program potrzeb inwestycji wodno-melioracyjnych

KUJAWSKO-POMORSKI
ZARZĄD MELIORACJI I URZĄDZEŃ WODNYCH
WE WŁOCŁAWKU
PROGRAM POTRZEB
INWESTYCJI WODNO-MELIORACYJNYCH
W ZAKRESIE
MELIORACJI SZCZEGÓŁOWYCH
NA LATA 2007-2015
NA TERENIE
WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO
Opracował:
Zespół pracowników KPZMiUW
WŁOCŁAWEK 2005
SPIS TREŚCI
Wstęp………………………….………………………………………………………….str. 3
I.
Czynniki określające pilność melioracji w rolnictwie……………………..…..str. 5
II.
Położenie geograficzne, warunki demograficzne i
rolniczo produkcyjne……………………………………………………….….str . 17
III.
Zasoby wodne i ich rozmieszczenie w województwie
kujawsko – pomorskim……………………………………………….……….str . 26
IV.
Stan melioracji na terenie województwa kujawsko – pomorskiego…..….str . 31
V.
Cele, priorytety i działania w zakresie melioracji szczegółowych…………str. 36
VI.
Próba optymalizacji wyboru obszarów i sposoby ich ulepszania
w zakresie inwestycji wodno-melioracyjnych w województwie kuj.-pom…str 36
VII.
Wstępna analiza planu potrzeb w zakresie inwestycji
wodno-melioracyjnych na lata 2002-2006…………………………….…….str. 38
VIII.
Projekty zadań inwestycyjnych melioracji szczegółowych
na lata 2007-2015…………………………………………………………….str . 39
IX.
Źródła finansowania „Programu…”………………………………..…….…str . 41
Załącznik nr 1 Spis zadań inwestycyjnych……………………………………..…..str . 42
2
WSTĘP
W
działaniach
zmierzających
do
osiągnięcia
kompromisu
pomiędzy
zapotrzebowaniem wody na potrzeby rolnictwa, turystyki i sportów wodnych a
bezpieczeństwem przeciwpowodziowym niezbędne jest utrzymanie systemów
melioracji szczegółowych w odpowiednim stanie (drożności) oraz umożliwiającym
szybkie odprowadzenie wód powodziowych.
Pod
pojęciem
melioracji
wodnych
rozumie
się
regulację
stosunków
powietrzno-wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnej gleby, ułatwienie jej
uprawy oraz ochronę użytków rolnych przed powodziami i skutkami suszy.
Celem melioracji jest stworzenie takich warunków i dynamiki uwilgotnienia
gleby, które najbardziej odpowiadałyby wymaganiom wodnym uprawianych na niej
roślin. W przypadku ograniczonych środków finansowych o wyborze poszczególnego
przedsięwzięcia muszą zadecydować przyjęte kryteria celów. Chodzi tutaj o
uwarunkowania,
w
których
znajduje
się
dana
jednostka
gospodarcza
lub
przestrzenna.
W procesie inwestycyjnym melioracji użytków rolnych początkiem jest
programowanie, które ma na celu dokonanie wstępnego wyboru terenów
wymagających
uregulowania
stosunków
wodno-powietrznych
na
określonym
obszarze gruntów czy w regionie wodno-gospodarczym. Programowanie i wybór do
realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych w dziedzinie melioracji wymaga przede
wszystkim dokładnego zbadania warunków środowiska glebowo – przyrodniczego z
punktu widzenia z jednej strony jego mankamentów, wymagających skorygowania
(melioracji) – z drugiej zaś przydatności danego terenu do prowadzenia i
intensyfikacji roślinnej.
Celem opracowania było określenie najbardziej potrzebnych zabiegów
melioracyjnych. Potrzeby i celowość wykonania melioracji powinny wynikać z
wszechstronnej
analizy
czynników
glebowo
–
organizacyjnych oraz ekonomiczno – społecznych.
3
siedliskowych,
techniczno
–
W realizowaniu zagadnień badawczych wykorzystano istniejące opracowania
wiążące się z problematyką badawczą odnośnie pilności potrzeb melioracyjnych w
szczególności z raportem końcowym z prac badawczych Pilność potrzeb melioracji
obszarów rolniczych województwa włocławskiego opracowanym przez Uniwersytet
Mikołaja Kopernika , Toruń 1998.
Program odnosi się do podstawowych i najważniejszych działań związanych z
ochroną gospodarki rolnej przed skutkami suszy lub też wzbogacaniem gleb w
dodatkowe zasoby wodne oraz oczekiwanymi zmianami środowiska przyrodniczego
w odniesieniu do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania objętych
planem rozwoju obszarów wiejskich. Ponadto jest spójny ze Strategią Rozwoju
Województwa
Kujawsko-Pomorskiego
oraz
Planem
Przestrzennego Województwa Kujawsko-Pomorskiego.
4
Zagospodarowania
I. CZYNNIKI OKREŚLAJĄCE
ROLNICTWIE
PILNOŚĆ
WYKONANIA
MELIORACJI
W
Melioracje regulują stosunki wodne w glebie, dostosowując je do optymalnych
warunków rozwoju roślin przez co mają istotny wpływ na podniesienie właściwości
plonotwórczych gleb. Są także warunkiem stosowania nowych odmian roślin oraz
zwiększenia efektywności nawożenia mineralnego. Duże produkcyjne znaczenie
melioracji potwierdzają badania rolnicze, odnotowujące spadek produkcji rolnej na
obszarach niezmeliorowanych, a wymagających melioracji, wynoszący średnio 10
jednostek zbiorów z 1 ha (1.
Wymienione czynniki winny być rozpatrywane w układzie przestrzennym na
obszarach wodno-gospodarczych, ograniczonych zlewniami hydrologicznymi rzek.
Do podstawowych czynników wymiernych,
określających potrzeby melioracyjne
należą:
•
opady atmosferyczne i ich rozkład w czasie,
•
niedobory wodne i potrzeby wodne,
•
stany nawilgotnienia użytków rolnych,
•
formy geomorfologiczne terenu i stosunki wodne,
•
odpływy jednostkowe i zasoby dyspozycyjne wód.
Natomiast do czynników o charakterze trudno wymiernym można zaliczyć:
•
organizacja gospodarki wodnej w zlewni ze szczególnym uwzględnieniem
retencjonowania zasobów wodnych,
•
organizacja służb melioracyjnych w zakresie eksploatacji i utrzymywania
systemów wodno-melioracyjnych,
•
wymagania wodne i rodzaj użytkowania obszarów przewidzianych do
melioracji,
•
poziom produkcji rolnej oraz stopień wykorzystania żyzności gleb,
•
potencjalne możliwości uzyskania plonów w produkcji rolniczej w wyniku
melioracji.
1
J. Ostromęcki: Podstawy melioracji nawadniających, Warszawa 1973, s. 232.
5
W oparciu o analizę i ocenę czynników określających stopień pilności potrzeb
melioracyjnych rozpatrywanego obszaru wodno-gospodarczego można wytypować
kolejność realizacji obiektów melioracyjnych.
Dynamika uwilgotnienia gleby w ciągu okresu wegetacyjnego uwarunkowana
jest głównie trzema czynnikami:
1. rozkładem i wielkością opadów atmosferycznych,
2. głębokością i amplitudą wahań poziomu wody gruntowej,
3. zdolnością profilu glebowego do retencjonowania i przewodzenia wody.
Powiązanie tych czynników pozwala na wyodrębnienie dwóch typów gospodarki
wodnej profilu gleby: typ gospodarki opadowo-wodnej i typ gospodarki gruntowowodnej.
Gospodarka opadowo-wodna występuje w glebach, które nie znajdują się w zasięgu
oddziaływania poziomu wody gruntowej i oparta jest na akumulacji wody
pochodzącej z opadów atmosferycznych. Wielkość zapasów wody w glebie zależy
od jej zdolności zatrzymywania wody (retencji) w wolnych przestrzeniach kapilarnych
i międzyagregatowych, która uwarunkowana jest głównie składem mineralogicznym
oraz stanem agrotechnicznym gleby. Tak wiec największą zdolność retencjonowania
mają gleby strukturalne, o jednorodnej budowie, zawierające znaczne ilości drobnych
cząstek gliniastych i pyłowych, które mogą zgromadzić zapas wody wystarczający do
zaspokojenia zapotrzebowania roślin w okresach bezopadowych. Gleby lekkie,
piaszczyste będą natomiast cierpiały na okresowy lub trwały niedobór wody.
W warunkach gospodarki opadowo-wodnej mogą wystąpić w glebach wadliwe
stosunki wilgotnościowe uwarunkowane nadmierną akumulacją wody opadowej w
górnych warstwach profilu gleby. Ma to głównie miejsce w glebach o niejednorodnej
strukturze,
odznaczających
się
dwuwarstwową
budową
profilu
gleby
i
zróżnicowanym współczynnikiem filtracji. Zjawisko takie występuje najczęściej w
płytkich piaskach naglinowych, na obszarach płaskich, o utrudnionym odpływie wód
powierzchniowych.
Gospodarka gruntowo-wodna związana jest z występowaniem w glebie poziomu
wody gruntowej, która poprzez podsiąk kapilarny lub napór hydrostatyczny zasila w
wodę wierzchnie warstwy gleby, stanowiące strefę korzeniową roślin uprawnych.
Zaspokojenie zapotrzebowania wody u roślin zależy od głębokości występowania
poziomu wody gruntowej i zdolności kapilarnego jej podnoszenia przez glebę. W
glebach zwięźlejszych - gliniastych lub pyłowych poziom wody gruntowej może
6
zabiegać głębiej i podlegać okresowo silnym wahaniom, natomiast w glebach
piaszczystych musi on być stabilny i występować dosyć płytko (orientacyjnie około 1
m). Jeżeli poziom wody gruntowej podnosi się zbyt wysoko, powodując trwałe lub
okresowe zatopienie ośrodka glebowego, mamy do czynienia z wadliwością
stosunków wilgotnościowych gleb, którą określa się mianem okresowej lub trwałej
podmokłości.
W
warunkach
odprowadzenia
gospodarki
nadmiaru
wód
opadowo-wodnej
powierzchniowych
zachodzi
konieczność
oraz wód
glebowych,
akumulowanych w wierzchnich warstwach gleby lub ułatwienie ich przemieszczania
w głąb gleby. Melioracja gleby o wadliwej gospodarce gruntowo-wodnej spowoduje
obniżenie poziomu wody gruntowej oraz strefy intensywnego podsiąku kapilarnego
lub ograniczenie amplitudy ich wahania.
Opady atmosferyczne i ich rozkład w czasie
W zakresie opadów atmosferycznych potrzebna jest przede wszystkim znajomość
wieloletniej sumy opadu rocznego, a w szczególności z okresu wegetacyjnego, tj. od
IV do IX miesiąca. Sumy roczne opadów wykazują z roku na rok duże wahania,
ponadto zdarzają się u nas na przemian wieloletnie okresy suchsze i wilgotniejsze.
