, 2013 i 2020 musi zmniejszyć się odpowiednio o 25%, 50% i 65% w stosunku do ilości z 1995 r. 102 Strategia Unii Europejskiej w kwestii odpadów oparta jest na trzech zasadniczych priorytetach: 1. zapobieganie powstawaniu odpadów: stanowi ono kluczowy element każdej strategii gospodarki odpadami. Ograniczanie ilości odpadów u źródła oraz ograniczanie zawartości substancji niebezpiecznych w produktach automatycznie ułatwia ich późniejsze zagospodarowanie. Zapobieganie powstawaniu odpadów może być realizowane poprzez m.in. zmiany w procesie produkcji czy sposobie projektowania produktów, ale także poprzez działania promujące ograniczanie konsumpcji oraz zakupy zielonych produktów i usług – czyli wspieranie bardziej zrównoważonych modeli konsumpcji. 2.wielokrotne użycie i odzysk surowców wtórnych: jeśli nie można uniknąć wytwarzania odpadów, konieczne jest wdrażanie systemów promujących wielokrotne użycie oraz recykling. Komisja Europejska, w celu ograniczenia wpływu odpadów na środowisko, zdefiniowała kilka specyficznych strumieni odpadów. Przepisy unijne dotyczą w szczególności opakowań, wraków samochodowych, baterii oraz odpadów elektrycznych i elektronicznych. Społeczeństwo recyklingu `08 3.poprawa w zakresie ostatecznego skła- dowania i monitoringu: odpady, które nie mogą być wielokrotnie użyte albo poddane recyklingowi, powinny zostać bezpiecznie utylizowane w spalarni, a wysypisko odpadów powinno być miejscem ich ostatecznego składowania. Obie te metody wymagają szczegółowego monitoringu ze względu na ich potencjał powodowania poważnych szkód w środowisku. UE przyjęła dyrektywę ustanawiającą surowe wymagania dotyczące zarządzania składowiskami odpadów. Przepisy zakazują składowania niektórych typów odpadów, jak opony, oraz wyznaczają cele w zakresie ograniczania ilości odpadów biodegradowalnych. Inna dyrektywa ustanawia niskie limity poziomu emisji ze spalarni. Unia zamierza także ograniczyć emisje dioksyn i tlenków azotu (NOx), dwutlenku siarki (SO2) i chlorowodoru (HCl), które mogą być szkodliwe dla zdrowia ludzi.1 W tym obszarze polityki Unia Europejska działa w myśl czterech głównych zasad: •• zasada działania zapobiegawczego: ograniczanie odpadów już u źródła i zachęcanie zakładów przemysłowych do wytwarzania i proponowania, a konsumentów do zakupu i wybierania produktów i usług, z których po- •• •• •• wstaje mniej odpadów, a także opracowywanie i promowanie ogólnoeuropejskiej strategii w sprawie recyklingu; zasada „zanieczyszczający płaci”: kraj lub zakład, który zanieczyszcza, jest zobowiązany do pokrycia kosztów związanych z likwidacją zanieczyszczenia; należy zidentyfikować szkodliwe substancje, a producenci muszą ponosić odpowiedzialność za zbieranie, utylizację i recykling odpadów; zasada ostrożności: należy zapobiegać wszystkim potencjalnym zagrożeniom; zasada bliskości geograficznej: likwidacja odpadów jak najbliżej źródła ich powstawania.2 103 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Strategia Unii Europejskiej dotycząca zapobiegania powstawaniu odpadów i ich recyklingu ma na celu utorowanie drogi do powstania „społeczeństwa recyklingu” poprzez rozdzielenie (decoupling) wzrostu gospodarczego od zużycia surowców naturalnych. Ta strategia stanowi element szerszej strategii oraz polityk dotyczących zrównoważonej produkcji i konsumpcji. Ich celem jest odmaterializowanie gospodarki i podniesienie jej efektywności surowcowo-energetycznej oraz zwiększenie aktywności społeczeństwa. Innymi słowy – umożliwienie wzrostu jakości życia i zrównoważonego rozwoju przy jednoczesnym ograniczaniu zużycia surowców nieodnawialnych i produkcji energii ze źródeł nieodnawialnych. To zaś oznacza zamykanie cykli produkcji i konsumpcji, co obrazuje poniższy rysunek. uzyskiwanie