Klasztor i cerkiew w Supraślu

www.ciekawe-miejsca.net
Miejsca niezwykłe: Klasztor i cerkiew w Supraślu
Klasztor i cerkiew w Supraślu
Na wysokiej skarpie nad Supraślą stoi samotny krzyż z napisami
w języku starocerkiewnosłowiańskim i polskim: „w tym miejscu,
na Suchym Hrudzie w 1500 r.,(...) zatrzymał się krzyż puszczony
przez mnichów prawosławnych z pobliskiego Gródka na wody rzeki Supraśl w poszukiwaniu cichej przystani życia monastycznego
i duchowego”.
wany przez wojewodę nowogródzkiego
i marszałka Wielkiego Księstwa Litewskiego Aleksandra Chodkiewicza i arcybiskupa smoleńskiego Józefa Sołtana. Mnisi nie czuli się jednak dobrze
otoczeni życiem miasta, przenieśli się
więc dwa lata później na pobliski Suchy Hrud. W 1501 roku stała już tam
pierwsza drewniana cerkiew św. Jana
Teologa, a dziesięć lat później poświęcono murowaną cerkiew Zwiastowania
NMP.
Świątynia ta została zbudowana na
planie prostokąta z czterema okrągłymi wieżami na narożach. Dekoracyjne
szczyty i okazała kopuła nie przeszkadzały umieszczeniu całego systemu
strzelnic nadających cerkwi jednoznacznie obronny charakter.
Pamiątkowy krzyż na wzgórzu
Początki supraskiego monasteru
łączą się z niezwykłym wzrostem jego
znaczenia na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego (drugi pod tym względem ośrodek prawosławia – po Ław-
Historia supraskiego monasteru sięga
parę lat wcześniej w przeszłość. W 1498
roku w Gródku powstał klasztor ufundo24
nr 5 (14), Maj 2008
www.ciekawe-miejsca.net
Miejsca niezwykłe: Klasztor i cerkiew w Supraślu
cej pieśni wykonywane podczas nabożeństw był wykształcony „wolny chórzysta” Bogdan Onisimowicz z Pińska.
Przebywał on w Supraślu od 1572 do
1630 roku, kiedy to popadł w konflikt z opiekunem monasteru, Krzysztofem Chodkiewiczem, i został wypędzony. Opuszczając klasztor, najprawdopodobniej zabrał ze sobą księgę, która przez pewien czas potem znajdowała się w zbiorach Ławry Pieczerskiej.
Ostatecznie odnalazła się w latach 70.
XX wieku w Bibliotece Akademii Nauk
Ukrainy.
rze Kijowsko-Pieczerskiej) oraz rozkwitem duchowym i intelektualnym. Klasztor miał bardzo bogato wyposażoną
bibliotekę, ze zbiorów której korzystał
m.in. Maciej Stryjkowski przy pisaniu
Kroniki polskiej, litewskiej, żmodzkiej
i wszystkiej Rusi (XVI w.). Od końca
XVII stulecia w klasztorze działała też
drukarnia: ukazało się ok. 350 książek,
z czego 1/3 – świeckich.
Widok na klasztor od strony Supraśli
W zbiorach biblioteki przez kilkaset lat (od XVI stulecia) znajdował się
XI-wieczny kodeks Minieja Czetnaja na
marzec – jedno z najstarszych źródeł
informacji o języku starocerkiewnosłowiańskim. Powstała najprawdopodobniej na Bałkanach księga składała się
z 24 żywotów świętych oraz zbioru kazań, a odkrył ją pod koniec XIX wieku
profesor Michał Bobrowski. Wywieziony podczas II wojny światowej i podzielony na części kodeks znajduje się
obecnie w bibliotekach w: Petersburgu,
Ljubljanie, Warszawie i Zamościu.