Średni roczny opad może być użyty jako kryterium melioracyjne tylko na tle
warunków glebowych,
cieplnych i
rodzaju roślinności(2.
Ponadto należy
przeanalizować charakter przebiegu opadów w ciągu roku, czyli rozkład opadów w
czasie.
Najniższe opady występują w tzw. Pasie Wielkich Dolin, tj. w przybliżeniu na terenie
byłego województwa włocławskiego i bydgoskiego (w rejonie Pakości opady
średnioroczne osiągają nawet 380 mm). Te tereny odczuwają też najczęściej
posuchy letnie. Wysokość opadów ulega znacznym zmianom w poszczególnych
latach. Opady roczne mogą być mniejsze od średnich wieloletnich (do 30%) lub
większe (do 50%). Różnice w opadach są jeszcze wyraźniejsze, jeśli rozpatruje się je
dla poszczególnych miesięcy (3. Z punktu widzenia gospodarki rolnej istotne są
opady w okresie wegetacyjnym.
2
3
Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Wytyczne drenowania gruntów rolnych, Falenty 1978 i 1988.
R. Rudnicki: Geograficzno-ekonomiczne czynniki kształtujące produkcje rolnictwa indywidualnego na
7
Oceniając opady w Polsce należy zaliczyć tereny województw kujawsko pomorskiego do dostatecznie wilgotnych. Z uwagi jednak na rozkład opadów w ciągu
roku i wahania opadów rocznych oraz ze względu na gleby i nastawienie melioracji
na uzupełnienie niedoborów wodnych szacunkowo można przyjąć, że w naszych
warunkach termicznych rejony z opadem rocznym <500 mm będą zbyt suche.
Oprócz opadu rocznego potrzebna jest znajomość opadów miesięcznych. Rozkład
przeciętny w ciągu roku bywa zróżnicowany zależnie od rejonu.
Rolnicze kryterium miesiąca suchego wynosi <50 mm opadu dla kwietnia i września
oraz <60 mm opadu dla miesięcy od maja do sierpnia (4. Częstotliwość
występowania miesięcy suchych jest duża, na wiosnę (IV-V) i w jesieni (IX) można
spodziewać się miesiąca suchego 7-8 razy na 10 lat, a w letnim (VI-VIII) co drugi rok.
Zarówno wymagana suma, jak też wymagany optymalny rozkład opadów dla danej
rośliny są inne na glebach lekkich, a inne na glebach ciężkich.
Porównując potrzeby wodne roślin z wysokością opadów przeciętnych dla wielu lat,
Hohendorf wskazał (tab. 1), że w wielu rejonach naszego kraju występują znaczne
niedobory wody, przypadające dla różnych roślin na rozmaite miesiące (5. Zboża
odczuwają niedobór opadów głownie w maju, ziemniaki - głównie w sierpniu, buraki w sierpniu i wrześniu, użytki zielone - w maju i czerwcu (tab. 2).
Tabela 1. Optymalny rozkład opadów w mm dla buraków w zależności od gleby
według Hohendorfa
Rodzaj gleby
Miesiące
Lekka
X-lll
262
IV
35
V
75
VI
62
VII
150
VIII
112
IX
100
IV-IX
534
I-XII
796
Średnio zwięzła
Cieżka
210
178
30
26
60
51
50
42
120
102
90
76
80
68
430
365
640
549
O potrzebie nawodnień decydują właściwości klimatu i wymagania roślin. Potrzebę
nawodnień ustala się w praktyce melioracyjnej na podstawie rożnych metod i
wskaźników, jak np. optymalne opady miesięczne dla poszczególnych grup roślin
przykładzie makroregionu dolnej Wisty, UMK, Toruń 1997, s. 154.
4
J. Ostromęcki: Podstawy melioracji nawadniających, Warszawa 1973, s. 60.
5
C. Zakszewski: Melioracje rolne, 1.11 II, Warszawa 1956, s. 35-36.
8
(metoda Woltmanna, Zunkena, Freekmanna i innych), wskaźnik parowania gleby,
niedobory wodne.
Tabela 2. Opady optymalne według Woltmanna dla wybranych roślin
Rośliny
Jęczmień
Pszenica i żyto
Owies
Buraki i ziemniaki
Trawy
Rośliny pastewne
Opady miesięczne w mm
l-lll
IV
V
VI
180
30
60
50
220
40
70
60
220
40
70
70
240
60
50
50
240
60
75
60
250
60
70
70
VII
60
70
80
80
75
90
VIII
30
40
40
65
60
90
IX
50
40
50
35
40
70
X
60
60
60
40
60
70
ogółe
520
600
630
620
670
770
Niedobory wodne i potrzeby wodne
Zapasy wody użytecznej w sposób zasadniczy wpływają na potrzeby wodne
roślin. Istnieją dwa podstawowe źródła wody dostępnej dla roślin: pierwsze to zapas
wody zatrzymywanej przez glebę dzięki zjawisku chłonności, drugie to następstwa
ruchu wody w glebie ze stref roślinom niedostępnym do strefy ukorzenienia (6.
Zapas wody wynikający z chłonności gleby określa się mianem retencji
glebowej (R). W ramach szeroko pojętej retencji wyróżnia się:
•
potencjalną retencję użyteczną (PRU), tj. ilość wody zatrzymywanej przez
glebę w przedziale wilgotności od polowej pojemności wodnej (PPW) do
wilgotności trwałego więdnięcia (WTW),
•
efektywną retencję użyteczną (ERU), tj. ilość wody zatrzymywanej przez glebę
w przedziale wilgotności od polowej pojemności wodnej do wilgotności
krytycznej (WK), przy której rośliny pobierają wodę z trudem, co powoduje
zahamowanie ich wzrostu.
6
Ministerstwo Rolnictwa, Zasady odbudowy i budowy urządzeń małej retencji, Warszawa 1974, s.5.
9
Z punktu widzenia bilansów wodnych meliorowanych siedlisk istotne
znaczenie ma ERU, prezentująca ilość wody łatwo dostępnej roślinom.
Wielkość ERU uzależniona jest od struktury gleby, a szczególnie od jej
porowatości
oraz
normy
odwodnienia
w
okresie
wiosennym.
W
glebach
hydrogenicznych, zasobnych w substancje organiczną, wartość ta waha się dla 30
cm warstwy korzeniowej:
•
w warunkach głębokiego odwodnienia na wiosnę 57-66 mm,
•
w warunkach płytkiego odwodnienia na wiosnę 76-98 mm.
Trudnym zadaniem jest ustalenie ilości wody z efektywnego podsiąku kapilarnego,
zasilającego warstwę korzeniową w miarę wyczerpywania się zapasów retencyjnych
i ilości wody z efektywnego dopływu gruntowego, uzupełniającego zapasy wody
kapilarnej, wody przemieszczającej się do strefy korzeniowej.
Zapasy wody użytecznej w glebach hydrogenicznych określone na podstawie
zsyntetyzowanych materiałów z przeprowadzonych badań są zróżnicowane w
zakresie poszczególnych rodzajów gleb. Zróżnicowanie w zakresie poszczególnych
rodzajów gleb obrazują, tabela 3 dla gleb organicznych oraz tabela 4 dla gleb
mineralnych i organiczno-mineralnych.
Tabela 3. Zapasy wody glebowej użytecznej w różnych rodzajach gleb organicznych
Rodzaj gleb
Pożądana głębokość
zalegania lustra wody
gruntowej w okresie
wiosennym w cm h
Zapas w mm
W warunkach
pożądanej
głębokości
odwodnienia
W warunkach
głębokiego
odwodnienia
Pt la i Mt la
70
170
-
Pt lib i Mt Ib
Mtlia
Mtlib
Mtlllab
60
55
50
35
130
125
120
105
100
85
Mt Ille
Mt lia - Tp (miąższość
50-70 cm)
Mt Illb - Tp (miąższość
50-80 cm)
35
65
55
40
95
75
35
70
40
10
Tabela 4. Zapasy glebowej wody użytecznej w różnych rodzajach gleb organicznomineralnych i mineralnych
Rodzaj gleb
Pożądana
Zapas w mm
głębokość
utrzymywa
W
W
nia się
warunkach warunkach
wody
pożądanej głębokiego
gruntowej dla użytków odwodnieni
w okresie zielonych
a
Mineralno-murszowe na
utworach gliniastych i
węglanowych
40 - 80
40-60 *)
80-120
30-40
Mineralno-murszowe na
piaskach
35-70
50-80
40-60
Czarne ziemie murszaste
40-80
60-100
30-40
Murszowate na piasku
40-70
50-60
30-45
Piaski próchnicze (murszaste)
40-60
40-50
30-40
Mady bardzo lekkie piaszczyste
40-50
45
30
Mady lekkie pytowe i mady
średnie
40-70
40-100
75-90
90-120
Mady średnie na utworach
torfowych
40-80
90-120
60-90
Mady ciężkie
60-100
75-90
60-80
Mady bardzo ciężkie
60-120
50-60
50-60
Namułowo - torfowe
60-70
150
90-110
30-60
60-75
Uwagi
*) na madzie
pyłowej
Płytkie
Głębokie
Prawidłowe ustalenie zapasów wody użytecznej ściśle wiąże się z określeniem
niedoborów wody. Niedobór wody jest różnicą bilansową ilości wody zużywanej w
procesie produkcji roślinnej i naturalnych zasobów wodnych gleby. Jako wskaźnik
zużycia wody przyjmuje się parowanie terenowe w okresie wzrostu i rozwoju
roślinności.
Na zasoby wodne gleby składają się opady atmosferyczne w okresie bilansowym
oraz zapasy wody użytecznej w glebie.
11
Stany uwilgotnienia
Stan uwilgotnienia określonego siedliska wynika z układu i nasilenia wielu
czynników siedliskowych, głównie:
•
lokalnego klimatu,
•
położenia fizjograficznego i z nim związanych zjawisk hydrologicznych,
•
budowy geologicznej,
•
retencyjności i morfologii gleb.
Stosunki wodne w decydującym stopniu kształtują łąki (siedliska hydrogeniczne).
W
pracach
melioracyjnych
obok
klasyfikacji
łąk
dokonuje
się
oceny
charakterystycznego stanu ich uwilgotnienia, czyli określa się aktualny stan
uwilgotnienia.
Do programowania na podstawie kompleksów wilgotnościowo-glebowych przyjęto
skale siedmio stopniową (7:
•
mokre
symbol A,
•
okresowo mokre
symbol AB,
•
wilgotne
symbol B,
•
okresowo posuszne
symbol BC,
•
posuszne
symbol C,
•
okresowo suche
symbol CD,
•
suche
symbol D.
