Przygotowanie średniego personelu medycznego do udzielania

Siermontowski
Probl
Hig Epidemiol
P i wsp.
2011,
Przygotowanie
92(2): 211-215
średniego personelu medycznego do udzielania pomocy w przypadkach katastrof ...
211
Przygotowanie średniego personelu medycznego do
udzielania pomocy w przypadkach katastrof chemicznych
Professional preparation of mid-level medical personnel to give first aid in case of chemical
disasters
Piotr Siermontowski 1/, Agnieszka Laskowska 2/, Romuald Olszański 1/
1/
2/
Zakład Medycyny Morskiej Wojskowego Instytutu Medycznego w Gdyni
„Zdrowie” Sp. z o.o. w Sieradzu
Wprowadzenie. Uprzemysłowienie kraju, składowanie i transport
substancji chemicznych, często niebezpiecznych dla zdrowia i życia, coraz
szersze wykorzystanie różnych substancji chemicznych w życiu codziennym,
a także potencjalne zagrożenie atakiem terrorystycznym z użyciem broni
chemicznej są obecnie realnymi wyzwaniami dla służby zdrowia.
Cel pracy. Wykazanie stopnia przygotowania fachowego personelu
medycznego, a także istnienia prawidłowych procedur postępowania
z pacjentem podejrzanym o kontakt z chemicznymi środkami toksycznymi
w izbach przyjęć, poradniach, gabinetach szkolnych, itp.
Materiał i metody. Dane uzyskano na podstawie ankiety przeprowadzonej
wśród personelu pielęgniarskiego. Dotyczyły one właściwego postępowania
w przypadku zatruć, oraz wiedzy pielęgniarek o toksycznych środkach
chemicznych a także broni chemicznej.
Wyniki. Odpowiedzialność ciążąca na średnim personelu medycznym
włączonym w poszczególne etapy postępowania z pacjentem mającym
kontakt z toksyczną substancją chemiczną, bądź bronią chemiczną, jest
bardzo duża, co oznacza, że należy przygotować personel pielęgniarski
do świadomego udziału w takich działaniach. Z przeprowadzonej ankiety
wynika, że pielęgniarki nie mają wiedzy na ten temat i nie umiałyby
skutecznie uczestniczyć w postępowaniu w tego typu sytuacjach.
W podsumowaniu zawarto próbę analizy istniejącej sytuacji i wskazano
drogi mogące prowadzić do jej poprawy.
Wnioski. Wykazano, że opracowanie jednolitych, jasnych i powtarzalnych
procedur jest konieczne, wynikające z braku wiedzy, bądź niedomóg
organizacyjnych danej jednostki i całości systemu ochrony zdrowia.
Introduction. Country industrialization, storage and transport of chemicals,
often dangerous for health and life, the increasing use of various chemicals
in everyday life, and the potential threat of a terrorist attack by means of
chemical weapons are now real challenges for health professionals.
Aim. To demonstrate the degree of preparation of professional medical
staff, and the existence of proper procedures for dealing with patients
suspected of contact with toxic chemicals in hospital emergency rooms,
outpatient clinics, school physician’s offices, etc.
Material and methods. The data was obtained on the basis of a survey of
nursing staff. It referred to the proper treatment of poisonings, and nurses’
knowledge related to toxic chemicals and chemical weapons.
Results. The responsibility of mid-level medical staff included in various
stages of the procedure of dealing with the patient exposed to chemical
agents or weapons is significant, therefore nurses should be prepared for an
informed participation in such activities. The survey shows that nurses have
little knowledge about the problem and they would not be able to actively
participate in such proceedings. The study summation attempted the
analysis of the existing situation and indicated possible improvements.
Conclusion. The study shows that the development of uniform, clear
and repetitious procedures is necessary due to the lack of knowledge or
organizational defects of the individual units and the whole health care
system.
