Utrzymywanie się nałogu palenia tytoniu na terenach skrajnie

PRACE POGL¥DOWE
Kamil K. HOZYASZ
Utrzymywanie siê na³ogu palenia tytoniu na
terenach skrajnie zacofanych gospodarczo
– przyk³ad Puszczy Zielonej i Bia³ej
A persistence of tobacco smoking addiction
in economically severely underdeveloped regions
of Poland – the case of the Green Forest and White Forest
Klinika Pediatrii, Instytut Matki i Dziecka
w Warszawie
Kierownik:
Prof. dr hab. med. Andrzej Milanowski
Dodatkowe s³owa kluczowe:
palenie
papierosy zio³owe
ziemniak
koniczyna
badania etnograficzne
Additional key words:
smoking behavior
herbal cigarettes
potato
clover
ethnographic studies
Adres do korespondencji:
Dr med. Kamil K. Hozyasz
Klinika Pediatrii
Instytut Matki i Dziecka
ul. Kasprzaka 17a
01-211 Warszawa
Tel.: (+22) 327 72 68
e-mail: [email protected]
Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / 10
W XIX i na pocz¹tku XX wieku tereny polskiej Puszczy Zielonej i Puszczy
Bia³ej stanowi³y rezerwuar ludnoœci
ch³opskiej ¿yj¹cej na granicy przetrwania biologicznego. Pomimo niedostatku materialnego na³óg palenia tytoniu
by³ powszechny, blisko 100% mê¿czyzn by³o palaczami. Analiza prac etnograficznych sugeruje, ¿e trwa³e zakorzenienie na³ogu mog³o byæ spowodowane: 1. wczesn¹ inicjacj¹ i przyzwoleniem dla palenia przez nieletnich,
2. upowszechnieniem zwyczaju zastêpowania tytoniu w okresach jego niedostatku innymi surowcami, jak suszona naæ ziemniaczana, koniczyna, czy
nawóz koñski. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e
bodŸce zwi¹zane z paleniem nie-skutkuj¹cym ekspozycj¹ na nikotynê, tak¿e wywieraj¹ istotny wp³yw na utrzymywanie siê stanu uzale¿nienia.
In the 19-th and early 20-th centuries the regions of the Green Forest
and White Forest (Central Poland)
comprised a reservoir of rural people
living on the verge of biological existence. Despite material deficiencies,
tobacco smoking addiction was common - nearly 100% of the male population was smokers. An analysis of ethnographic findings suggests that the
permanence of addiction could have
been caused by 1. the early initiation
of smoking and acceptance of smoking by under-ages, 2. the spreading of
the practice of replacing tobacco,
when in deficit, by other materials such
as dried potato leaves, clover leaves
or even feces of horses. One can assume that stimuli linked with non-tobacco-exposed smoking may also
have an important influence on maintaining addiction.
Wstêp
Palenie tytoniu na terenach Puszczy Zielonej oraz Puszczy Bia³ej by³o powszechne
w XIX i XX wieku. Gawarecki w „Pamiêtniku historycznym p³ockim” z 1830 r. pisa³ „nigdzie prawie zwyczaj palenia tytoniu nie jest
tak upowszechniony, jak tu na puszczy. Ka¿dy mê¿czyzna bez wyj¹tku, gdziekolwiek
spotkaæ siê wydarzy, pali tytuñ, a nawet dzieci od lat 12 na³óg ten przejmuj¹” [3]. Ch³opi
zamieszkuj¹cy te ziemie ¿yli w wielkim niedostatku lub odczuwali groŸbê jego nastania. Kurpiowszczyzna (Puszcza Zielona) i
przyleg³a Puszcza Bia³a (przez biskupów
p³ockich zasiedlana Kurpiami) stanowi³y
najbiedniejszy obszar Mazowsza. W XIX
wieku opisywano:
„Nêdzne, niedostateczne od¿ywianie,
sk³adaj¹ce siê g³ównie z kartofli i kapusty,
wp³ywa nader szkodliwie na stan fizyczny i
wygl¹d ludnoœci. Ludzi t³ustych, twarzy rumianych nie spotyka siê tu wcale” [9]
„¯ycie Kurpiów jest wiêcej ni¿ skromne.