energii i surowców pierwotnych bez wyrządzania szkód oraz wycofanie się z użycia naturalnych i wytworzonych przez człowieka substancji toksycznych i bioakumulujących się DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA Wydobycie/Uzyskiwanie projektowanie procesów, produktów, usług i infrastruktury tak, aby podlegały łatwej recyrkulacji, a zatem nie powodowały szkód ekologicznych i społeczno-gospodarczych Odpady PRZYRODA recyrkulacja materii biologicznej z powrotem do przyrody bez wyrządzania szkód recyrkulacja substancji toksycznych i materiałów w zamkniętych cyklach przemysłowych Źródło: Bob Doppelt: Leading Change toward Sustainability, wrzesień 2003, Greenleaf Publishing Limited, Wielka Brytania 104 Społeczeństwo recyklingu `08 Kalendarz UE dotyczący tworzenia “społeczeństwa recyklingu”: •• 21 grudnia 2005 r.: Komisja Europejska przyjmuje Strategię tematyczną w sprawie zapobiegania powstawaniu odpadów i ich recyklingu. •• Czerwiec 2008 r.: uzgodnienie nowych celów w zakresie recyklingu odpadów komunalnych, budowlanych i pochodzących z rozbiórki. To uzgodnienie stanowi część nowej dyrektywy ramowej UE w sprawie odpadów. •• 12 grudnia 2008 r.: w życie wchodzi znowelizowana dyrektywa ramowa w sprawie odpadów. •• 3 grudnia 2008 r.: Komisja przyjmuje Zieloną Księgę dotyczącą gospodarki bioodpadami w UE. •• Kwiecień 2009 r.: Europejska Agencja Środowiska prezentuje przegląd recyklingu odpadów komunalnych w UE-27. •• 25 czerwca 2009 r.: Rada UE przyjmuje konkluzje dotyczące Zielonej Księgi w sprawie gospodarowania odpadami biologicznymi. •• Do końca 2009 r.: Komisja przygotowuje ocenę oddziaływania różnych opcji polityki dla poszczególnych przepisów UE dotyczących odpadów biologicznych. •• 2010 r.: Komisja jest zobowiązana do przedstawienia projektu dyrektywy dotyczącej odpadów biologicznych. •• 12 grudnia 2010 r.: ostateczna data transpozycji ramowej dyrektywy w sprawie odpadów do przepisów krajowych. •• Do 2014 r.: kraje członkowskie są zobowiązane do stworzenia specjalnych programów dotyczących zapobiegania powstawaniu odpadów zgodnie ze znowelizowaną ramową dyrektywą w sprawie odpadów. •• Do 2015 r.: Komisja ma dokonać przeglądu instrumentów i celów ramowej dyrektywy w sprawie odpadów, i – jeśli okaże się to konieczne – wzmocnić cele oraz rozważyć ich ustanowienie dla innych strumieni odpadów. •• Do 2015 r.: kraje członkowskie są zobowiązane do stworzenia systemów oddzielnego odbioru papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła w ramach ramowej dyrektywy w sprawie odpadów. •• Do 2020 r.: cel UE – zwiększenie wielokrotnego użycia i recyklingu surowców w strumieniu odpadów komunalnych (co najmniej papier, metale, tworzywo i szkło) do poziomu minimum 50% (wagowo). •• Do 2020 r.: cel UE – zintensyfikowanie użycia, recyklingu i innych metod odzysku materiałowego odpadów innych niż niebezpieczne w strumieniu odpadów budowlanych i pochodzących z rozbiórki do wagowego poziomu minimum 70% (wagowo). Źródło: Euractive.com: Towards a recycling society 105 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Przedstawiony kalendarz wskazuje wiele ambitnych celów, których realizacja – jak wynika z dotychczasowych doświadczeń – nie będzie łatwa, ale jest konieczna. Gdybyśmy nie zmienili postępowania, to do 2050 roku zużycie surowców naturalnych wagowo zwiększyłoby się czterokrotnie. Przekracza to możliwości wytwórcze dotyczące surowców pierwotnych oraz pojemność odbierania zanieczyszczeń przez ekosystem Ziemi, której zasoby już obecnie wykorzystujemy, przekraczając o 30% możliwości ich odnawiania.3 Korzyści ze zrównoważonej gospodarki surowcami w metropolii to m.in.: •• racjonalizacja wydatków mieszkańców; •• zmniejszenie ilości odpadów trafiających na wysypiska i/lub do spalarni, a