Key words: qualification, nurse, chemical disasters, chemical weapon
Słowa kluczowe: kwalifikacje, pielęgniarka, katastrofy chemiczne, broń
chemiczna
© Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): 211-215
www.phie.pl
Nadesłano: 08.08.2010
Zakwalifikowano do druku: 27.03.2011
Wstęp
Zagrożenie katastrofami chemicznymi, mimo
stałego zwiększania wymagań bezpieczeństwa
i nakładów na zapobieganie, w związku z rozwojem
gospodarczym nie maleje, lecz stale rośnie. Trudno jest
sobie wyobrazić rozwój przemysłu, produkcje nawozów, tworzyw sztucznych, czy choćby rafinację ropy
Adres do korespondencji / Address for correspondence
dr med. Piotr Siermontowski
Zakład Medycyny Morskiej Wojskowego Instytutu Medycznego
ul. Grudzińskiego 4 81-103 Gdynia 3
tel: 58/6262405, 58/6262230, kom. 602657959, fax. 58/6262405
naftowej bez składowania w dużych ilościach środków
chemicznych, często niebezpiecznych. Nawet chłodnictwo przemysłowe jest już zagrożeniem chemicznym
ze względu na lotne środki wypełniające instalacje
chłodzące. Podobnie transport drogowy lub kolejowy
środków chemicznych stwarza istotne zagrożenie
uwolnieniem substancji toksycznych do gleby, wody,
212
czy atmosfery. Coraz większego znaczenia nabierają
także składowiska odpadów, często nielegalne i niewłaściwie zabezpieczone.
Na dnie Bałtyku spoczywają setki ton amunicji
chemicznej pochodzącej z czasów I i II wojny światowej,
oraz niewiadoma ilość współczesnej – poradzieckiej.
Co jakiś czas pewne jej ilości są wyrzucane na brzeg,
bądź wyławiane przez rybaków. Należy spodziewać się
znacznego nasilenia kontaktów z bronią chemiczną
z dna Bałtyku w związku z budową gazociągu Nord
Stream [1,2,3].
Osobnym zagrożeniem, niestety realnym także
w Polsce, jest zagrożenie terrorystyczne. Brak daleko
idącej współpracy międzypaństwowej, skomplikowane powiązania gospodarcze, naciski różnych grup
społecznych, czy liberalna polityka wizowa uniemożliwiają skuteczne przeciwdziałanie terroryzmowi.
Obecnie miejsce dominującego przez większą część
XX wieku terroryzmu politycznego zajął terroryzm
religijny, najczęściej islamski. Muzułmańscy odpowiednicy krzyżowców starają się narzucić siłą swoją
religię i zasady życia całemu światu. Niestety, o ile
chrześcijańscy krzyżowcy siali terror dosłownie ogniem i mieczem, o tyle możliwości współczesnego
uczestnika islamskiej „świętej wojny” są nieporównanie większe [1]. W arsenale współczesnego terrorysty,
poza bronią konwencjonalną obecna jest broń biologiczna (tania i skuteczna), a także broń chemiczna,
która była i może być zastosowana przez organizacje
terrorystyczne [4,5].
Zagrożenia te i ich medialny charakter usuwają
w cień niewiele mniej groźne, za to częściej występujące opisane wyżej katastrofy chemiczne. Uwolnienie
znacznych mas czy objętości toksycznych związków
chemicznych stosowanych w różnych procesach technologicznych, czy transportowanych drogą lądową,
może nieść ze sobą znacznie tragiczniejsze skutki, niż
nawet ograniczone użycie broni chemicznej [6,7].
Minimalizacja skutków, niesienie pomocy i inne
działania w sytuacji kryzysowej wymagają skoordynowanego działania różnych służb, wśród których
niezwykle istotną rolę odgrywają jednostki służby
zdrowia. Ponieważ w systemie jednym z istotnych
elementów jest personel pielęgniarski, podjęto badania
dotyczące tej właśnie grupy fachowych pracowników
ochrony zdrowia.
