Karol Kosmowski, Tomasz Jurkiewicz, Tomasz Kośmider: Historia i

Historia i zabytki osady Wojsławice
Karol Kosmowski, Tomasz Jurkiewicz,
Tomasz Kośmider
1. STRESZCZENIE
Historia Polski to historia wielu narodowości. Od zamierzchłych już czasów na terenie
naszego kraju razem mieszkali ludzie wyznający różne religie, reprezentujący odmienne
kultury i obyczaje. Szczególnie jest to widoczne we wschodniej części Polski, gdzie przez
wiele wieków zgodnie żyli Żydzi, Rusini i Polacy. Osada Wojsławice jest tego najlepszym
przykładem. Wielokulturowość jest tu widoczna na każdym kroku. Obok siebie stoi tutaj
katolicki kościół, barokowa cerkiew i synagoga. Jest to jeden z powodów, dla których warto
jest zainteresować się tym malowniczo położonym miejscem z licznymi jarami, wąwozami i
źródłami. Wojsławice są charakterystycznym przykładem osiedla o układzie obejmującym
trzy struktury urbanistyczne: ośrodek miejski, dwór oraz ulice podmiejskie o charakterze wsi.
Osada jest jednym z niewielu byłych miasteczek, które zachowały pierwotny kształt
lokacyjny, dzięki czemu stanowi cenny przykład średniowiecznego układu przestrzennego.
Oprócz unikatowych walorów zabytkowych – o których mowa w dalszej części opracowaniaWojsławice mogą pochwalić się ciekawymi plenerami chętnie odwiedzanymi przez artystów
malarzy. Warto jest zachować od zapomnienia tą niewielką osadę, jako przykład oryginalnej
architektury i wielokulturowości naszej ojczyzny.
2. LOKALIZACJA I ZARYS HISTORII OSADY WOJSŁAWICE.
Osada Wojsławice leży we wschodniej części Wyżyny Lubelskiej, na terenie
subregionu zwanego Działami Grabowieckimi, nad rzeką Wojsławką, w odległości 30 km od
Chełma.
Jeśli pomnąć ograniczone warunki naturalnymi możliwościami rozwoju przestrzengo,
miasteczko miało niezwykle korzystną w ówczesnych czasach lokalizację. Położone na
wzniesieniu wśród bagnistych łąk, przez które przepływały rzeczki Wojsławka, Gacka i
Barbarka otaczające ze wszystkich stron tę wyspę i zapewniające zaopatrzenie w wodę,
rzeczki te ograniczały jednocześnie swobodny dostęp do miasta i stanowiły ważny wówczas
czynnik obronny. Za łąkami rozciągały się wyżej położone pola ze stokami nachylonymi w
kierunku wzniesienia, osłaniane ze wszystkich stron dużymi kompleksami lasów. Miasteczko
było więc rzeczywiście wyspą położoną w kotlinie.
Pierwszą wzmiankę o Wojsławicach można odnieść do roku 1404, wtedy bowiem zapisani
zostali na studia w uniwersytecie krakowskim trzej bracia Roslay z Wojsławic w Ziemi
Chełmskiej. Wkrótce, w 1429 roku występuje w sądzie ziemskim w Hrubieszowie dziedzic z
Wojsławic. W 1434 roku Wojsławice zostają włączone do erygowanej parafii w Kumowie,
lecz istnieją przesłanki, że już wcześniej istniała parafia w Wojsławicach, które w 1431 roku
zostały zniszczone. W 1446 roku odbył się w Wojsławicach sejmik ziemski Ziemi
Chełmskiej, były więc już wówczas miastem.
Po nadaniu przez Władysława Jagiełłę w 1388 roku księstwa bełskiego Ziemowitowi IV
księciu mazowieckiemu ustaliła się południowa granica Ziemi Chełmskiej. Wojsławice, które
już wówczas musiały być znaczącą osadą, zapewne nawet z zamkiem, znalazły się na skraju
Ziemi Chełmskiej, tuż nad jej południową granicą. Położenie na skrzyżowaniu ważnego
średniowiecznego szlaku handlowego w Włodzimierza do Lublina z traktem lokalnym z
Chełma do Grabowca, stolicami sąsiadujących ze sobą powiatów, wyznaczało Wojsławicom
szczególną rolę i stwarzało sprzyjające warunki rozwoju. Nic też dziwnego, że Wojsławice
otrzymały prawo magdeburskie już około 1440 roku jako jedne z pierwszych miasteczek
Ziemi Chełmskiej.
W 1508 roku Hieronim Zaklika Czyżowski wydał akt relokacji w miejsce aktu pierwotnego
zniszczonego podczas najazdu Tatarów, a wydanego przez jego „antecessorów”. W akcie tym
czytamy o zezwoleniu na wzniesienie jatek, podsieni i komórek wokoło ratusza i jest to
początek podcieniowej zabudowy rynku wojsławickiego. Zabudowa ta w nikłych resztkach
przetrwała po kolejnych odbudowach do dziś.
Zabudowa Wojsławic od początku istnienia miasteczka była w zasadzie drewniana. Z
najdawniejszych budowli murowanych można wymienić jedynie zamek, kościół z 1608 roku,
być może ratusz.