Cerkiew Zwiastowania NMP
W samym Supraślu powstało natomiast na przełomie XVI i XVII wieku
inne wybitne dzieło – tzw. Irmologion
supraski. Twórcą tej księgi zawierają-
Monaster
utrzymywał
kontakty
z ośrodkami duchowymi na Bałkanach,
czego owocem – oprócz kodeksu Mi25
nr 5 (14), Maj 2008
www.ciekawe-miejsca.net
Miejsca niezwykłe: Klasztor i cerkiew w Supraślu
nieja czetnaja – były bizantyjskie freski we wnętrzu głównej cerkwi – rzadki na naszych ziemiach import sztuki
prawosławnej bez pośrednictwa Rusi.
Przedstawiały one świętych oraz sceny
z życia Chrystusa i Marii, tworząc program ikonograficzny w duchu wschodniego chrześcijaństwa. Wykonał je artysta określony w roczniku z 1557 roku
jako Serbin Nektarij Malar. Niestety, nic
więcej o nim nie wiadomo, a z samych
fresków ocalały jedynie fragmenty (m.in.
postaci świętych Jerzego i Demetriusza
z filarów korpusu głównego), które można zobaczyć na ekspozycji muzealnej
w Pałacu Archimandrytów.
W 1614 roku mnisi zostali zmuszeni
do podporządkowania się postanowieniom unii brzeskiej, co trwało przez ponad dwa stulecia (do 1839 roku, kiedy
to klasztor stał się z powrotem prawosławny). W tym okresie zespół klasztorny został rozbudowany m.in. o Pałac Archimandrytów (1635–55, rozbudowany w XVIII wieku, po zniszczeniach II wojny światowej odbudowany
w latach 1959–72) i bramę-dzwonnicę
(1752). Wnętrza cerkwi Zwiastowania
NMP otrzymały nowe wyposażenie, barokowy ikonostas, a freski zatynkowano.
Brama-dzwonnica
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości po I wojnie światowej usunięto z klasztoru mnichów prawosławnych,
budynki przekazano najpierw szkole rol-
W cerkwi Zwiastowania NMP łączą się elementy
dekoracyjne i obronne
26
nr 5 (14), Maj 2008
www.ciekawe-miejsca.net
Miejsca niezwykłe: Klasztor i cerkiew w Supraślu
niczej, a następnie księżom salezjanom.
Dzieła zniszczenia dopełniła II wojna
światowa: najpierw wojska radzieckie
urządziły sobie koszary w budynkach
klasztoru, a następnie wycofujący się
Niemcy wysadzili cerkiew Zwiastowania
NMP w powietrze. Dopiero w latach 80.
mnisi prawosławni uzyskali zezwolenie
na odbudowę cerkwi; budynki klasztorne zaś wróciły do nich dwanaście lat
temu.
słynny i otoczony wielkim kultem (zarówno przez prawosławnych, jak i katolików) obraz MB Supraskiej stanowi
XIX-wieczną kopię. Sam oryginał był
natomiast kopią MB Smoleńskiej przedstawiającej Marię, w typie Hodegetrii,
z Dzieciątkiem, które w lewej ręce trzyma księgę, a prawą błogosławi. Ufundowany w 1503 roku przez biskupa smoleńskiego Józefa Sołtana oryginał obrazu supraskiego został wywieziony na
początku I wojny światowej przez uciekających przed wojskami niemieckimi
mnichów w głąb Rosji i od tego czasu
słuch o nim zaginął.
Nie należy do monasteru teren, na
którym leżą dawne katakumby. Niegdyś znajdujdowały się pod (rozebraną w XIX stuleciu) XVI-wieczną cerkwią
Zmartwychwstania Chrystusa. Chowano
w nich – oprócz mnichów – także przedstawicieli wpływowych okolicznych rodów: Olelkowiczów, Słuckich i Wiśniowieckich. W 2. połowie XX wieku prowadzono tam badania archeologiczne,
których szybko zaniechano, a odsłonięte katakumby padły łupem wandali.
Klasztor może się poszczycić natomiast innymi ciekawymi zbiorami.