przez to także ograniczenie emisji zanieczyszczeń do wody i powietrza (w tym gazów cieplarnianych, szczególnie metanu z wysypisk); •• poprawa stanu zdrowia i środowiska przez ograniczanie (internalizację) ekologicznych i społecznych kosztów zewnętrznych wynikających ze składowania i spalania odpadów; •• zwiększenie konkurencyjności gospodarki oraz ograniczenie jej uzależnienia od impor- 106 tu przez zmniejszenie jej energochłonności i materiałochłonności (surowce pierwotne), odzyskiwanie surowców wtórnych oraz lepsze zarządzanie zasobami; •• rozwój innowacyjnych sektorów gospodarki i technologii, np. ekoprojektowania (ecodesign); •• powstawanie zielonych miejsc pracy o wyso- kiej wartości społecznej, gospodarczej i ekologicznej: recykling tworzy 5–7 razy więcej miejsc pracy niż spalanie odpadów i 10 razy więcej niż ich składowanie na wysypisku.4 W Metropolii Silesia podstawowym sposobem unieszkodliwiania odpadów jest obecnie ich składowanie na wysypiskach, co jest sprzeczne z zasadami postępowania obowiązującymi w UE, opisanymi wyżej. Szczegółowe cele i zadania w gospodarce odpadami zostały określone w „Krajowym planie gospodarki odpadami 2010”, którego założenia są przenoszone odpowiednio na plany wojewódzkie, powiatowe i gminne. Zgodnie z unijnymi przepisami, już w 2010 roku na wysypiska musi trafić o 25% odpadów biodegradowalnych mniej niż w 1995 roku. W latach 2013 i 2020 to zmniejszenie musi wynieść odpowiednio 50% i 65%. Społeczeństwo recyklingu `08 Za niewypełnienie tych zobowiązań UE nałoży na Polskę kary – za każdy dzień opóźnienia zapłacimy 260 tys. euro.5 W tej sytuacji Strategia Rozwoju GZM „Silesia” zakłada budowę 1 albo 2 spalarni (nazywanych „zakładami termicznego przetwarzania odpadów”). W tym samym dokumencie wskazuje się na „brak rozwiązań systemowych w zakresie gospodarki odpadami” oraz „niewystarczającą ilość infrastruktury technicznej niezbędnej do osiągnięcia zakładanych poziomów odzysku i recyklingu odpadów”. Cel, jakim według autorów Strategii jest „zintegrowana gospodarka odpadami komunalnymi”, ma być realizowany „głównie poprzez budowę zakładu termicznego unieszkodliwiania odpadów komunalnych wytwarzanych na terenie Metropolii Silesia, ale także poprzez szeroko zakrojone działania edukacyjne mieszkańców”. Można to podsumować: spalarnia i edukacja. Z tego zapisu nie wynika jednak, o jaką ilość i jakimi metodami ograniczony zostanie strumień odpadów u źródła, jaka wielkość odpadów poddana zostanie recyklingowi i kompostowaniu (w tym przydomowemu) itd. Można więc stwierdzić, że opisana gospodarka odpadami nie ma charakteru zintegrowanego i nie jest zgodna z unijną hierarchią postępowania z odpadami (wyrażoną przepisami UE w tym zakresie), w której spalanie stanowi jedynie uzupełnienie systemów ograniczających ilość odpadów oraz systemów wielokrotnego użycia i recyklingu. W szczególności znowelizowana dyrektywa ramowa w sprawie odpadów z 2008 roku wskazuje, że zapobieganie powstawaniu odpadów oraz recykling (wraz z kompostowaniem) traktuje się jako priorytet wobec spalania odpadów. Zgodnie z tą znowelizowaną dyrektywą, spalania należy unikać, podobnie jak składowania. Inne pytanie dotyczy zrealizowania wymaganych dyrektywą celów w zakresie opakowań i odpadów opakowaniowych – Polska jest zobowiązana do wprowadzenia przepisów wymagających recyklingu 55% tego rodzaju odpadów do końca 2014 roku. Niemożliwe jest zatem ich spalenie, a ponadto spełnienie tego wymogu odzysku znacząco obniży kaloryczność odpadów, czyli dramatycznie pogorszy ekonomikę funkcjonowania spalarni. Nowe przepisy odpadowe w Polsce 22 stycznia 2010 roku Sejm uchwalił nową ustawę o odpadach.6 Głównym celem nowych przepisów odpadowych jest dostosowanie ich do dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z 