Skala ta mimo, że nie wyraża przyczynowości, jest niezastąpiona przy potrzebie
dokonania aktualnej ilościowej, wilgotnościowej klasyfikacji terenu. Jest ona punktem
wyjściowym dla zróżnicowanych zainteresowań, potrzeb i zadań melioracji.
Pod pojęciem stopnia uwilgotnienia terenu rozumie się charakterystyczny dla tegoż
terenu przebieg warunków wilgotnościowych i układ stosunków wodnych w okresach:
wegetacyjnym, rocznym a nawet wieloletnim. Jest to stan względnie trwały,
powtarzalny, ukształtowany warunkami siedliskowymi kilku lat lub wielolecia
Roślinność jest głównym i wiernym wskaźnikiem charakterystycznego uwilgotnienia.
7
H. Okruszko,, W. Roguski, J. Szuniewicz, S. Zawadzki, Tymczasowe zasady określania w projektach
melioracyjnych zapasów wody użytecznej w glebach hydrogenicznych, Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w
Falentach, Melioracje Rolne Biuletyn Informacyjny 1971, nr 5; Instrukcja wyznaczania potrzeb i niedoborów
wodnych roślin uprawnych i użytków zielonych, Falenty 1988 oraz załącznik do tej instrukcji, Falenty 1989.
12
Do terenów mokrych (A) należy kwalifikować użytki, na których z powodu
zabagnienia lub podtopienia i silnego niedotlenienia panują zbiorowiska roślinności
hydrogenicznej. Przykładami naturalnych terenów stale podmokłych są łąki bagienne
- bielawy, łęgi zastoiskowe i rozlewiskowe na niemeliorowanych kompleksach
wilgotnościowo-glebowych A i AB.
Łąki okresowo mokre (AB) mają pogorszony skład roślinności poprzez
występowanie roślin turzycowatych, sitowatych i chwastów hydroficznych. Okresowa
podmokłość może występować cyklicznie w rytmie rocznym w określonych okresach,
może też występować tylko w gorszych latach, powodując jednak utrwalające się
wymienione pogorszenia.
Za umiarkowanie uwilgotnione (B) uważa się siedlisko łąkowe, w którym dobrze
rozwija się i utrwala zbiorowisko roślin takowych mezofilnych.
Kompleks okresowo posuszny (BC) obejmuje gleby słabo zmurszałe na torfach
średnio i silnie rozłożonych głębokich. Odznacza się wydajniejszym podsiąkiem i
większą zdolnością retencjonowania wody użytecznej dla roślin. Dlatego gleby te z
reguły nie ulęgają krytycznemu przesuszeniu w okresie odrostu I pokosu.
Kompleks posuszny (C) obejmuje gleby średnio zmurszałe na torfie silnie
rozłożonym głębokim. Odznaczają się powolnym podsiąkiem wody gruntowej do
poziomu darniowego. Szczególnie charakterystyczna cecha gleb kompleksu C jest
duża odciekalność co wiąże się z małą zdolnością retencjonowania wody użytecznej
dla roślin.
Kompleks okresowo suchy (CD) obejmuje gleby torfowo-murszowe płytkie i średnio
głębokie podścielone piaskiem luźnym oraz gleby mineralno-murszowe, murszowate
i czarne ziemie. Gleby te charakteryzują się bardzo małym wydatkiem podsiąku
kapilarnego oraz małą retencją wody użytecznej dla roślin. Poziom wody w lecie jest
zbyt niski, aby zapewnić efektywny podsiąk. Przez część okresu wegetacyjnego ma
dobre lub prawie dobre uwilgotnienie , lecz w każdym roku średnio -wilgotnym
przechodzi okresy posuszności. Ten rodzaj uwilgotnienia odnosi się do większości
użytków pozadolinowych z wyłączeniem stale suchych.
Kompleks suchy (D) odpowiada skrajnym - typowo gradowym, warunkom
występowania naturalnych użytków zielonych. Występuje w położeniach, gdzie woda
gruntowa przez większą część okresu wegetacyjnego układa się nisko i w długich
okresach niedostatecznie zasila główną warstwę korzeniową. Gleba wybitnie słabo
retencyjna.
13
Tabela 5. Charakterystyczne poziomy zalegania wód gruntowych
Rodzaj kompleksu
Symbol
Mokry
Okresowo mokry
Wilgotny
Okresowo posuszny
Posuszny
Okresowo suchy
Suchy
Wymagane poziomy zalegania wód gruntowych w
cm
Minimalna
Optymalna
Maksymalna
głębokość
głębokość
głębokość
odwodnienia
odwodnienia
odwodnienia
A
-
-
-
AB
B
BC
C
CD
D
50
45
40
30
30
25
80
70
50
35
35
30
>100
95
85
60
50-55
45
Nadmiar wody w glebie
Wyrazem nadmiernego uwilgotnienia gleby jest utrzymujący się przez dłuższy
okres wysoki poziom wody gruntowej. W wyjątkowo jaskrawych wypadkach
nadmierne uwilgotnienie powoduje zabagnienie terenu połączone z występowaniem
wody na powierzchni gruntu. Stan wody gruntowej utrzymujący się w okresie
wegetacyjnym wyżej niż 0,4-0,5 m na użytkach zielonych wskazuje na skłonności
gleb do zabagnienia.
Nadmiar wody wpływa na rozwój roślin uprawnych i na właściwości gleby.
Rozpuszczalność tlenu w wodzie jest niewielka, dlatego też tylko dobrze
napowietrzona gleba może stanowić ośrodek optymalny dla rozwoju organizmów
glebowych. Również korzenie roślin pobierają tlen, niezbędny do oddychania ,a do
ośrodka glebowego wydzielają dwutlenek węgla, którego nadmiar dyfunduje z gleby
do atmosfery. Zakłócenie tego procesu, spowodowane wyparciem z gleby powietrza
przez wodę powoduje "duszenie się" roślin (ich systemów korzeniowych) wskutek
niedoboru tlenu. Wywołuje to zahamowanie rozwoju roślin, a nawet ich obumieranie.
W przypadku niedoboru powietrza glebowego, wypartego przez nadmiar wody oraz
zużycia się zapasu rozpuszczonego w niej tlenu, rozkład substancji organicznej
wywołuje redukcje, czyli odtlenienie mineralnych substancji w glebie. Redukcji
podlegają miedzy innymi tlenowe związki azotu, fosforu, siarki, a przede wszystkim
trójtlenku żelaza. Przy redukcji nierozpuszczalnych trójtlenków, żelazo zmienia swoją
wartościowość z trójwartościowego
na
14
dwuwartościowe.
Związki
żelaza
dwuwartościowego mają właściwości toksyczne dla roślin. Ponieważ są one
rozpuszczalne w wodzie, korzenie pobierają je w nadmiarze wraz z innymi
składnikami pokarmowymi z roztworu glebowego i w ten sposób następuję
zatruwanie organizmów roślinnych. Proces redukcji żelaza w glebach prowadzi do
ich oglejenia. Procesowi temu towarzyszy zmiana zabarwienia gleby, Barwny efekt
oglejenia zależy od odczynu gleby i stanowi podstawę do określenia występowania i
intensywności niedotlenienia gleby, a tym samym pozwala na określenie wadliwości
stosunków powietrzno-wodnych gleb.
Formy geomorfologiczne i stosunki wodne
Potrzeby melioracyjne na terenach wymagających uregulowania stosunków wodnych
oraz przeciwdziałania przyczynom powodującym ich wadliwe kształtowania się
należy odnieść do:
•
formy geomorfologicznej ze szczególnym uwzględnieniem warunków odpływu
wód powierzchniowych,
•
charakterystyki stosunków wodnych gleby,
•
charakterystyki glebowo-melioracyjnej dla (8:
a) gleb ciężkich i średnich o zawartości części spławialnych powyżej 35% lub
o przepuszczalności k<0,2 m/dobę;
b) gleb ciężkich i średnich, o zawartości części spławialnych powyżej 35% lub
przepuszczalności k<0,2 m/dobę; podłoże o składzie mechanicznym lżejszym
od wierzchniej warstwy gleby oraz większej przepuszczalności;
c) gleb lekkich i średniozwięzłych, o zawartości części spławialnych poniżej
35% lub przepuszczalności k>0,2 m/dobę; podłoże zwięzłe, cięższe od
wierzchniej warstwy gleby lub przepuszczalności mniejszej od tej warstwy;
d) gleby lekkie i średniozwięzłe, o zawartości części spławialnych poniżej 35%
lub przepuszczalności k>0,2 m/dobę, podłoże luźne o składzie mechanicznym
zbliżonym do wierzchniej warstwy.
8
Projektowanie melioracji użytków zielonych, Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Falenty 1989, s.33.
15
W wymienionej grupie gleb A mogą występować następujące formy
geomorfologiczne: tereny faliste i silnie faliste, o dobrych warunkach odpływu wód
powierzchniowych (spadki powyżej 50 %) oraz o średnich warunkach odpływu wód
powierzchniowych (spadki od 20 do 50%), tereny o utrudnionych warunkach odpływu
wód powierzchniowych (spadki poniżej 20%), tereny położone na stokach wzniesień
o lokalnych wypłyceniach i wychodnych warstw, żył i spękań wodonośnych, tereny
bezodpływowe lub tereny o bardzo utrudnionych warunkach odpływu wód
powierzchniowych, na które spływają. wody z terenów sąsiednich, tereny płaskie
zasilane wodami pod ciśnieniem.
W omówionej grupie gleb B mogą występować następujące formy
geomorfologiczne: tereny o utrudnionych warunkach odpływu wód powierzchniowych
(spadki poniżej 20‰), tereny bezodpływowe (kotliny) lub doliny o małych spadkach
powierzchniowych, do których woda napływa z terenów wyżej położonych, tereny
płaskie, zasilane wodami pod ciśnieniem (wodami naporowymi).
W grupie gleb C można spotkać następujące formy geomorfologiczne: tereny
faliste i lekko faliste o dobrych i średnich warunkach odpływu wód powierzchniowych
(spadki 20-50 ‰) bez wychodnych warstw wodonośnych o długich łagodnych
stokach, tereny równinne o utrudnionych warunkach odpływu przy spadkach
powierzchniowych poniżej 20 ‰ tereny bezodpływowe lub tereny o bardzo
utrudnionych warunkach odpływu wód powierzchniowych, zasilane spływami wód z
sąsiednich terenów, tereny położone na stokach wzniesień o lokalnych wypłyceniach
i wychodnych warstw, żył i spękań wodonośnych.