Jada on zwykle kapustê i kartofle lub
barszcz; potrzeba ju¿ domu zamo¿nego, aby
w nim znaleŸæ kawa³ek czarnego chleba. O
miêsie niema co mówiæ. Jada je Kurp trzy
razy na rok, podczas œwi¹t uroczystych;
mas³o, ser i jaja wynosi do miasta na sprzeda¿, bo przy takiej tylko oszczêdnoœci mo¿e
¿yæ...” (Czajewski W., cyt. za [1]).
O nêdzy ludnoœci ch³opskiej w obu Puszczach w XIX wieku œwiadczy³o wieloletnie
uzale¿nienie od zewnêtrznej pomocy ¿ywnoœciowej i poœrednio wiernopoddañczy stosunek do zaborcy eksploatuj¹cego oraz rusyfikuj¹cego inne obszary Kraju Przywiœlañskiego. Pod zaborem rosyjskim tereny te
dotyka³y liczne klêski g³odu. Najwiêkszy nieurodzaj nawiedzi³ w 1881 r., o czym mo¿na
znaleŸæ wzmianki, w tym rubryki ofiar, w ca³ej
polskiej prasie z tego okresu. W latach 80tych XIX wieku na kurpiowszczyznê dociera³a pomoc ¿ywnoœciowa z Rosji, g³ównie
w postaci kaszy jaglanej i kukurydzy. Ludnoœæ ch³opska dostrzega³a, ¿e bez „urzêdowego” wsparcia niemo¿liwe by³oby prze¿ycie. Skutkiem tego by³a akceptacja zaborcy, czego ciekawy wyraz stanowi³o stawianie krzy¿y i obelisków ku czci panuj¹cych
carów [5,6]. Po odzyskaniu niepodleg³oœci
w II Rzeczypospolitej niszczone by³y cerkwie, okolicznoœciowe krzy¿e i pomniki kojarz¹ce siê z uciskiem rosyjskiego zaborcy,
jednak¿e do naszych czasów, co jest wyj¹tkowe, w³aœnie na omawianym terenie, w
Ostrowi Mazowieckiej przetrwa³a pomnikowa figura Matki Bo¿ej, wyrzeŸbiona przez
samouka A. Pruszyñskiego w bia³ym marmurze, na wysokim postumencie z okaza³ymi tablicami w jêzykach polskim i rosyjskim („Na pami¹tkê cudownego ocalenia
913
Najjaœniejszego Cesarza Alexandra III wraz
z Najdostojniejsz¹ Monarchini¹ i ca³em Monarszem Rodzeñstwem w dniu...”). Patriotyzm ludnoœci puszczañskiej jest podkreœlany w pamiêtnikach, jednak¿e poszukuj¹cy
s¹ w stanie ³atwo odnaleŸæ ukryte dowody
dawnej akceptacji caratu (np. sadowieñskie
wiejskie Muzeum Regionalne, posiada w
ciekawych zbiorach pami¹tkow¹ tablicê dedykowan¹ Aleksandrowi II przez w³oœcian
P³atkowicy, opodal starego miasteczka Brok
na skraju Puszczy Bia³ej...) [7].
Powszechnoœæ palenia tytoniu w Puszczy Zielonej i Bia³ej, stanowi¹cych przez stulecia rezerwuar ludnoœci ¿yj¹cej na granicy
przetrwania biologicznego, zachêca do poszukiwania przyczyn trwa³ego przywi¹zania
do tego na³ogu. W deszczowe lata nieurodzaju i uprawa tytoniu siê tam nie udawa³a,
poza tym by³o to przez d³ugi czas zabronione. Mieszkañcy obu Puszcz docierali do
Prus w celach zarobkowych, jednak¿e nie
by³a to liczna grupa [1,10]. Przemytem tytoniu dla w³oœcian, a cygar dla mieszkañców
miast, mogli siê trudniæ tylko przygraniczni
mieszkañcy Kurpiowszczyzny, ale popyt
przypuszczalnie by³ ograniczony [1].