19 listopada 2008 roku w sprawie odpadów oraz uchylającej niektóre dyrektywy, stanowiącej podstawowy akt prawny dotyczący gospodarki odpadami w Unii Europejskiej. Przyjęta nowelizacja umożliwia m.in. zamykanie z urzędu składowisk odpadów, które nie spełniają wymogów prawa, oraz zakaz składowania selektywnie zebranych odpadów palnych i ulegających biodegradacji. Zgodnie z nowymi przepisami odpady niezawierające substancji niebezpiecznych będą musiały być zagospodarowywane lub utylizowane w województwie, w którym zostały wytworzone, z wyjątkiem sytuacji, gdy bliżej będzie do zakładu unieszkodliwiającego odpady w sąsiednim województwie. 107 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Zapobieganie powstawaniu odpadów Najogólniej rzecz biorąc, działania mające na celu ograniczenie ilości i szkodliwości odpadów mogą być skierowane do: producentów i usługodawców – przez m.in.: •• wspieranie rozwoju czystszych oraz bezodpadowych technologii; •• wspieranie proekologicznego projektowania produktów i usług; •• prowadzenie prac badawczo-rozwojowych; konsumentów – w celu zmiany ich nawyków i postaw konsumenckich przez: •• edukację konsumencką; •• kampanie społeczne promujące np. „jakość a nie ilość”; W Strategii Rozwoju GZM „Silesia” brak zatem działań na rzecz ograniczania strumienia odpadów i jego szkodliwości. Podkreślmy to jeszcze raz – priorytetowego elementu hierarchii postępowania z odpadami obowiązującej w całej Unii Europejskiej. 108 •• stosowanie ekoetykiet; •• wprowadzanie instrumentów ekonomicznych zachęcających do zmiany zachowań, np. opłat za jednorazowe produkty, opłat depozytowych na produkty mające wrócić do ponownego wykorzystania albo recyklingu (butelki zwrotne, akumulatory itp.). Społeczeństwo recyklingu `08 Autorzy Strategii podkreślają, że skuteczność edukacji w zakresie ochrony środowiska oraz poziom wiedzy ekologicznej społeczeństwa w Metropolii Silesia są wciąż niezadowalające. Brakuje jednak w tym dokumencie wskazania, że ta sytuacja po części jest skutkiem niespójności ram finansowoprawnych, które często zachęcają do zachowań szkodliwych dla zdrowia i środowiska, np. spalania odpadów w domowych piecach. W tym wypadku widać konieczność powiązania różnych polityk sektorowych metropolii (jeden z kluczowych postulatów realizacji zasady zrównoważonego rozwoju), np. zwiększenie zakresu wsparcia termomodernizacji budynków ograniczyłoby rozmiar spalania odpadów w piecach domowych. Innym przykładem absurdalnych działań administracji jest rezygnacja z opłat za jednorazowe torby plastikowe. Przeciwny wprowadzeniu opłat był premier Donald Tusk; jego zdaniem uderzyłyby to w przedsiębiorców i wprowadziło niepotrzebne biurokratyczne bariery. Z kolei szef doradców premiera Michał Boni uznał, że opłaty są niepotrzebne, gdyż… „foliówki doskonale nadają się do zużycia w spalarniach śmieci”.7 Minister Boni zapomniał dodać:… i w domowych piecach. Skądinąd myślenie: produkujmy odpady, żeby można było je następnie (oczywiście jak najdrożej) utylizować, pokazuje, do czego może prowadzić wiara we wskaźnik PKB jako miernik rozwoju.8 109 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Wielokrotne użycie i odzysk surowców wtórnych Obecnie na terenie Metropolii Silesia działa 7 sortowni odpadów o wydajności 190 tys. ton/rok oraz 7 kompostowni o wydajności 104,3 tys. ton/rok. W sumie zatem z zebranych w 2006 roku 684,2 tys. ton odpadów, segregacji i kompostowaniu można byłoby potencjalnie poddać 294, 3 tys. ton, co stanowi 43% zebranych odpadów. Zaledwie w dwóch miastach Metropolii znacząca część odpadów nie trafiała na wysypisko – w Chorzowie i w Katowicach – odpowiednio 34,3% i 45,5%. W pozostałych miastach ten poziom wahał się od 4% do 0%. Mimo to w Strategii nie