W wymienionej grupie gleb D mogą występować następujące formy
geomorfologiczne: tereny płaskie i sąsiadujące z dolinami i obszarami zabagnionymi,
tereny położone na stokach wzniesień o lokalnych wypłyceniach i wychodnych
warstw i żył wodonośnych, tereny bezodpływowe lub tereny o bardzo utrudnionych
warunkach odpływu wód powierzchniowych
Odpływy jednostkowe i zasoby dyspozycyjne wód
Ważnym elementem lokalizacji obiektów melioracyjnych jest ocena odpływów
jednostkowych i zasobów dyspozycyjnych wód. W warunkach regionu kujawskiego
średnie odpływy roczne wynoszą qsk = 2 - 6 l/s/k. W zależności od wielkości
przepływów w rzekach wymiarowuje się urządzenia melioracyjne. Ocena zasobów
dyspozycyjnych decyduje o możliwości zaspokojenia potrzeb wodnych.
16
II. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE, WARUNKI DEMOGRAFICZNE I ROLNICZO
PRODUKCYJNE.
Województwo kujawsko-pomorskie położone jest w centralnej części Polski, a
jego najbardziej wysunięte punkty graniczne stanowią (Rocznik statystyczny 2004):
- na północy gmina Świecie
- 53°45’ N
- na południu gmina Chodecz
- 52°20’ N
- na zachodzie gmina Więcbork
- 17°15’ E
- na wschodzie gmina Górzno
- 19°45’ E
Województwo znajduje się w podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich.
Najbardziej charakterystyczną cechą obszaru województwa jest położenie w miejscu
krzyżowania się dwóch ważnych ciągów dolinnych: południkowej doliny Wisły i
równoleżnikowej Drwęcy, Brdy i Noteci. W miejscu przecinania się tych dolin
powstała rozległa Kotlina Toruńska, w której zbiegają się wszystkie większe rzeki:
Wisła, Drwęca, Noteć i Brda. (Ryc. 1)
Wyróżnione
ciągi
dolinne
dzielą
województwo
na
cztery
obszary
o
zróżnicowanym środowisku przyrodniczym i gospodarce. Na północy leżą: Ziemia
Krajeńska i Bory Tucholskie oraz Ziemia Chełmińska, a na południu Kujawy i Ziemia
Dobrzyńska.
W krajobrazie dominują wysoczyzny morenowe, które rozcinają system rozległych
i głębokich dolin rzecznych i pradolinnych. Największe powierzchnie zajmuje morena
denna płaska i falista zbudowana z gliny i utworów piaszczysto-glinowych. Są to
obszary żyznych gleb o małej lesistości i wadliwych stosunkach wodno-powietrznych
z
uwagi
na
nieprzepuszczalne
podłoże,
melioracyjnych.
17
wymagające
interwencji
wodno
Ryc. 1. Ukształtowanie terenu województwa kujawsko – pomorskiego.
Źródło: Raport o stanie środowiska Województwa Kujawsko – Pomorskiego, Bydgoszcz 1999.
Powierzchnia
województwa
kujawsko-pomorskiego
wnosi
17
970
km2
(1797000ha) i pod względem administracyjnym dzieli się na 144 gminy w tym: 17
miejskich, 34 miejsko-gminne i 93 wiejskie. Gminy tworzą 19 powiatów ziemskich i 4
grodzkie.
Ludność województwa kujawsko-pomorskiego wynosi 2 068,1 tys. co stanowi
5,4% ludności kraju, z czego na wsi zamieszkuje 787,2 tys., a to stanowi 38,1%
ogółu ludności naszego województwa.
Wskaźnik zatrudnienia na wsi wynosi 43,9% a stopa bezrobocia 21,2% (Rocznik
statystyczny 2004).
W tym stanie rzeczy rozwój inwestycji melioracyjnych jest dużą szansą na wzrost
liczby zatrudnienia mieszkańców wsi i uaktywnienia zawodowo bezrobotnych.
Użytki rolne w województwie zajmują 989,4 tys. ha, co stanowi 60,7% ogólnej
powierzchni. Najwięcej użytków rolnych znajduje się w powiatach:
- włocławskim
-
96 260 ha
- inowrocławskim
-
88 470 ha
18
- świeckim
-
73 130 ha
najmniej użytków rolnych posiadają powiaty:
- aleksandrowski
-
36 821 ha
- rypiński
-
39 578 ha
- wąbrzeski
-
39 816 ha
W strukturze użytków rolnych grunty orne zajmują 961,2 tys. ha., co stanowi
53,5% powierzchni ogólnej województwa i 88,1% powierzchni użytków rolnych. W
strukturze zasiewów dominują zboża, które łącznie z mieszankami zbożowymi
stanowią ponad 73,8% powierzchni zasiewów, polowe uprawy pastewne 7,3%,
buraki cukrowe 5,5%, rzepak i rzepik 5,0%, ziemniaki 3,8% (Rocznik statystyczny
2004).
Na wielkość plonów roślin uprawnych, jak i stan pogłowia zwierząt decydujące
znaczenie mają głównie dwa czynniki:
1. Sytuacja na rynku ekonomicznym (popyt – podaż, ceny zakupu środków
produkcji i ceny zbytu),
2. Warunki
klimatyczne
decydujące
o
walorach
produkcyjnych
siedliska
rolniczego jako plantacji (w tym hydrologia gleb).
W drugim przypadku istotne znaczenie odgrywają melioracje rolne jako zabiegi
poprawiające wadliwe stosunki powietrzno-wodne.
Charakterystyka rzeźby terenu i zasobów glebowych województwa kujawskopomorskiego.
Pod względem geomorfologicznym województwo wchodzi w skład obszaru o
rzeźbie młodoglacjalnej Polski północnej. W plejstocenie teren ten poddawany był
procesom lodowcowym (zlodowacenie bałtyckie), którego efektem są utwory
widoczne w obecnej rzeźbie terenu. Dominującymi formami rzeźby terenu są faliste i
płaskie wysoczyzny morenowe, zbudowane głównie z glin i piasków zwałowych,
porozcinane głęboko dolinami rzecznymi. Urozmaiceniem rzeźby są rynny glacjalne,
częściowo zajęte przez jeziora oraz pagórki moreny czołowej, a także wzniesienia
19
typu drumliny, kemy czy ozy. W dolinach rzecznych charakterystyczne są
rozszerzenia zwane basenami oraz terasy rzeczne, na powierzchniach których
uformowały się liczne wydmy (największe pola wydmowe znajdują się w Kotlinie
Toruńskiej), a w strefach zboczowych dolin równiny akumulacji torfowej oraz dobrze
rozwinięte dolinki denudacyjne i erozyjne.
Charakter pokrywy glebowej ściśle wiąże się z rzeźbą i litologią danego regionu.
Wysoczyzny
morenowe,
zbudowane
z
glin
zwałowych,
stanowią
obszary
występowania gleb brunatnoziemnych – głównie na Pojezierzu Chełmińskim, w
północnej części Pojezierza Dobrzyńskiego, na Pojezierzu Krajeńskim, natomiast na
piaszczystych utworach sandrów i pradolin przeważają gleby bielicoziemne – przede
wszystkim w obrębie Borów Tucholskich, Równiny Urszulewskiej, Kotliny Toruńskiej i
Płockiej. Strefowym glebom brunatnoziemnym i bielicoziemnym towarzyszą w
obniżeniach gleby śródstrefowe, których charakter uwarunkowany jest przede
wszystkim bliskością wód gruntowych. Są to czarne ziemie – głównie na Równinie
Inowrocławskiej i Pojezierzu Kujawskim, gleby murszaste, glejobielicowe, torfowe,
murszowe – głównie w dolinach rzek: Noteci, Zgłowiączki, Drwęcy oraz Rypienicy,
mady – w dolinie Wisły, sołonczaki – w zachodniej części Równiny Inowrocławskiej i
w okolicach Aleksandrowa Kujawskiego. Na niektórych południowych zboczach
doliny Wisły (np. Kulin, Płutowo), występują gleby pozastrefowe, wykorzystywane
przez roślinność kserotermiczną.
Dominującym typem gleb w województwie są gleby brunatnoziemne, tj. brunatne i
płowe, zajmujące łącznie około 44% ogólnej powierzchni województwa oraz
bielicoziemne
pokrywające
około
39%
powierzchni
województwa
kujawsko-
pomorskiego.
Podstawą gospodarki rolnej w województwie kujawsko – pomorskim są korzystne
dla jej rozwoju warunki przyrodnicze, w szczególności dobre gleby oraz wysoka
kultura rolna. Region dysponuje znaczącym udziałem gruntów ornych wysokich klas
bonitacyjnych - 76% ogólnej powierzchni, w tym 36,7% gleb szczególnie
produktywnych i chronionych, klas od I do IIIb włącznie. Natomiast najsłabsze gleby
– klasy V-VI – stanowią około 25% ogólnej powierzchni użytków rolnych. Niektóre
obszary z gruntami potencjalnie bardzo produktywnymi odznaczają się deficytem
wody. Regulacja stosunków wodnych użytków rolnych oraz zaopatrzenie w wodę
20
gospodarstw rolnych, zwłaszcza specjalizujących się w produkcji zwierzęcej,
niezbędna jest na wielu terenach w południowej i południowo-wschodniej części
województwa, głównie na Kujawach i Pojezierzu Dobrzyńskim.
Ogół uwarunkowań przyrodniczych przydatnych dla rozwoju rolnictwa dał
podstawę do wyróżnienia trzech kategorii obszarów w województwie:
! obszary o korzystnych uwarunkowaniach przyrodniczych do rozwoju
rolnictwa – wyznaczone zostały na podstawie zasięgu zawartego
występowania gleb o wysokiej przydatności dla rolnictwa (kompleksy 1, 2,
4, 1z). Pod względem bonitacyjnym przeważają w nich gleby klas I-IIIb
(średnio 50% w ogólnej powierzchni użytków rolnych). Obszary te
położone
są
w
obrębie:
Pojezierza
Chełmińskiego,
Równiny
Inowrocławskiej, Pojezierza Kujawskiego oraz częściowo Wysoczyzny
Świeckiej, Pojezierzy Krajeńskiego i Gnieźnieńskiego,
! obszary o średnio korzystnych uwarunkowaniach przyrodniczych do
rozwoju rolnictwa – podstawą ich wyznaczenia jest występowanie gleb o
średniej przydatności dla rolnictwa (kompleksy 3, 5, 8, 2z, przewaga gleb
klasy IV). Obszary te występują w północno-zachodniej części Pojezierza
Dobrzyńskiego, północnej części Wysoczyzny Świeckiej, wschodniej
części Pojezierza Kujawskiego oraz na Pojezierzach Krajeńskim i
Brodnickim,
! obszary o mało korzystnych uwarunkowaniach przyrodniczych do rozwoju
rolnictwa – charakteryzują się występowaniem gleb o niskiej przydatności
dla rolnictwa (kompleksy 6, 7, 9, 3z, przewaga gleb klasy V-VI). Obszary te
obejmują głównie: Bory Tucholskie, Kotlinę Toruńską, Kotlinę Płocką,
wschodnią
i
środkową
część
Pojezierza
Urszulewską i Pojezierze Brodnickie.