Mieszkañcom omawianych terenów poœwiêcono dwie interesuj¹ce monografie:
Chêtnika z 1936 r. – Kurpiom [1] i ¯ywirskiej z 1973 r. – Puszczy Bia³ej [10]. Analiza
monografii oraz w³asne badania przeprowadzone w okolicach Brañszczyka (Puszcza
Bia³a) wskazuj¹, ¿e przyczyn¹ przetrwania
na³ogu palenia w spo³ecznoœci ¿yj¹cej w sta-
914
³ym niedostatku lub nawet doœwiadczaj¹cej
g³odu przypuszczalnie by³y:
- wczesna inicjacja i przyzwolenie
dla palenia przez dzieci;
- zastêpowanie tytoniu, przy jego
braku, innymi surowcami.
Chêtnik [1] pisa³ „pali, kto ma co i za co,
a jak nie ma tytoniu, kurzy dym z byle nieraz
zielska...”. Najczêœciej wykorzystywanymi
alternatywnymi surowcami dla tytoniu by³y:
naæ ziemniaczana (zwana „macin¹”), koniczyna oraz suszony nawóz koñski. Czêœci
zielone ziemniaka (Solanum tuberosum),
nale¿¹cego podobnie jak tytoñ (Nicotiana
tabacum) do rodziny psiankowatych, zawieraj¹ nikotynê, natomiast koniczyna (Trifolium, rodzina bobowate) uchodzi za ca³kowicie beznikotynow¹ roœlinê i jest obecnie
wykorzystywana do produkcji beznikotynowych zio³owych papierosów (herbal cigarettes), które zdaniem wytwórców pomagaj¹
w rzuceniu palenia [8].
W XX wieku koncerny tytoniowe prowadzi³y utajnione badania nad sposobami pozyskiwania nowych oraz utrzymywania dotychczasowych konsumentów w stanie uzale¿nienia. Ujawnione ostatnio protoko³y badawcze jednoznacznie wskazuj¹, ¿e wiedziano o pozanikotynowych mechanizmach
na³ogu i znaczeniu dostarczania przez papierosy odpowiednio wysokiej dawki sk³adników dra¿ni¹cych drogi oddechowe [4].
Przypuszczalnie dra¿ni¹cy dym z surowców
palonych w zastêpstwie tytoniu by³ podstawowym czynnikiem warunkuj¹cym utrzymy-
Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / 10
wanie siê na³ogu u biednej ludnoœci Puszczy Zielonej i Bia³ej, ¿yj¹cej na granicy przetrwania biologicznego. Wyniki najnowszych
badañ Donny'ego i wsp. [2] potwierdzi³y, ¿e
w na³ogu palenia istotn¹ rolê odgrywaj¹ nienikotynowe bodŸce sensomotoryczne. Na
podstawie polskich archiwalnych obserwacji etnograficznych mo¿na by³o ju¿ wczeœniej
wnioskowaæ, ¿e palenie denikotynizowanych
papierosów nie jest skuteczn¹ metod¹ wychodzenia z na³ogu tytoniowego.
Piœmiennictwo
1. Chêtnik A.: Po¿ywienie Kurpiów. Jad³o i napoje
zwyk³e, obrzêdowe i g³odowe. Nak³adem Polskiej
Akademii Umiejêtnoœci, Kraków 1936.
2. Donny E.C., Houtsmuller E., Stitzer M.L.: Smoking
in the absence of nicotine: behavioral, subjective and
physiological effects over 11 days. Addiction 2006,
102, 324.
3. Gawarecki H.: Pamiêtnik historyczny p³ocki.
Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1985 (reprint).
4. Hammond D., Collishaw N.E., Callard C.: Secret
science: tobacco industry research on smoking behaviour and cigarette toxicity. Lancet. 2006, 367, 781
5. Herz L.: Puszcza Kamieniecka i Bia³a. Oficyna
Wydawnicza "Rewasz", Pruszków 2005.
6. Soko³ K., Sosna A.: Stulecie w Kamieniu i Metalu.
Rosyjskie Pomniki w Polsce w Latach 1815-1915.
MID Synergia, Moskwa 2005.
7. Szydlik W., Puœcian J.: Puszcza Bia³a. Strony
Rodzinne. Stowarzyszenie Kulturalno-Spo³eczne
Trakt Œwiêtojañski, Wyszków 2002.
8. www.honeyrose.co.uk/prod7.html
9. Zakrzewski A.: Z Puszczy Zielonej, 1888.
10. ¯ywirska M.: Puszcza Bia³a. Jej Dzieje i Kultura.
Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
1973.
K. K. Hozyasz