W znajdującym się w Pałacu Archimandrytów Muzeum Ikon (oddział Muzeum
Podlaskiego w Białymstoku) obejrzymy
ekspozycję ikon, przede wszystkim tych
odebranych przemytnikom na granicy.
Królują tu masowo produkowane dzieła
z przełomu XIX i XX wieku, choć odnajdzie się też trochę starszych oraz prawdziwych artystycznych „perełek”. Jak to
z dziełami odebranymi na granicy bywa – o ich historii nie wiadomo wiele,
najczęściej da się jedynie orientacyjnie
określić czas oraz tereny, na których
powstały. Zobaczymy tu m.in. ikony kalendarzowe, przedstwienia Marii w typie Hodegetrii, Chrystusa Pantokratora,
świętych i Ojców Kościoła oraz Deesis
(Jezusa w otoczeniu Marii i św. Jana
Chrzciciela).
W Pałacu Archimandrytów mieści się Muzeum
Ikon
Każdego, kto liczy na tradycyjne muzeum, spotka tu zawód. Od samego początku widać, że jest ono zupełnie innego typu. W nastrój zwiedzania wprowadza już nazwa ekspozycji stałej: Iko-
Niestety, zwiedzając klasztor i cerkiew, mamy do czynienia z rekonstrukcjami. Także wiszący w głównej cerkwi
27
nr 5 (14), Maj 2008
www.ciekawe-miejsca.net
Miejsca niezwykłe: Klasztor i cerkiew w Supraślu
na. Obraz i słowo – między tym co
ulotne, a wieczne. Mająca ambitny zamiar prezentacji w nowoczesny sposób
doktryny Kościoła prawosławnego wystawa prowadzi widza od teologii ikony, poprzez prezentację symboliki cerkwi, galerię wizerunków świętych aż po
otoczone archiwalnymi zdjęciami ocalałe fragmenty supraskich fresków. Każda
z sal została urządzona w innym stylu (np. pustelniczej groty, wnętrza cerkwi, wiejskiej chaty czy też pracowni
mnicha piszącego ikony), a na oglądających czeka swego rodzaju spektakl
„światło-dźwięk”.
zeum można także spróbować swoich
sił w tym zakresie.
Istniejące od niedawna Muzeum Ikon
ma na celu w nowoczesny sposób przybliżyć skomplikowaną teologię ikony
i jej znaczenie dla kultury prawosławia.
Przystępna i atrakcyjna dla odwiedzających w różnym wieku ekspozycja z pewnością nie zawiedzie oczekiwań nawet
tych wybrednych. Zwiedzając cerkiew,
klasztor i muzeum w Supraślu, należy pamiętać, iż jest to cel pielgrzymek
i czynny monaster, nie zobaczymy go
więc w święta cerkiewne oraz państwowe.
Tekst i zdjęcia: Danuta Maciejewska
Informacje praktyczne:
Supraśl leży ok 15 km od Białegostoku, przy drodze
nr 676 w stronę Krynek.
Klasztor można zwiedzać pn.–sob. 10.00–14.00 oraz
16.00–18.00 (w pozostałych godzinach obowiązuje cisza monasterska).
Muzeum Ikon (oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku) czynne jest codziennie (oprócz poniedziałków i dni świątecznych) od 1.V. do 30.IX. 12.00–19.00,
od 1.X. do 30.IV. 10.00–17.00. We czwartki wstęp bezpłatny. Ceny biletów: normalny 10 zł, ulgowy i rodzinny 5 zł.
W Internecie: http://www.monaster-suprasl.pl
http://muzeum.bialystok.pl/main.php?x =700
Drewnianą cerkiew św. Jana Teologa zastąpiła
murowana
Zwiedzaniu towarzyszy bowiem muzyka (chóralny śpiew modlących się
mnichów), a światło zapala się i gaśnie,
naprzemiennie wydobywając z mroku
poszczególne dzieła sztuki. Częścią
ekspozycji jest również film prezentujący techniki pisania ikon. W ramach
warsztatów organizowanych przez mu-
28
nr 5 (14), Maj 2008