21
Dobrzyńskiego,
Równinę
Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania - ONW
Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania wyznaczane są przez
każde państwo członkowskie Unii Europejskiej, a więc także przez Polskę, zgodnie z
wytycznymi w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orientacji i
Gwarancji Rolnej.
W przypadku naszego kraju przy określaniu ONW wzięto pod uwagę wskazania
unijne oraz specyfikę obszarów wiejskich i w oparciu o nie wyznaczono trzy strefy
ONW:
"
nizinne,
"
górskie,
"
o specyficznych utrudnieniach.
Województwo kujawsko – pomorskie zaliczane jest do strefy nizinnej, którą
wyodrębniono na podstawie warunków naturalnych mierzonych wskaźnikiem
waloryzacji
rolniczej
demograficznych
i
przestrzeni
znacznego
produkcyjnej
udziału
(WWRPP)
ludności
związanej
oraz
warunków
z
rolnictwem,
występujących w danych gminach. Wskaźniki opracowano w Instytucie Uprawy,
Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. W rozpatrywanym województwie jest
występują tereny o małej produktywności rolniczej, związane głównie z niską
jakością gleb, niekorzystnymi warunkami klimatycznymi oraz wodnymi. Wyróżniono
strefę nizinną I i II.
ONW nizinne - strefa I
- gminy wiejskie (31 gmin):
Baruchowo, Brzozie, Bukowiec, Chrostkowo, Dąbrowa Chełmińska,
Drzycim, Golub - Dobrzyń, Grążawy, Grudziądz, Jeziora Wielkie,
Jeżewo, Kęsowo, Koneck, Kowal, Lipno, Lniano, Lubiewo, Obrowo,
Osielsko, Rogowo, Rojewo, Sośno, Świedziebnia, Świekatowo,
Topólka, Warlubie, Wielkie, Wielka Nieszawka, Włocławek, Zbiczno,
Zławieś Wielka;
- wiejskie części gmin miejsko - wiejskich (14 gmin):
Barcin, Chodecz, Górzno, Izbica Kujawska, Kamień Krajeński,
Kcynia, Łabiszyn, Mrocza, Piotrków Kujawski, Sepólno Krajeńskie,
Solec Kujawski, Szubin, Tuchola, Więcbork.
22
ONW nizinne - strefa II
- gminy wiejskie (9 gmin):
Białe Błota, Bobrowniki, Cekcyn, Nowa Wieś Wielka, Osie, Rogowo,
Skrwilno, Tłuchowo, Śliwice;
- wiejskie części gmin miejsko - wiejskich (1 gmina):
Skępe.
Warunki gospodarowania w województwie kujawsko - pomorskim są
uzależnione od wielu czynników m.in.: położenia gospodarstwa, klimatu, jakości gleb,
ukształtowania terenu, warunków wodnych. Przedkładają się one bezpośrednio na
produktywność gospodarstw i dochody rolników. Od momentu wstąpienia Polski do
Unii Europejskiej gospodarstwa położone w strefach określonych jako obszary o
niekorzystnych warunkach gospodarowania będą otrzymywać dodatkowe płatności.
Wsparcie finansowe dla tych obszarów ma na celu:
"
Zapewnieni ciągłości rolniczego użytkowania ziemi i tym samym utrzymanie
żywotności obszarów wiejskich
"
Zachowanie walorów krajobrazowych obszarów wiejskich
"
Promocja rolnictwa przyjaznego dla środowiska
W Polsce występują znacznie gorsze warunki przyrodnicze do prowadzenia
produkcji rolnej niż w innych krajach europejskich, ze względu na duży udział w
użytkach rolnych gleb średnich i słabych, wysoki poziom ich zakwaszenia oraz
warunki klimatyczne. Silne zakwaszenie gleb wpływa niekorzystnie na plonowanie i
zmniejsza efektywność nawożenia, powodując wypłukiwanie niektórych składników
pokarmowych w głąb profilu glebowego. Wapniowanie gleb jest podstawowym
sposobem walki z tym zjawiskiem, ponieważ obok zmniejszania zakwaszania zabieg
ten decyduje o poprawie właściwości fizycznych gleb.
Niestety systemy melioracyjne tylko w ograniczonym zakresie zapewniają produkcję
rolną na określonym, stabilnym poziomie i dobrej jakości. Poprawę w tym zakresie
powinno się uzyskać poprzez zwiększenie zasobów wodnych w glebie (nawodnienie,
regulowany odpływ wody ze zmeliorowanych użytków rolnych) oraz modernizację
urządzeń melioracji wodnych a także poprzez poprawę ochrony terenów rolniczych
przed powodziami.
Warunkiem realizacji melioracji szczegółowych w najbliższej przyszłości
będzie wykonanie projektów z zakresu melioracji podstawowych oraz regulacji
cieków naturalnych, które zapewniają odpływ wody z urządzeń szczegółowych oraz
23
magazynowanie i doprowadzenie wody do nawodnień, a także ochronę terenów
rolnych przed powodziami. W przypadku projektów, obejmujących budowę urządzeń
melioracji
wodnych
szczegółowych,
przy
wyborze
projektów
do
realizacji
uwzględniona będzie efektywność ekonomiczna.
Rys. 2. Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania – ONW
na terenie województwa kujawsko – pomorskiego.
Obszary o niekorzystnych warunkach
gospodarowania – ONW na terenie
województwa kujawsko - pomorskiego
1 – I strefa nizinna
2 – II strefa nizinna
Źródło: opracowanie własne na podstawie Rozporządzenia rady ministrów z 14 kwietnia 2004 w sprawie
szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie działalności rolniczej na obszarach
o niekorzystnych warunkach gospodarowania objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U. 2004 Nr 73,
poz.656 i 657 z pózn. zm.)
24
Zalesienie
Globalne i lokalne przemiany środowiska są jednym z istotnych powodów
konieczności rozwinięcia szerokiego programu zalesień w Polsce.
Zaangażowanie polskiego leśnictwa w zagospodarowanie gleb marginalnych wynika
przede wszystkim z ustawowego obowiązku realizacji środowiskotwórczych i
publicznych funkcji lasów. Dotyczy to głównie korzystnego ich oddziaływania na
bilans wodny kraju, ograniczenia procesów erodowania gleb, stepowienia krajobrazu,
oczyszczania powietrza, wód i gleb z substancji chemicznych, zmniejszania efektu
cieplarnianego,
a
także
poprawy
warunków
życia
ludności
w
rejonach
zurbanizowanych.
Gospodarka leśna jest terytorialnie i funkcjonalnie związana z gospodarką wiejską,
dla której często stanowi uzupełniającą lub alternatywną w stosunku do rolnictwa
formę aktywności ekonomicznej i społecznej. Zalesienia są główną formą
zagospodarowania gruntów niskiej jakości, których rolnicze użytkowanie jest
ekonomicznie nieuzasadnione, zwiększając tym samym rentowność całej gospodarki
wiejskiej. Niewątpliwie zwiększenie lesistości kraju uzasadnione jest przede
wszystkim potrzebą większego wykorzystania funkcji lasów:
"
retencjonowaniu
i
łagodzeniu
ekstremalnych
stanów
przepływu
wód
powierzchniowych i gruntowych;
"
przeciwdziałaniu degradacji i erozji gleb oraz stepowieniu krajobrazu;
"
wiązaniu CO2 i gazów przemysłowych powietrza, wody i gleby oraz
neutralizacji ich negatywnego działania;
"
korzystnej modyfikacji warunków hydrologicznych i topoklimatycznych na
terenach rolniczych;
"
tworzeniu możliwości wypoczynku dla ludności oraz poprawy warunków życia
na terenach zurbanizowanych.
Lasy na terenie województwa kujawsko – pomorskiego zajmują powierzchnię 402,6
tys. ha, co stanowi 22,4% ogólnej powierzchni województwa. Są one rozmieszczone
nierównomiernie, zalesione są przede wszystkim tereny o niskiej bonitacji gleb. Na
niektórych obszarach występuje duży odsetek użytków rolnych V i VI klasy
bonitacyjnej,
które
są
predysponowane
do
zalesienia
(wschodnia
część
województwa w rejonie Rypina, Lipna i Kowala, oraz północna w rejonie Tucholi i
Śliwic).
25
III. ZASOBY
WODNE
I
ICH
ROZMIESZCZENIE
W
WOJEWÓDZTWIE
KUJAWSKO - POMORSKIM
Rozważając proces pogłębiającego się przesuszenia Polski Środkowej
wymienia się trzy zasadnicze przyczyny: nadmierne wylewanie, dodrzewienie
terenów rolniczych i przemeliorowanie techniczne. Obok tych czynników nie sposób
pominąć dalszych, takich jak: pobór wód podziemnych, intensyfikacja rolnictwa, które
w bardzo istotny sposób przyczyniają się do zmniejszenia przepływów w rzekach i
obniżania poziomu wód gruntowych.
Za miarodajny przy bilansowaniu zasobów i potrzeb wodnych przyjmuje się rok
suchy. W latach suchych roczny odpływ naszych rzek obniża się do około 31-32 km3.
Z powodu braku odpowiedniej ilości i pojemności zbiorników retencyjnych woda ta
odpływa jałowo do morza jako wody wezbrane lub nie wykorzystane z innych
przyczyn,
np.
sezonowości
poboru
wody
przez
rolnictwo.
Jak
wiadomo
zapotrzebowanie na wodę w rolnictwie, szczególnie w produkcji roślinnej, podlega
wahaniom związanym z losowym charakterem czynników klimatycznych. Te zaś
warunki zgodnie ze stanem faktycznym odgrywają decydującą rolę w kształtowaniu,
rozwoju i intensyfikacji produkcji.
1.
Ukształtowanie hydrograficzne i hydrologiczne i klimatyczne
Obszar województwa kujawsko-pomorskiego położony jest w obrębie dwóch
głównych dorzeczy Polski. Część południowa i zachodnia ( około 30%) odprowadza
wody do Odry za pośrednictwem rzek Noteć i Wełna, a pozostała część (około 70%)
województwa odprowadza wody do rzeki Wisły. Głównymi dopływami Wisły w
granicach województwa są: Drwęca, Brda, Wda, Osa i rzeki mniejsze takie jak:
Zgłowiączka, Tążyna, Struga Toruńska, Struga Zielona, Kanał Górny i Dolny, Fryba
oraz Kanał Główny z Maruszą i Mątawą (ryc.3)
Oprócz naturalnych cieków płynących w granicach województwa występują
również kanały i sieć rowów melioracyjnych. Największym kanałem jest wybudowany
w latach 1772-1774 Kanał Bydgoski łączący systemy rzeczne Wisły i Odry.
26
Ryc. 4. Sieć hydrograficzna.
Źródło: Raport o stanie środowiska Województwa Kujawsko Pomorskiego, Bydgoszcz 1991.