Cel pracy
Wykazanie fachowego przygotowania, bądź
jego braku, personelu pielęgniarskiego do działania
w przypadku katastrof chemicznych, bądź użycia broni chemicznej, istnienia, bądź braku obowiązujących
procedur w tym zakresie, a także dostępu do źródeł
informacji.
Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): 211-215
Materiał i metoda
Badania przeprowadzono w 2010 r. przy pomocy autorskiej ankiety skierowanej do personelu
pielęgniarskiego. Pytania w niej zawarte dotyczyły
postępowania z pacjentem podejrzanym o kontakt ze
szkodliwą substancją chemiczną [8].
Ankietę wypełniały pielęgniarki, pracujące
w izbach przyjęć, blokach operacyjnych, poradniach
chirurgicznych, szpitalnych oddziałach ratunkowych,
oraz szkolnych gabinetach lekarskich. Badani odpowiedzieli anonimowo na 20 pytań otwartych. Należały
one do 4 grup tematycznych:
1. procedur organizacyjnych w danej jednostce służby zdrowia uruchamianych na wypadek kontaktu
z substancjami szkodliwymi
2. ogólnej wiedzy na temat postępowania z pacjentami mającymi kontakt z toksyczną substancją
chemiczną
3. przebytych w tym zakresie szkoleń
4. wiedzy praktycznej sprawdzanej za pomocą
przedstawienia konkretnych przypadków.
Wyniki
Podsumowanie wyników ankiety przedstawia
tabela I. Już na podstawie pobieżnego zapoznania się
z nimi można stwierdzić, iż wiedza pielęgniarek w tej
materii jest znikoma, lub wręcz żadna. Odpowiedzi
bardzo często są intuicyjne, odwołujące się do doświadczenia lub (co gorsza) do obiegowych poglądów.
Najczęstszą jednak odpowiedzią na większość pytań
było przyznanie się do niewiedzy [8].
Omówienie wyników
Na podstawie wyników ankiety należy przyjąć, iż
w przypadku pojawienia się większej liczby poszkodowanych – ofiar porażonych w katastrofie chemicznej,
personelowi pielęgniarskiemu towarzyszyłby głównie
strach. W wykonywanych czynnościach panowałby
chaos i improwizacja, a nieumiejętne działania w licznych przypadkach mogłoby spowodować narażenie
samego personelu i osób trzecich na wtórne zatrucia.
Nieznajomość objawów charakterystycznych, „odtrutek” itp. uniemożliwiłaby, mimo największego nawet
poświęcenia, powodzenie podjętych czynności. Brak
skoordynowanych działań prowadziłby do przedłużania i nieskuteczności akcji niesienia pomocy. Niewłaściwie prowadzone działania ratownicze fachowego personelu służby zdrowia mogłyby zwiększyć liczbę ofiar;
porażeni niewłaściwie leczeni, narażeni na transport
itd. ponieśliby takie same, bądź zbliżone konsekwencje
zdrowotne, co w przypadku nie udzielenia pomocy,
natomiast substancje toksyczne oddziaływałyby na
osoby próbujące pomocy udzielać i osoby trzecie. Te
same niewłaściwe działania spowodować by mogły
Siermontowski P i wsp. Przygotowanie średniego personelu medycznego do udzielania pomocy w przypadkach katastrof ...
213
Tabela I. Dane uzyskane na podstawie ankiety przeprowadzonej wśród personelu pielęgniarskiego