wskazuje się na konieczność zwiększenia liczby sortowni i kompostowni odpadów w Metropolii Silesia. W części projektu Strategii dotyczącej odpadów całkowicie pominięto także temat lokalnych systemów wielokrotnego użycia, które mogą obejmować systemy wymiany używanych przedmiotów (np. odzieży), opakowania wielokrotnego użycia czy sklepy recyklingowe. Brak polityki wielokrotnego użycia w Metropolii Silesia (zarówno na poziomie metropolii, jak i należących do niej miast) powoduje, że takie proekologiczne zachowania stają się wstydliwe wobec szalejącego w galeriach handlowych konsumpcjonizmu, podczas gdy w wielu metropoliach europejskich (ale także w rosnącej liczbie polskich miast) rozwija się kultura wielokrotnego użycia i oszczędności. 110 Społeczeństwo recyklingu `08 W dokumencie brak także wskazania na kompostowanie przydomowe, które jest preferowaną metodą kompostowania odpadów biodegradowalnych w zrównoważonej gospodarce surowcami wtórnymi, ponieważ zmniejsza strumień odpadów, a dodatkowo jest zgodna z zasadą bliskości, opisywanej na początku rozdziału. Taka metoda kompostowania zapewnia zamknięcie obiegu surowców na poziomie lokalnym, ograniczając w ten sposób transport odpadów. W przypadku odzysku surowców wtórnych i kompostowania odpadów organicznych niezwykle istotne jest jednoczesne poszukiwanie lub tworzenie rynków na produkty wytwarzane z wykorzystaniem odzyskanych surowców. Jednym ze sposobów na budowanie takich rynków jest stosowanie „zielonych zamówień publicznych”, o których wspominają autorzy Strategii. To wymaga wprowadzenia do procedury zamówień publicznych kryteriów ekologicznych (np. ograniczanie ilości odpadów trafiających do spalarni i/lub na wysypisko) oraz społecznych (np. tworzenie zielonych miejsc pracy przy segregacji odpadów). Sklepy recyklingowe Ciekawym sposobem ograniczania ilości odpadów są tzw. „sklepy recyklingowe”, funkcjonujące w wielu krajach europejskich w ramach tzw. ekonomii społecznej.9 Idea polega na tworzeniu zielonych miejsc pracy m.in. przy odnawianiu lub naprawianiu używanych przedmiotów, wyrzucanych do specjalnych pojemników, czy oddzielaniu wysokiej jakości surowców wtórnych. Takie sklepy, dając wartościowe dla lokalnej społeczności miejsca pracy, jednocześnie ograniczają ilość odpadów trafiających na wysypiska i zmniejszają emisję zanieczyszczeń (w tym gazów cieplarnianych). W ten sposób przynoszą jednocześnie korzyści społeczne, ekologiczne i gospodarcze. Przykładem z Polski jest Stowarzyszenie „Niepełnosprawni dla Środowiska EKON”, które stworzyło w Warszawie 444 zielone miejsca pracy dla osób z niepełnosprawnością (w tym 258 osób chorych psychicznie) przy zbiórce i segregowaniu odpadów opakowaniowych.10 W tym kontekście ciekawe są wyniki badania wartości pracy wykonywanej m.in. przez osoby pracujące w sortowni odpadów, które przedstawiła brytyjska Fundacja Nowej Ekonomii. Wskazują one, że każda złotówka wydana na wynagrodzenie w tym sektorze przynosi 12 złotych zsumowanej wartości dóbr dla lokalnej społeczności.11 111 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia Energia odzyskana w wyniku zastosowania różnych metod gospodarki surowcami wtórnymi (MWh/tonę surowca) spalanie z odzyskiem energii recykling oddzielanie u źródła komputery 0,15 12,60 278,35 gazety 0,74 4,83 10,68 PET (tw. szt.) 1,01 15,48 20,71 40,00 Źródło: Waste Management and Energy Savings: Benefits by the Numbers Anne Choate, Lauren Pederson, Jeremy Scharfenberg, ICF Consulting, Waszyngton Henry Ferland, Agencja Ochrony Środowiska Stanów Zjednoczonych, Waszyngton, 2005 30,00 20,00 10,00 oddzielanie u źródła recykling spalanie z odzyskiem energii PET gazety komputery 0,00 Jak widać z powyższego rysunku, zarówno ograniczanie ilości odpadów, jak odzysk surowców wtórnych mają pozytywny wpływ na globalny klimat poprzez zmniejszanie emisji gazów cieplarnianych do atmosfery. 