Województwo kujawsko-pomorskie jest jedynym w Polsce, którego granice
obejmują fragmenty trzech głównych pojezierzy: Mazurskiego, Pomorskiego i
Wielkopolskiego.
Na obszarze województwa występują 1002 jeziora o powierzchni większej od 1
ha i zajmują łącznie 25 051,9 ha, co stanowi 1,4% jego obszaru. Zasoby wodne
jezior wynoszą łącznie 1 217,08 mln m3, jest to około 6,2% zasobów wód jeziornych
kraju.
W kujawsko-pomorskim występują także sztuczne zbiorniki wodne utworzone na
skutek przegrodzenia dolin rzecznych Wisły, Brdy i Wdy. Do największych należy
Zbiornik Włocławski o objętości wody 408 mln m3. Na Brdzie powstały trzy sztuczne
27
zbiorniki, z których Koronowski o pojemności 81,5 mln m3 jest największy oraz w
Tryszczynie i Smukale.
Województwo kujawsko-pomorskie charakteryzuje się klimatem przejściowym
między klimatem morskim i lądowym. Istotną cechą tego klimatu jest duża zmienność
pogody. Część południowo-zachodnia województwa jest cieplejsza i suchsza, o
opadach należących do najniższych w kraju i najwyższych niedoborach wody w
rolnictwie; część północno - wschodnia jest natomiast chłodniejsza i bardziej
wilgotna.
Analiza bilansu wodnego z
wielolecia
1996-2000
wskazuje,
że opady
atmosferyczne wahają się od 400 do 500 mm a w roku 2003 wyniosły 484 mm. W
okresie wiosennym, występuje nadmiar opadów, które powodują wylewy rzek i
kanałów doprowadzając do lokalnych powodzi, albo możemy mieć do czynienia z
suszą glebową w okresie letnim (co obserwujemy w okresie ostatnich kilku lat).
Pozwala to stwierdzić, iż konieczne stają się projekty z zakresu ochrony przeciw
powodziowej jak i melioracji rolnych.
2.
Związki warunków wodnych z rolnictwem
Na poziom intensywności rolnictwa i jego ogólny rozwój wpływa cały szereg
czynników pozaekonomicznych, nie dających się zaliczyć do takich, których
występowanie jest zależne od woli człowieka, jak np. przeciętnie ujemny bilans
wodny. Elementy te trzeba uwzględniać w dążeniu do znalezienia najwłaściwszych
dróg i sposobów zaktywizowania produkcji rolniczej, ponieważ uwolnienie się od ich
wpływów jest prawie niemożliwe, a na pewno bardzo kosztowne.
Obecnie gleby województwa cierpią, na wyraźny niedobór wilgoci, a jednym z
podstawowych zabiegów, które mogą im przywrócić i zaktywizować ich obniżoną
żyzność, są procesy nawadniające, stanowiące o możliwości ekonomicznego
powiązania dodatnich czynników przyrodniczych z racjonalnymi czynnościami
technicznymi. Zróżnicowanie warunków termicznych w badanym obszarze można
uznać w sensie rolniczym za nieznaczne, jednakże w przypadku opadów sytuacja
wygląda inaczej. Opady średnie wieloletnie, sumarycznie wahają się w granicach od
400 do 500 mm. Średnia wieloletnia dla rejonu wynosi 474 mm i jest najniższa w
28
kraju, a nawet w Europie Środkowej. W układzie miesięcznym opadów występują
dwa wyraźne progi: wiosenny - na przełomie marca i kwietnia oraz jesienny - miedzy
wrześniem i październikiem.
Opady w okresie wegetacyjnym wzrastają od kwietnia do lipca i ciągną się do
października. Rytm tych zmian jest z zasady zgodny ze zmianami średnich
temperatur miesięcznych. Nieco obfitsze opady wiosenne, z racji równolegle
niższych temperatur, są bardzo korzystne.
Deficyt opadów w okresie wegetacyjnym, rozpoczynający się stosunkowo łagodnie w
kwietniu, w praktyce nie jest jednak szkodliwy, ponieważ w całości uzupełniają go
zasoby wody z okresu zimy. Głęboki niedobór w maju wyczerpuje już bez reszty
zmagazynowaną wodę i stąd niedosyt w czerwcu jest już bardzo duży. Poprawa
następuje dopiero w lipcu, w którym ma miejsce letnie maksimum opadowe. W
sierpniu jest znowu źle, ponieważ temperatury obniżają się wolniej niż wzrasta ilość
opadów. Ostateczna poprawa przychodzi wiec dopiero pod koniec okresu
wegetacyjnego, nie tyle na skutek wzrostu opadów, ile spadku temperatur.
Susza glebowa rozpoczyna się w czerwcu i trwa do końca października, z
maksymalną depresją w sierpniu i lipcu.
Z przytoczonych faktów wypływają ostatecznie następujące wnioski o
znaczeniu praktycznym dla rolnictwa badanego obszaru:
•
w całym rejonie istnieją dostateczne warunki dla stałej uprawy roślin, których
intensywny rozwój przypada na miesiąc maj i pierwszą połowę czerwca;
•
rośliny o wysokich współczynnikach transpiracji natrafiają na zdecydowanie
gorsze warunki wzrostu i rozwoju;
•
ponieważ retencja glebowa stanowi bardzo ważny czynnik wyrównujący bilans
biohydrologiczny okresu wegetacyjnego, zatem za istotny warunek dalszej
intensyfikacji w produkcji rolnej w rejonie kujawskim należy uważać wszystkie
zabiegi zmierzające do zwiększenia zdolności magazynowania wody, takie
jak: odpowiednie nawożenie - zwłaszcza organiczne, sieć zbiorników
retencyjnych oraz utrzymywanie gleby w odpowiedniej strukturze;
•
najszybciej wyczerpuje się zapas wilgoci w południowo - zachodniej części
rejonu, w związku z czym jedynie takie rośliny jak burak cukrowy czy
kukurydza, korzeniące się głęboko, a w dodatku posiadające stosunkowo niski
współczynnik transpiracji - znajdują tutaj dostatecznie pewne warunki. Inaczej
jest na przykład z ziemniakami, których rozwój zostaje z reguły zahamowany
29
w sierpniu i wrześniu. Należy je zatem wysadzać możliwie wcześnie,
dobierając odpowiednie odmiany;
•
w rejonie tym hodowlę należy traktować jako element gospodarczy
podnoszący
dodatkowo
produkcyjność
gleb
poprzez
dostarczenie
jej
próchnicy, zwiększającej zdolność do magazynowania wody kapilarnej.
Z
całokształtu
uogólnień
dotyczących
wskaźników
wilgotności
okresu
wegetacyjnego wynika ostatecznie, że region należy do strefy klimatu umiarkowanie
suchego o deficycie wiosenno-letnim wilgoci w granicach 30 - 35%.
W pewnym sensie ten chroniczny deficyt wilgoci łagodzi duża zdolność
retencyjna dominującej tutaj gleby próchniczej, czarnej lub brunatnej oraz
stosunkowo mały odpływ w związku z płaskim terenem.
Jak wynika z powyższych danych, w okresie wegetacyjnym jedynie rośliny
zbożowe otrzymują względnie wystarczające ilości wody.
30
IV. STAN
MELIORACYJI NA TERENIE WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO -
POMORSKIEGO
1.
Stan ewidencyjny urządzeń melioracji wodnych szczegółowych
Stan ewidencyjny urządzeń melioracyjnych na dzień 31.12.2004r. przedstawia się
następująco:
Obszar zmeliorowany za pomocą melioracji podstawowych i szczegółowych:
ogółem:
ha
466 701
grunty orne
ha
391 958
w tym nawadniane
ha
3 598
trwałe użytki zielone
ha
74 742
w tym nawadniane
ha
7 895
zagospodarowane zmeliorowane trwałe użytki zielone
ha
71 108
w tym:
•
•
•
Urządzenia melioracji szczegółowych:
•
rowy cieki naturalne
km
16 608
•
sieć drenarska
ha
354 175
2.
Stopień zaspokojenia potrzeb melioracyjnych
Na terenie województwa według ewidencji zmeliorowanych zostało
466 701
ha co stanowi 67,04%, pozostało do zmeliorowania 229 502 ha. Sytuuje to
województwo na 5 miejscu w kraju, przy średnim krajowym udziale użytków rolnych
zmeliorowanych wynoszącym 41,1%.
31
Największe potrzeby melioracji występują w gminach Kcynia, Kruszwica, Mogilno,
Łasin i Żnin (>12 tys. ha), a najmniejsze w gminach Osie, Bobrowniki i Brzozie (<1
tys. ha). Wykonane melioracje w pełni zaspokajają potrzeby w gminach Solec
Kujawski i Cekcyn (100%), a zaraz za nimi występują gminy Radziejów, Oborowo i
Gniewkowo (>99%). Natomiast najmniejszy stopień zaspokojenia potrzeb melioracji
jest w gminach Barcin (31%), Wielka Nieszawka (29%) i Chrostowo (19%).
Tabela 6 Stan zaspokojenia potrzeb w zakresie melioracji szczegółowych w
poszczególnych gminach
OBSZAR ZMELIOROWANY
UŻYTKI
POTRZ
(ha)
ROLNE
EBY
WYMA
UŻYTKI
MELIO
LP
GAJĄC
ZIELONE
GMINA
RACJI
GRUNT UŻYTKI
.