Table I. The data obtained on the basis of a survey of nursing staff
Nr Treść pytania
1. Czy w Pana/Pani oddziale są opracowane procedury postępowania w przypadku katastrof chemicznych?
2. Czy personel pielęgniarski na Pana/Pani oddziale posiada wiedzę na temat segregacji chorych i poszkodowanych?
3. Czy na Pani/Pana oddziale jest wyznaczony punkt do dekontaminacji?
4. Jakich środków użył(a)by Pan/Pani do dekontaminacji pacjentów z kontaktu z substancjami toksycznymi?
5. Co zrobił(a)by Pan/Pani z rzeczami osobistymi osoby, która miała kontakt z substancjami toksycznymi?
Odpowiedź
Tak
Nie
Nie wiem
Tak
Nie
Nie wiem
Tak
Nie
Nie wiem
70% spirytus
Woda z detergentem
Środek odkażający
Szczelny plastikowy worek
Inne odpowiedzi
Nie wiem
Brak odpowiedzi
6. Jak postąpi Pan/Pani ze sprzętem medycznym użytym do udzialania pomocy pacjentowi, który miał kontakt ze Szczelny plastikowy pojemnik
szkodliwą substancją chemiczną?
Inne odpowiedzi
Nie wiem
Brak odpowiedzi
7. Co dzieje się z pacjentami po wstępnej dekontaminacji?
Trafiają na oddział
Inne odpowiedzi
Nie wiem
Brak odpowiedzi
8. Czy w Pana/Pani oddziale są wyznaczone kierunki ruchu chorych na wypadek stwierdzenia chorób szczególnie Tak
niebezpiecznych, lub przyjęcia pacjentów będących ofiarami katastrofy chemicznej? Jeśli tak, to opisz schemat Nie
organizacyjny
9 Czy w zasobach szpitala jest dostępna odzież i inne środki ochrony, np. dróg oddechowych w przypadku kontak- Jest
tu personelu i pacjentów z substancjami toksycznymi?
Jest, ale nie spełnia norm
Nie ma
10. Jakie zna Pan/Pani rodzaje broni chemicznej?
Są znane
Są nieznane
11. Czy Pan/Pani lub ktoś z współpracowników brał kiedykolwiek udział w szkoleniach na temat zasad postępowa- Tak
nia w przypadku katastrof chemicznyc
Nie
12. Czy Pana/Pani zdaniem szkolenia takie są zasadne dla średniego personelu medycznego?
Tak
Nie
13. Jakie zewnętrzne symptomy będą świadczyły o tym, że pacjent miał kontakt z substancją toksyczną?
Prawidłowo rozpoznają objawy
Nie rozpoznają objawów
14. Czy wie Pan/Pani, gdzie na terenie Polski w chwili obecnej można zetknąć się z bronią chemiczną?
Tak
Nie
15. Jakie zna Pan/Pani inne rodzaje niebezpiecznych substancji toksycznych?
Są znane
Są nieznane
16. W wypadku komunikacyjnym przewróciła się cysterna, zaczął wydobywać się z niej zielonożółty obłok. Na czym Udzielą pierwszej pomocy
będzie polegała pomoc, której udzieli Pan/Pani kierowcy w momencie zgłoszenia się do izby przyjęć i później? Nie udzielą pierwszej pomocy
Inne odpowiedzi
17. Na jachcie wybuchł pożar, w wyniku spalenia się żywicy poliuretanowej, z której zbudowany jest jacht zaczął
Udzielą pierwszej pomocy
ulatniać się fosgen. Jak będzie Pan/Pani udzielał(a) pierwszej pomocy poszkodowanym, którzy ulegli zatruciu? Nie udzielą pierwszej pomocy
Inne odpowiedzi
18. Rybak podczas połowów na Bałtyku znalazł w sieci coś, co przypominało wyglądem bursztyn; był to iperyt.
Udzielą pierwszej pomocy
Dłonie mężczyzny zostały poparzone. Co zrobi Pan/Pani gdy zgłosi się po pomoc do izby przyjęć i jakie powin- Nie udzielą pierwszej pomocy
no być dalsze postępowanie?
Inne odpowiedzi
19. Doszło do oparzenia górnych dróg oddechowych i oczu podczas „gaszenia” wapna w trakcie prac budowlanych. Udzielą pierwszej pomocy
Jak postąpi Pan/Pani w tym przypadku udzielając pierwszej pomocy temu pacjentowi?