112 Społeczeństwo recyklingu `08 Spalanie odpadów – nieefektywne wydawanie publicznych pieniędzy Projekt Strategii Rozwoju GZM „Silesia” do 2025 roku wskazuje, że cel stworzenia zintegrowanej gospodarki odpadami komunalnymi „realizowany będzie głównie poprzez budowę zakładu termicznego unieszkodliwiania odpadów komunalnych”. Realizacja tego zadania planowana jest z wykorzystaniem środków Unii Europejskiej.13 Oznacza to, że inwestycja będzie podlegała wszystkim rygorom przepisów unijnych. Przypomnijmy, że w 2008 roku przyjęta została znowelizowana dyrektywa ramowa w sprawie odpadów, której celem jest zmniejszenie ilości odpadów składowanych na składowiskach lub spalanych, gdyż obie te formy utylizacji są szkodliwe dla środowiska. Jednocześnie posłowie Parlamentu Europejskiego zgodzili się, że spalanie komunalnych odpadów stałych powinno być, według proponowanej dyrektywy, zakwalifikowane jako odzyskiwanie, pod warunkiem, że proces ten spełnia określone normy wydajności energetycznej. W ten sposób tylko najbardziej wydajne energetycznie spalarnie miejskie będą zakwalifikowane jako urządzenia odzyskujące.14 To oznacza, że do spalarni będą musiały trafiać tylko te wysegregowane odpady, które zapewnią wysoką wydajność procesu spalania, czyli odpady wysokokaloryczne, np. tworzywa sztuczne i makulatura. Jednocześnie zgodnie z inną dyrektywą 55% opakowań i odpadów opakowaniowych od 2015 roku ma być poddane recyklingowi. Przy ta- kim ukierunkowaniu środków (spalanie zamiast selektywnej zbiórki i recyklingu) nie ma szans na wypełnienie zobowiązań wynikających z dyrektywy opakowaniowej. Strategia nie odpowiada także na pytanie, dlaczego mielibyśmy spalać odpady nadające się do recyklingu, co jest metodą preferowaną zgodnie z prawem unijnym, tańszą i bardziej ekologiczną. Ponadto spalanie odpadów budzi największe kontrowersje społeczne, a członkowie komitetów protestacyjnych z kilku miast w Polsce stworzyli sieć S.E.R.I.O., która ma na celu promocję alternatywnych wobec spalarni rozwiązań.15 Na konflikty wokół spalarni odpadów komunalnych w Polsce zwraca także uwagę europejska organizacja CEE Bankwatch, wskazując na problemy z wszystkimi 12 projekami.16 113 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia W stanowisku organizacji ekologicznych sygnowanym m.in. przez CEE Bankwatch pt. „Spalarnie pieniędzy” podkreśla się, że „wdrożenie programu budowy spalarni zahamuje rozwój systemów selektywnej zbiórki odpadów oraz recyklingu w miastach, gdzie przewidziane są te zakłady” oraz że „w ramach funduszy unijnych promowane są technologie droższe i bardziej szkodliwe dla środowiska, jaką jest spalanie, kosztem technologii tańszych – recyklingu” .17 W Polsce obecnie działa jeden zakład termicznej utylizacji odpadów komunalnych – spalarnia w Warszawie. W liście otwartym dotyczącym rozbudowy tej spalarni pozarządowa organizacja ekologiczna Zielone Mazowsze wskazuje wiele błędów popełnionych przy wydawaniu decyzji: 1. brak udziału społecznego; 2.tryb sprzed nowelizacji przepisów dostosowu- jącej je do uwag Komisji Europejskiej; 3.naruszenie przepisów prawa materialnego – niezgodność z dyrektywami: 91/156/EWG o odpadach, ramową 2008/98/WE o odpadach, kogeneracyjną 2004/8, o efektywności rynku energetycznego 2006/32, opakowaniową 94/62/WE; 114 4.przekroczenie tysiąckrotne dopuszczalnych poziomów emisji dioksyn określonych rozporządzeniem ministra środowiska z dnia 20 grudnia 2005 roku w sprawie standardów emisyjnych z instalacji oraz dyrektywą 2000/76; 5.brak przedstawienia jakichkolwiek informacji o długofalowych skutkach finansowych inwestycji dla miasta; 6.