E
ZAGOSP
OGÓŁE OGÓŁE
Y
ZIELON
MELIO
M
ODM
ORNE
E
RACJI
AROWAN
(ha)
(ha)
E
Oddział Rejonowy Bydgoszcz
Biuro Terenowe Inowrocław
1 Barcin
3 887
1 211
968
243
243
2 676
2 Dąbrowa Biskupia
9 517
6 932
6 245
687
687
2 585
Dąbrowa
3
Mogileńska
5 192
2 518
2 368
150
125
2 674
4 Gąsawa
5 728
3 691
3 397
294
294
2 037
5 Gniewkowo
8 563
8 509
7 682
827
827
54
6 Inowrocław
9 925
7 875
7 356
519
574
2 050
7 Janikowo
4 191
1 570
1 495
75
75
2 621
Janowiec
8
Wielkopolski
7 675
6 834
6 449
385
385
841
9 Jeziora Wielkie
5 851
4 433
4 135
298
258
1 418
10 Kruszwica
14 481 12 790 11 673
1 117
834
1 691
11 Mogilno
13 144
4 636
3 677
959
945
8 508
12 Nowa Wieś Wielka
2 883
1 751
240
1 511
1 511
1 132
13 Pakość
4 022
2 052
1 625
427
299
1 970
14 Rogowo
6 967
5 078
4 698
380
380
1 889
15 Rojewo
4 228
3 035
2 327
708
703
1 193
16 Strzelno
7 574
4 498
3 982
516
469
3 076
17 Złotniki Kujawskie
6 295
2 061
992
1 069
1 069
4 234
18 Żnin
12 275 10 744 10 355
389
389
1 531
19 m. Inowrocław
511
511
508
3
3
0
Razem BT Inowrocław 132 909 90 729 80 172 10 557
10 070 42 180
Biuro Terenowe Nakło
1 Białe Błota
1 684
1 238
201
1 037
1 225
446
2 Kamień Krajeński
5 457
3 626
3 026
600
600
1 831
3 Kcynia
16 216 11 645
7 850
3 795
3 788
4 571
4
5
6
7
8
9
10
Koronowo
Łabiszyn
Mrocza
Nakło
Osielsko
Sadki
Sępólno Krajeńskie
8 074
5 286
5 659
6 260
1 199
5 696
7 089
3 508
2 737
3 918
3 824
1 119
4 194
3 978
3 128
387
3 168
2 029
967
3 073
2 556
380
2 350
750
1 759
152
1 121
1 422
32
317
2 278
722
1 683
152
1 121
1 408
4 566
2 549
1 741
2 436
80
1 502
3 111
STOPIEŃ
ZASPOKOJENI
A POTRZEB
(ha)
(4/3)
31,16%
72,84%
48,50%
64,44%
99,37%
79,35%
37,46%
89,04%
75,76%
88,32%
35,27%
60,74%
51,02%
72,89%
71,78%
59,39%
32,74%
87,53%
100,00%
68,26%
73,52%
66,45%
71,81%
43,45%
51,78%
69,23%
61,09%
93,33%
73,63%
56,12%
UWAGI
11
12
13
14
15
Sośno
6 657
6 017
4 750
1 267
1 096
640
Szubin
9 688
6 601
3 288
3 313
3 295
3 087
Ścienko
5 517
3 047
2 296
751
703
2 470
Więcbork
4 927
3 821
2 205
1 616
1 712
1 106
m. Bydgoszcz
410
265
100
165
165
145
Razem BT Nakło 89 819 59 538 39 024 20 514
20 265 30 281
Biuro Terenowe Radziejów
Aleksandrów
1
Kujawski
5 929
4 672
3 891
781
689
1 257
2 Baruchowo
2 253
928
841
87
87
1 325
3 Bądkowo
7 351
5 434
5 425
9
9
1 917
4 Boniewo
4 993
2 098
1 878
220
83
2 895
5 Brześć Kujawski
6 637
4 463
4 368
95
87
2 174
6 Bytoń
4 880
4 094
3 953
141
129
786
7 Choceń
7 658
4 996
4 892
104
104
2 662
8 Chodecz
7 028
4 076
4 005
71
71
2 952
9 Dobre
4 952
4 642
4 577
65
65
310
10 Fabianki
3 702
3 472
3 097
375
375
230
11 Izbica Kujawska
7 350
3 486
3 075
411
319
3 864
12 Koneck
4 562
4 302
4 193
109
109
260
13 Kowal
4 278
2 594
2 397
197
197
1 684
14 Lubanie
3 681
2 227
2 156
71
60
1 454
15 Lubień Kujawski
7 971
6 823
6 729
94
81
1 148
16 Lubraniec
8 921
7 466
7 348
118
118
1 455
17 Osięciny
9 011
8 813
8 740
73
66
198
18 Piotrków Kujawski
7 723
4 571
4 200
371
231
3 152
19 Raciązek
1 681
1 660
1 558
102
97
21
20 Radziejów
8 296
8 284
8 215
69
61
12
21 Topólka
3 964
2 770
2 615
155
103
1 194
22 Waganiec
4 342
2 710
2 667
43
43
1 632
23 Włocławek
4 868
2 671
2 184
487
487
2 197
24 Zakrzewo
5 821
5 472
5 407
65
65
349
25 m. Włocławek
142
142
142
142
0
Razem BT Radziejów 137 994 102 866 98 411
4 455
3 878 35 128
Biuro Terenowe Świecie
1 Bukowiec
4 250
2 659
2 363
296
277
1 591
2 Cekcyn
1 101
1 101
1
1 100
1 067
0
3 Dobrcz
5 168
4 079
3 653
426
421
1 089
4 Dragacz
4 908
2 442
1 476
966
945
2 466
5 Drzycim
1 728
971
754
217
215
757
6 Gostycyn
2 756
1 306
1 120
186
186
1 450
7 Jeżewo
1 193
729
215
514
466
464
8 Kęsowo
2 852
2 352
1 067
1 285
1 285
500
9 Lniano
2 251
1 495
928
567
536
756
10 Lubiewo
1 570
1 466
692
774
774
104
11 Nowe
3 325
1 995
1 004
991
973
1 330
12 Osie
986
602
138
464
436
384
13 Pruszcz
7 573
5 447
5 184
263
261
2 126
14 Solec Kujawski
1 112
1 112
284
828
828
0
15 Śliwice
1 537
1 212
234
978
978
325
16 Świecie
3 560
1 715
703
1 012
997
1 845
17 Świekatowo
2 396
1 162
750
412
369
1 234
18 Tuchola
4 580
3 714
2 613
1 101
1 102
866
19 Warlubie
3 586
2 538
981
1 557
1 493
1 048
Razem BT Świecie 56 432 38 097 24 160 13 937
13 609 18 335
Razem OR Bydgoszcz 417 154 291 230 241 767 49 463
47 822 125 924
Oddział Rejonowy Toruń
Biuro Terenowe Brodnica
1 Bobrowo
7 719
4 020
3 536
484
478
3 699
2 Brodnica
4 947
2 320
1 661
659
659
2 627
3 Brzozie
852
332
150
182
182
520
4 Chełmża
11 033
8 545
7 904
641
470
2 488
5 Ciechocin
2 237
1 964
1 904
60
60
273
33
90,39%
68,14%
55,23%
77,55%
64,63%
66,29%
78,80%
41,19%
73,92%
42,02%
67,24%
83,89%
65,24%
58,00%
93,74%
93,79%
47,43%
94,30%
60,64%
60,50%
85,60%
83,69%
97,80%
59,19%
98,75%
99,86%
69,88%
62,41%
54,87%
94,00%
100,00%
74,54%
62,56%
100,00%
78,93%
49,76%
56,19%
47,39%
61,11%
82,47%
66,41%
93,38%
60,00%
61,05%
71,93%
100,00%
78,85%
48,17%
48,50%
81,09%
70,78%
67,51%
69,81%
52,08%
46,90%
38,97%
77,45%
87,80%
6
7
8
9
10
Czernikowo
Golub - Dobrzyń
Górzno
Grążawy
Jabłonowo
Kowalewo
11
Pomorskie
12 Lubicz
13 Łubianka
14 Łysomice
15 Obrowo
16 Osiek
17 Radomin
18 Świedziebnia
19 Wielka Nieszawka
20 Zbiczno
21 Zbójno
22 Zławieś Wielka
23 m. Toruń
Razem BT Brodnica
Biuro Terenowe Chełmno
1 Chełmno
Dąbrowa
2
Chełmińska
3 Dębowa Łąka
4 Grudziądz
5 Gruta
6 Kijewo Królewskie
7 Książki
8 Lisewo
9 Łasin
10 Papowo Biskupie
11 Płużnica
12 Radzyń Chełminski
13 Rogóźno
14 Stolno
15 Świecie n/Osą
16 Unisław
17 Wąbrzeźno
18 m. Grudziądz
Razem BT Chełmno
Biuro Terenowe Lipno
1 Bobrowniki
2 Brzuze
3 Chrostkowo
4 Dobrzyń n/Wisłą
5 Kikół
6 Lipno
7 Rogowo
8 Rypin
9 Skępe
10 Skrwilno
11 Tłuchowo
12 Wąpielsk
13 Wielgie
Razem BT Lipno
Razem OR Toruń
Razem K-PZMiUW
5 502
6 150
1 440
2 081
5 915
3 900
4 806
1 224
1 652
3 253
3 664
4 364
908
1 184
2 559
236
442
316
468
694
200
442
316
468
561
1 602
1 344
216
429
2 662
70,88%
78,15%
85,00%
79,38%
55,00%
8 329
4 784
3 902
8 832
4 560
4 481
3 931
5 708
1 482
1 250
2 590
7 795
48
105 568
7 211
2 751
2 245
7 283
4 538
4 024
3 009
3 339
433
1 176
1 421
3 035
48
72 529
6 642
2 405
2 066
7 023
3 905
3 688
2 798
2 932
89
896
1 143
2 433
19
63 873
569
346
179
260
633
336
211
407
344
280
278
602
29
8 656
569
346
179
260
633
336
211
406
339
280
233
602
29
8 259
1 118
2 033
1 657
1 549
22
457
922
2 369
1 049
74
1 169
4 760
0
33 039
86,58%
57,50%
57,53%
82,46%
99,52%
89,80%
76,55%
58,50%
29,22%
94,08%
54,86%
38,94%
100,00%
68,70%
5 001
1 964
640
1 324
1 324
3 037
39,27%
1 643
5 090
3 951
5 979
4 336
7 450
3 225
12 548
3 868
8 385
6 558
6 142
3 062
6 797
6 281
9 990
270
100 576
1 132
3 376
2 728
3 391
2 270
4 558
2 821
8 312
3 453
4 862
3 758
2 684
1 487
4 767
3 475
6 265
270
61 573
739
2 857
1 741
3 123
1 968
3 681
2 676
8 035
3 372
4 495
3 347
2 478
1 398
4 341
2 446
4 820
52
52 209
393
519
987
268
302
877
145
277
81
367
411
206
89
426
1 029
1 445
218
9 364
370
512
987
147
302
877
111
264
45
322
411
100
74
426
921
1 404
218
8 815
511
1 714
1 223
2 588
2 066
2 892
404
4 236
415
3 523
2 800
3 458
1 575
2 030
2 806
3 725
0
39 003
68,90%
66,33%
69,05%
56,72%
52,35%
61,18%
87,47%
66,24%
89,27%
57,98%
57,30%
43,70%
48,56%
70,13%
55,33%
62,71%
100,00%
61,22%
980
686
373
5 102
2 784
2 629
3 364
639
537
7 655
4 757
4 642
5 705
3 706
3 620
10 977
6 678
6 186
2 946
2 027
650
7 720
4 875
3 961
4 320
2 704
1 585
5 185
3 502
1 542
7 204
3 733
3 367
3 866
2 020
2 006
7 881
3 258
3 012
72 905 41 369 34 111
279 049 175 471 150 193
696 203 466 701 391 960
313
155
102
115
86
492
1 377
914
1 119
1 960
366
14
246
7 259
25 279
74 742
287
294
112
2 318
35
2 725
98
2 898
28
1 999
400
4 299
1 310
919
914
2 845
577
1 616
1 939
1 683
328
3 471
14
1 846
169
4 623
6 211 31 536
23 285 103 578
71 107 229 502
70,00%
54,57%
19,00%
62,14%
64,96%
60,84%
68,81%
63,15%
62,59%
67,54%
51,82%
52,25%
41,34%
56,74%
62,88%
67,04%
34
Rys. 4
Stopień zaspokojenia potrzeb w województwie
kujawsko – pomorskim.