Nie udzielą pierwszej pomocy
Inne odpowiedzi
20. W wypadku komunikacyjnym doszło do rozszczelnienia cysterny przewożącej amoniak, nastąpił wyciek. Jak
Udzielą pierwszej pomocy
będzie wyglądała pierwsza pomoc osobom mającym kontakt z wyciekiem?
Nie udzielą pierwszej pomocy
Inne odpowiedzi
%
0
91
9
9
2
9
6
85
9
35
59
6
24
12
52
12
24
12
52
12
21
9
58
12
0
100
0
47
53
9
91
0
100
100
0
15
85
0
100
32
68
0
97
3
0
91
9
0
85
15
0
88
12
0
97
3
214
skażenie obiektów służby zdrowia i innych (pralnie,
magazyny itp.), mogące doprowadzić do niemożności
ich użytkowania, bądź konieczności przeprowadzenia
kosztownych działań mających na celu usunięcie, bądź
neutralizację substancji toksycznej [9].
W jednostkach służby zdrowia, zarówno prywatnych jak i należących do państwowego systemu,
a szczególnie w izbach przyjęć, szpitalnych oddziałach
ratunkowych, gabinetach szkolnych itp. powinny nie
są opracowane procedury postępowania w przypadku
wystąpienia katastrof chemicznych, czy użycia broni
chemicznej. Z przeprowadzonej ankiety wynika, że
takich procedur bądź to nie ma, bądź też pracownicy
nie są z nimi zapoznawani. Personel pielęgniarski
aż w 91% potwierdził nie przygotowanie zakładów
ochrony zdrowia na zdarzenia, których badanie dotyczyło [8].
Obecny, jak i wcześniejszy system szkoleń zawodowych pielęgniarek, pomija kwestię zagrożeń wynikających z używania środków chemicznych, tym samym
nie przystaje do współczesnych uwarunkowań i zapotrzebowań. Autorzy uważają, że istnieje konieczność
uwzględnienia tematyki zagrożeń chemicznych, oraz
objawów, jakie środki toksyczne (w tym bojowe) wywołują u człowieka. Podobnie niezbędna jest organizacja
szkoleń, kursów kwalifikacyjnych i specjalistycznych
dla obecnie pracującego personelu pielęgniarskiego.
Jest to tematyka, jaką powinny podjąć izby pielęgniarskie, katedry medycyny ratunkowej, katedry medycyny
katastrof. Cenne byłyby także szkolenia dotyczące
udzielania pierwszej pomocy, prowadzenia segregacji
chorych i poszkodowanych [10]. W prowadzeniu
specjalistycznych szkoleń wskazane byłoby nawiązanie kontaktów i wykorzystanie możliwości jednostek
obrony przeciwchemicznej Wojska Polskiego. Brak
wiedzy personelu pielęgniarskiego jednoznacznie
wynika z braku możliwości zdobycia wiedzy zarówno
podczas podstawowego szkolenia zawodowego, jak
i podczas dokształcania się.
Każda z jednostek ochrony zdrowia w planach
architektonicznych i rozwiązaniach organizacyjnych
powinna mieć wyznaczone, izolowane pomieszczenia z przeznaczeniem do dekontaminacji pacjentów
z kontaktu z niebezpieczną substancją, np. chemiczną.
Tylko w połowie ankietowanych szpitalnych oddziałów ratunkowych (SOR) są wyznaczone punkty dekontaminacji, a reszta placówek, ze względu na bariery
Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): 211-215
architektoniczne i małą powierzchnię, nie posiada
takich pomieszczeń. Standardem jest, że jeżeli nawet
takie pomieszczenia istnieją to są one wykorzystywane
w inny sposób, tzn. służą jako dodatkowe łazienki,
pomieszczenia gospodarcze, brudowniki. Nie ma technicznej i organizacyjnej możliwości przywrócenia ich
w sytuacji alarmowej, w ciągu kilku, kilkunastu minut
do stanu umożliwiającego wykorzystanie ich zgodne
z właściwym przeznaczeniem. W 85% pielęgniarki
potwierdziły te niekorzystne dla wizerunku szpitali
czy przychodni realia.