żenująca jakość raportu oddziaływania na środowisko dla inwestycji; 7. brak analizy wariantów alternatywnych – niespalarniowych.18 Problemy spalarni warszawskiej (zbudowanej jeszcze przed wejściem Polski do UE, a zatem w zupełnie innych uwarunkowaniach prawnych) powinny stać się przedmiotem analizy. W świetle przedstawionych powyżej argumentów Strategia Rozwoju GZM „Silesia” powinna zawierać także wstępną analizę kosztów i korzyści alternatywnego scenariusza zintegrowanej gospodarki odpadami komunalnymi metropolii; takiego, w którym wykorzystano by maksymalny potencjał ograniczania ilości i szkodliwości strumienia odpadów oraz systemy wielokrotnego użycia, recyklingu i kompostowania, bez konieczności budowy zakładu termicznej utylizacji odpadów. Społeczeństwo recyklingu `08 Przypisy 1 Komisja Europejska, Odpady, http://ec.europa.eu/environment/waste/index.htm 2 Komisja Europejska, Środowisko dla młodych Europejczyków, http://ec.europa.eu/environment/youth/waste/waste_what_the_eu_does_pl.html 3 WWF, Living Planet Report 2008, http://www.panda.org/about_our_earth/all_publications/living_planet_report/ 4 http://www.euractiv.com/en/sustainability/recycling-society/article-182499 5 http://budownictwo.wnp.pl/na-slasku-nie-powstana-spalarnie-smieci,92637_1_0_0.html 6 Ustawa o zmianie ustawy o odpadach oraz niektórych innych ustaw, http://orka.sejm.gov.pl/proc6.nsf/opisy/2002.htm 7 Krytyka Polityczna, Ekonews, Foliówki bez opłat, http://www.krytykapolityczna.pl/Ekoprzeglad-prasy/sieci/Ekonews-Foliowki-bez-oplat/menu-id246.html 8 Jedną z ciekawszych inicjatyw w Unii Europejskiej jest projekt Beyond GDP, którego celem jest lepsze mierzenie rozwoju, bogactwa i dobrobytu; więcej: http://www.beyond-gdp.eu 9 Portal ekonomii społecznej: www.ekonomiaspołeczna.pl 10 Bałtycka Sieć Europejskiej Partii Zielonych, Zielone Miasto Nowej Generacji, www.miasto.zieloni2004. pl, Bruksela 2007. 11 tm, PAP: Badanie: sprzątacze bardziej wartościowi od bankierów, http://gospodarka.gazeta.pl/Gielda /1,85951,7361326,Badanie__sprzatacze_bardziej_wartosciowi_od_bankierow.html. Więcej: Eilis Lawlor, Helen Kersley and Susan Steed, A Bit Rich: Calculating the real value to society of different professions, New Economics Foundation, Londyn, grudzień 2009. 12 http://ec.europa.eu/environment/news/efe/greenweek/081119_greenwk_02_wastercyc_pl.htm 13 Portalsamorzadowy.pl, GZM chce zbudować spalarnie do 2015 r., http://www.portalsamorzadowy.pl/ gospodarka-komunalna/gzm-chce-zbudowac-spalarnie-do-2015-r,1969.html 14 Parlament Europejski, Dyrektywa w sprawie odpadów. Mniej śmieci, więcej recyklingu, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=IM-PRESS&reference=20080616IPR31745&language=PL 15 „Dziennik Polski”, Zamierzają na S.E.R.I.O walczyć ze spalarniami śmieci, http://www.dziennikpolski24.pl/Artykul.100+M5cb7bbf80af.0.html 16 CEE Bankwatch Network, Mapping controversial anti-crisis paths for EU and EIB funding in central and eastern Europe, http://www.bankwatch.org/billions/ 17 Spalarnie pieniędzy. Stanowisko organizacji ekologicznych w sprawie programu budowy spalarni odpadów komunalnych w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, http://www.zieloni2004.pl/news-2810.htm 18 Krzysztof Rytel, List otwarty do Prezydent Warszawy ws. spalarni, „Zielone Mazowsze”, http://www.zm.org.pl/?a=spalarnia-102-list_otwarty 115 Zdjęcia (strona - autor): 4 - http://www.flickr.com/photos/pawelbak/3168006568/in/set-72157616636339571/ 6 - http://www.flickr.com/photos/sovett/4089588945/sizes/o/in/photostream/ 7 - Krzysztof Wychowałek 10 - http://www.flickr.com/photos/heiwa4126/2346930671/in/set-72157601616772815/ 12 - http://www.flickr.com/photos/tdd/2422220845/ 12 - http://www.flickr.com/photos/epaul_07/4532246660/sizes/o/ 15 - http://www.flickr.com/photos/90664717@N00/3489987105/in/set-72157603908195400/ 17 -http://www.flickr.com/photos/ajy/3979940998/ 18 - http://www.flickr.com/photos/supersonicphotos/3999192675/in/set-72157623065428076 19 - http://www.flickr.com/photos/valeriopirrera/4327926314/in/set-72157623217610837/ 20 - http://www.flickr.com/photos/heiwa4126/468481727/sizes/o/in/set-72157601616772815/ 21, 34, 43, 44, 45 - Archiwum Szyb Wilson 22 - http://www.flickr.com/photos/zielonasiec/4178754487/ 23 - http://www.flickr.com/photos/iamagenious/4310286801/sizes/l/ 24, 25, 79, 81, 87, 89 - Andrzej Pieczyrak 24, 53 - Henryk Prond 27, 28 - http://www.flickr.com/photos/pawelbak/2217385514/sizes/o/in/photostream/ 29 - http://www.flickr.com/photos/pawelbak/3167445190/ 31, 36, 43, 52 - Ewa Dąbrowska-Szulc 33 - http://www.flickr.com/photos/joseppc/ 34 - http://www.flickr.com/photos/jazonz/3259211608/ 34 - http://www.flickr.com/photos/jazonz/3259211608/ 35 - http://www.flickr.com/photos/zielonasiec/3764957825/ 36, 37, 54 - Magda Mosiewicz 39 - http://www.flickr.com/photos/11139043@N00/1439802726/ 40, 85 - Beata Nowak 41 - http://www.flickr.com/photos/terry_wha/394640345/ 42 - http://www.flickr.com/photos/lancecheungmedia/3718169223/in/photostream/ 47, 48 - Agencja Skorpions 49 - http://www.flickr.com/photos/celesteh/114732088/ 50 - http://www.flickr.com/photos/trishhhh/2532630033/ 51 - http://www.flickr.com/photos/m500/3792024705/ 52 - Małgorzata Węglorz 52 - z archiwum CSW Kronika 116 53 - Stanislaw Ruksza 55 - http://www.flickr.com/photos/powerbooktrance/505389503/ 59 - http://www.flickr.com/photos/therussiansarehere/3288877366/ 60 - http://visibleearth.nasa.gov/ 61 - http://www.flickr.com/photos/asterix/151969001/in/set-72057594143255595/ 63 - http://www.flickr.com/photos/sheffield_tiger/2652536990/ 64 - http://www.flickr.com/photos/aidanmorgan/4347654786/ 65 - http://www.flickr.com/photos/ndevil/3491395689/ 65 - http://www.flickr.com/photos/myuibe/2627169317/ 66- http://www.flickr.com/photos/johnthescone/2035029869/ 68 - http://www.flickr.com/photos/robertdasilva/3476867178/in/set-72157617305660192/ 69 - http://www.flickr.com/photos/sovett/4125837862/ 69 - http://www.flickr.com/photos/pawelbak/2472238292/sizes/l/in/photostream/ 77 - http://www.flickr.com/photos/bexross/2636921208/ 77 - http://www.flickr.com/photos/tammra/284725375/sizes/o/ 79 - http://www.flickr.com/photos/stignygaard/3438539654/ 84 - http://www.flickr.com/photos/smif/3495135782/sizes/l/ 86 - http://www.flickr.com/photos/70475110@N00/62012133/ 88 - http://www.flickr.com/photos/wili/242264410/sizes/l/in/set-72057594053718516/ 89 - http://www.flickr.com/photos/99123936@N00/3447145260/ 89 - http://www.flickr.com/photos/binaryape/2521867565/ 90 - http://www.flickr.com/photos/heiwa4126/2208663691/in/set-72157601616772815/ 94 - http://www.flickr.com/photos/ramella/349239499/sizes/l/ 101 - http://www.flickr.com/photos/clurr/376444203/ 102 - http://www.flickr.com/photos/nakedcharlton/69959350/ 103 - http://www.flickr.com/photos/matt_gibson/1007067165/ 103 - http://www.flickr.com/photos/alancleaver/2750056025/ 104 - http://www.flickr.com/photos/armyenvironmental/3551829938/sizes/l/ 107 - http://www.flickr.com/photos/dnorman/251648282/ 108 - http://www.flickr.com/photos/acidcookie/3793797710/ 109 - http://www.flickr.com/photos/moe/1090169/ 110 - http://www.flickr.com/photos/krzakptak/913660653/ 111 - http://www.flickr.com/photos/emagic/1785924078/ 114 - http://www.flickr.com/photos/ecristescu/4108970841/sizes/l/in/set-72157622815741372/ 114 - http://www.flickr.com/photos/goincase/2959010654/ 114 - http://www.flickr.com/photos/armyenvironmental/3551020599/in/set-72157618497526009 117 Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia 118 Dariusz Szwed, Beata Maciejewska