Źródło: opracowanie własne
Stopień zaspokojenia potrzeb
0 % - 30 %
31 % - 50 %
51 % - 80 %
81 % - 100 %
35
V. CELE,
PRIORYTETY
I
DZIAŁANIA
W
ZAKRESIE
MELIORACJI
SZCZEGÓŁOWYCH.
CEL NADRZĘDNY:
#
Harmonijny i zrównoważony rozwój województwa poprzez zapewnienie
bezpieczeństwa powodziowego i ekologicznego, zmierzający do
nakreślenia charakteru regionu i rozwoju gospodarczego.
CEL GŁÓWNY:
#
Poprawa efektywności produkcyjnej gleby poprzez regulację stosunków
powietrzno-wodnych.
PRIORYTET
1: Uregulowanie stosunków wodnych na obszarach zagrożonych
deficytem wody, w szczególności na Pojezierzu Kujawskim i
Równinie Inowrocławskiej.
DZIAŁANIA:
a) budowa lub modernizacja:
# rowów wraz z budowlami związanymi z nimi funkcjonalnie,
# rurociągów o średnicy poniżej 0,6 m,
# systemów nawodnień grawitacyjnych,
# systemów przeciwerozyjnych,
# drenowanie,
# retencjonowanie wód.
VI. PRÓBA
OPTYMALIZACJI
WYBORU
OBSZARÓW
I
SPOSOBY
ICH
ULEPSZANIA W ZAKRESIE INWESTYCJI WODNO-MELIORACYJNYCH W
WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM.
Programowanie wymaga przed wszystkim dokładnego zbadania warunków
środowiska glebowo-przyrodniczego z punktu widzenia, z jednej strony jego
36
mankamentów, wymagających skorygowania – z drugiej zaś przydatności danego
terenu do prowadzenia i intensyfikacji produkcji roślinnej.
Mankamenty środowiska przyrodniczego (obszary o niekorzystnych warunkach
rolniczych) w województwie to między innymi:
! niedobór
wody
w
atmosferycznych,
okresie
wegetacji,
nieskuteczność
wynikający
systemów
z
niskich
opadów
melioracyjnych
oraz
niewystarczającej naturalnej retencji wód. Niedobory wody występują głównie
w południowej części województwa, na Pojezierzu Kujawskim, Równinie
Inowrocławskiej i Pojezierzu Gnieźnieńskim,
! niski naturalny potencjał gruntów rolnych – obszary z przewagą słabych gleb
występują
głównie
we
wschodniej
i
południowej
części
Pojezierza
Dobrzyńskiego, w Kotlinie Włocławskiej i Toruńskiej oraz Borach Tucholskich,
! erozja gleb, głównie wodna, występująca na obszarach wysoko produkcyjnych
gleb – w środkowej i zachodniej części Pojezierza Dobrzyńskiego, na
Pojezierzu Gnieźnieńskim, w strefach krawędziowych dolin rzecznych i rynien
subglacjalnych (Kotlina Toruńska, Grudziądzka, Dolina Fordońska, Brdy i
Drwęcy).
Tereny przydatne dla rozwoju rolnictwa :
! występowanie obszarów dobrych gleb, których potencjalna produktywność
jest wyższa do obecnie osiąganej – obręb Pojezierza Chełmińskiego,
Pojezierza
Iławskiego,
Równiny
Inowrocławskiej,
Pojezierza
Gnieźnieńskiego, Pojezierza Kujawskiego i Wysoczyzny Świeckiej,
! występowanie obszarów mało zdegenerowanych, które są korzystne dla
rozwoju rolnictwa ekologicznego – Pojezierze Brodnickie, północna część
Wysoczyzny Świeckiej, Pojezierze Krajeńskie, wschodnia część Pojezierza
Kujawskiego i północno-zachodnia część Pojezierza Dobrzyńskiego.
37
Wymienione
powyżej
mankamenty
środowiska
przyrodniczego
można
poprawić poprzez tzw. ulepszanie. Dla gleb wykazujących okresowe niedobory wody
proponuje się zabiegi nawadniające i zatrzymujące wodę w glebie, natomiast na
obszarach zbyt suchych zaleca się stosowanie specjalnych upraw (np. rośliny
motylkowe, zboża), przeznaczanie tych terenów pod użytki zielone lub lasy, jak
również zabiegi nawadniające, czyli budowa odpowiedniego systemu rowów
melioracyjnych (przy sprzyjającej rzeźbie terenu i infrastrukturze komunikacyjnej). W
celu poprawy niekorzystnych właściwości gleb słabych i wadliwych stosuje się
zabiegi obejmujące regulację stosunków powietrzno-wodnych i cieplnych gleby
(odwadnianie,
nawadnianie,
iłowanie,
drenowanie),
meliorację
chemiczną
i
biologiczną. Dla gleb wykazujących erozję proponuje się między innymi zabiegi:
zalesienie
bądź
zadarnienie
stromych
stoków,
wprowadzenie
upraw
zabezpieczających glebę przed spłukiwaniem (motylkowe, zboża), pasy zieleni
ochronnej,
umacnianie
dróg
i
rowów
przydrożnych,
zabudowa
wąwozów,
kierunkowanie lub rozpraszanie cieków wodnych itp. W przypadku bardzo silnej
erozji należy rozważyć przeznaczenie gruntów ornych pod użytki zielone lub lasy.
Koncepcja zmian w użytkowaniu ziemi w regionie województwa zakłada
spadek areału gruntów użytkowanych rolniczo, na skutek wzrostu powierzchni
przeznaczonej pod tereny leśne, komunikacyjne i osiedlowe. Zmniejszenie to będzie
przede wszystkim wynikiem przekazywania gruntów o najniższych klasach
bonitacyjnych pod zalesienie. Ponadto spadek areału użytków rolnych będzie
rezultatem realizowania inwestycji przemysłowych i komunikacyjnych (budowa dróg,
autostrad).
VII. WSTĘPNA
ANALIZA
REALIZACJI
PLANU
POTRZEB
W
ZAKRESIE
INWESTYCJI WODNO-MELIORACYJNYCH NA LATA 2002-2006.
Zakres inwestycji melioracji szczegółowych zawarty w „Planie potrzeb inwestycji
wodno-melioracyjnych utrzymania, konserwacji i eksploatacji urządzeń melioracji
wodnych na lata 2002-2006 na terenie województwa kujawsko-pomorskiego”
zakładał do realizacji na lata 2002-2006, 47 zadań, o łącznej powierzchni
przewidzianej do zmeliorowania 7 479,8 ha.
38
Na rok 2002-2003 zaplanowanych było 7 zadań: Stolno etap I - gm.Stolno,
Brzyszewo Lutobórz II - gm Chodecz, Błenna element II – gm. Izbica Kujawska,
Budziszewko Bukowiec gm. Książki, Kruszyn II odpływ wód burzowych i
melioracyjnych gm. Włocławek, Jesień Turza Wilcza zad.II element II gm. Tłuchowo,
wykonano je w całości a powierzchnia zmeliorowanego obszaru wyniosła 173,3
ha.
Na rok 2004 przewidziano 5 zadań, z czego wykonano 2 zadania: Brzyszewo
Lutobórz II etap III gm. Chodecz i Chalin – Ruszkowo gm. Dobrzyń n/Wisłą -w tym
efekty rzeczowe 103,05 ha. Pozostałe zadania nie zostały wykonane z przyczyn
ograniczenia środków finansowych. Jednocześnie będą one realizowane w pierwszej
kolejności w następnych latach.
Na rok 2005-2006 zaplanowano odpowiednio 17 i 18 zadań, ich realizacja będzie
uwarunkowana wielkością dostępnych środków finansowych. Ostateczna analiza w
tym zakresie będzie możliwa na koniec przyjętego okresu programowania tj. w 2006
roku.
VIII. PROJEKTY ZADAŃ INWSTYCYJNYCH MELIORACJI SZCZEGÓŁOWYCH
NA LATA 2007-2015.
Dokonując
ustalenia
pilności
potrzeb
regulowania
stosunków
wodno-
powietrznych oraz wyznaczania kolejności wykonywania prac na poszczególnych
obszarach, brano pod uwagę następujące czynniki:
•
stan melioracji wodnych w województwie kujawsko-pomorskim,
•
rodzaje gleb ich bonitacja,
•
stosunki wilgotnościowe,
•
waloryzacje rolniczej przestrzeni produkcyjnej,
•
uwarunkowania gospodarczo-ekonomiczne,
•
a także potrzeby ze strony użytkowników gruntów rolnych.
Przeprowadzone rozpoznanie obszarów już zmeliorowanych województwa kujawskopomorskiego oraz docelowych potrzeb i sukcesywności ich wykonywania umożliwiło
określenie
rozmiaru
proponowanych
zadań
39
dla
„PROGRAMU
POTRZEB
INWESTYCJI WODNO-MELIORACYJNYCH w zakresie melioracji szczegółowych na
lata 2007-2015”.
Rys. 5. Inwestycje w zakresie gospodarki wodnej i melioracji przewidziane do
realizacji do 2015 na terenie województwa kujawsko- pomorskiego w
odniesieniu do stopnia zaspokojenia potrzeb.
Źródło: Opracowanie własne
Stopień zaspokojenia potrzeb
0 % - 30 %
31 % - 50 %
51 % - 80 %
81 % - 100 %
40
IX. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU.
Sytuacja ekonomiczna kraju powoduje oszczędne wydatkowanie środków
budżetowych pochodzących od podatników. Racjonalność ta obowiązuje także w
zakresie wydzielania środków finansowych w przypadku przeznaczenia ich na cele
rolnicze, a przede wszystkim na inwestycje obejmujące regulacje stosunków wodnopowietrznych na użytkach rolnych.
Ta sytuacja nakazuje szczególną troskę o trafną ekonomicznie optymalizację
kolejności wykonania inwestycji wodno-melioracyjnych. Jednocześnie pojawiła się
możliwość
pozyskiwania
funduszy
celowych
na
inwestycje
na
podstawie
opracowanych programów.
Począwszy od 2007 będzie możliwe wykorzystywanie środków akcesyjnych Unii
Europejskiej poprzez programy operacyjne uwzględnione w Narodowym Planie
Rozwoju na lata 2007-2013, który obecnie jest w fazie projektu.
Kierunki realizowanych zadań inwestycyjnych z jednej strony wyznaczają
potrzeby zgłaszane przez rolników, samorządy a z drugiej strony możliwości
pozyskania środków finansowych na ten cel.
41