Poza lokalową kwestią dekontaminacji, istotna
jest kwestia znajomości środków służących do tego
celu, jako że pielęgniarki nie wiedzą jakich środków
należałoby użyć [9].
Innym problemem jest kwestia braku w aptekach
szpitalnych środków – odkażalników, czy odtrutek
dla poszczególnych rodzajów broni chemicznej, lub
znikome ich ilości (atropina), co nie pozwoli na
szybkie i skuteczne udzielenie pomocy. Także bardzo
dużym zmartwieniem jest brak podstawowego sprzętu
ochrony osobistej personelu w przypadku zagrożenia
niebezpieczną substancją toksyczną, wyłączając ogólny dostęp do rękawiczek lateksowych.
Z powyższych wyników wyłania się ogrom niewiedzy, a – co za tym idzie – konieczność przeprowadzania dodatkowych szkoleń dla pielęgniarek i nie tylko.
W przypadku większego zagrożenia danej okolicy; np.
jeżeli dana jednostka ochrony zdrowia znajduje się
w bezpośrednim sąsiedztwie zakładu przemysłowego
wykorzystującego niebezpieczne środki chemiczne,
wskazane były by dodatkowe szkolenie ukierunkowane
na konkretny typ zagrożenia.
Wnioski
1. Wiedza średniego personelu medycznego na
temat zagrożeń ze strony toksycznych środków
chemicznych, niezależnie od miejsca pracy, czy
poziomu wykształcenia zawodowego jest dalece
niewystarczająca.
2. Jednostki ochrony zdrowia nie są przygotowane
pod względem lokalowym, organizacyjnym ani
logistycznym do niesienia pomocy w przypadku
katastrof chemicznych, szczególnie przy większej
niż pojedyncze osoby liczbie poszkodowanych.
3. Istnieje zapotrzebowanie na szkolenia personelu
medycznego w tym zakresie.
Siermontowski P i wsp. Przygotowanie średniego personelu medycznego do udzielania pomocy w przypadkach katastrof ...
215
Piśmiennictwo / References
1. Filipek B, Olszański R. Bojowe środki trujące w Morzu
Bałtyckim – postępowanie w przypadku bezpośredniego
kontaktu z BST. Materiały z II Konferencji Morskiej „Aspekty
bezpieczeństwa nawodnego i podwodnego oraz lotów nad
morzem”. AMW, Gdynia 1999.
2. Kasperek A. Broń chemiczna zatopiona w Morzu Bałtyckim.
Adam Marszałek, Toruń 2000.
3. Malinowska I. Bałtyk, sarkofag broni chemicznej. http://
www.wiadomosci24.pl/artykul/drukuj/baltyk_sarkofag_
broni_ch
4. Croddy E. Broń chemiczna i biologiczna. Raport dla
obywatela. WNT, Warszawa 2003.
5. Krauze M, Nowak I. Broń chemiczna. MON, Warszawa
1984.
6. Grochowski J, Głozak S. Chemia środków trujących. WAT,
Warszawa 1973.
7. Szczucki E. Chemia środków trujących, część III: Chemia
toksykologiczna. WAT, Warszawa 1973.
8. Laskowska A. Czynności pielęgniarskie w procedurach
postępowania w przypadkach użycia broni chemicznej
i zdarzeń o podobnym charakterze. Praca licencjacka. WSHE,
Łódź 2007.
9. Stachlewska-Wróblowa A. Analiza skażeń chemicznych.
WAT, Warszawa 1981.
10. Predtieczenski BI. Zarys patologii i terapii porażeń bojowych
środkami trującymi. MON, Warszawa 1953.