W końcu XVIII wieku powstaje pałac, dworek na końcu ulicy Uchańskiej, cerkiew
miejska z 1771 roku. Dopiero w XIX wieku są wznoszone, również zresztą nieliczne,
budowle murowane: folwark przy pałacu i drugi na końcu ulicy Uchańskiej, kuźnia dworska,
gorzelnia i browar, dom administratora, plebania i organistówka, dawna szkoła elementarna
oraz szkoła żydowska.
Jeszcze w okresie międzywojennym pierzeje zachodnia i północna były zwarcie zabudowane
drewnianymi domami podcieniowymi ustawianymi wzdłużnie do placu rynkowego, pierzeja
wschodnia była otwarta na ogród plebański, pierzeję południową od początku obecnego
stulecia zabudowywano domami murowanymi bez podcieni.
Prawa miejskie odebrano Wojsławicom w 1869 roku. W 1822 roku miasteczko liczyło 678
mieszkańców, w 1827 roku było tu 205 domów.
3. ZABYTKTOWE OBIEKTY OSADY WOJSŁAWICE.
Do najważniejszych zabytków dawnej architektury Wojsławic zaliczany jest
czworokątny duży rynek, kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła, znajdująca się przy
kościele dzwonnica z drugiej połowy XVIII w. , cerkiew unicka p.w. św. Eliasza Proroka
wraz z murowaną z cegły wolnostojącą dzwonnicą z 1849r., synagogi- jedna zbudowana ok.
1894 roku (obecnie magazyn) i z 1780 roku (obecnie biblioteka) oraz pięć kapliczek
wzniesionych w 1762 roku położonych przy wszystkich drogach wyjazdowych z Wojsławic,
tworzą one kształt krzyża, który miał chronić miasteczko od klątwy rzuconej ( zgodnie z
legendą ) przez rabina.
Poniżej przedstawione zostały obiekty zabytkowe, które zachowały się po dziś dzień w
Wojsławicach.
RYNEK [fot. 1-14] – czworoboczny rynek zbliżony do kwadratu, częściowo zabudowany, z
ulicami wybiegającymi z naroży i z pierzei wsch. Oraz szosą Krasnystaw – Hrubieszów
przebiegającą wzdłuż pd. pierzei ; na pd. od rynku nieregularny plac targowy, w jego pobliżu
dawna dzielnica żydowska. Zabudowa murowana i drewniana, przeważnie parterowa,
pierwotnie szczytowa, po pożarze w 1915 roku kalenicowa, w rynku częściowo zwarta
( pierzeja zachodnia ); część domów z XIX wieku, większość z wieku XX, niektóre o
skromnych cechach klasycystycznych, kilka w typie tradycyjnym z drewnianymi podcieniami
na słupach od frontu.
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY [fot. 15-37]
– p.w. św. Michała Archanioła, pierwotnie
drewniany ( 1440 r. ) została spalony w 1490 roku, następny z końca wieku XV, również
drewniany. Obecny został wzniesiony w latach 1595-1608 z fundacji Mikołaja Czyżowskiego
chorążego Ziemi Chełmskiej, pierwotnie p.w. N. P. Marii i Wszystkich Świętych. Zniszczony
pożarem po 1671 roku, odbudowany i powiększony o dwie kaplice. Odnowiony pomiędzy
1714-1727
rokiem
kosztem
Michała
Potockiego
wojewody wołyńskiego,
starosty
krasnostawskiego i sokalskiego . Po pożarze w 1736 roku restaurowany przez Nikodema
Woronicza kasztelana kijowskiego, dzierżawce Wojsławic. Uszkodzony podczas działań
wojennych 1915 roku, odnawiany w latach 1924-32 i 1948. Późnorenesansowy,
zbarokizowany, murowany z kamienia i cegły, otynkowany. Nawa na rzucie szerokiego
prostokąta, dwuprzęsłowa, z dwiema symetrycznymi prostokątnymi przybudówkami z
początku XX wieku od zach. oraz niewielką kruchtą z tegoż czasu pomiędzy nimi.
Prezbiterium dwuprzęsłowe, nieco węższe, zamknięte trójbocznie, z dwiema symetrycznymi
prostokątnymi kaplicami dobudowanymi przed 1648 rokiem po bokach przęsła zachodniego
oraz zakrystią od wschodu na osi, z drewnianym przedsionkiem.
Pod kościołem znajdują się cztery krypty grobowe. W nawie sklepienia kolebkowo-krzyżowe,
w prezbiterium kolebkowe z lunetami. Chór muzyczny o trzech arkadach wspartych na
masywnych czworobocznych słupach, podchórze sklepione kolebkowo-krzyżowo, parapet
zwieńczony profilowanym gzymsem. Zewnątrz ściany nawy i prezbiterium rozczłonkowane
pilastrami, dźwigającymi belkowanie o przełamującym się nad nimi architrawie i fryzie. Okna
w typie późnorenesansowym zamknięte półkoliście, w prostokątnych obramieniach
architektonicznych z rautowymi nasadnikami archiwolt i profilowanymi gzymsami. Fasada
ujęta w narożnikach piastrami, z oknem w części środkowej, częściowo zasłonięta nowszymi
przybudówkami i kruchtą; szczyt nieco przekształcony, ze spływami po bokach, ożywiony
płycinami, zwieńczony ogzymsowanym przyczółkiem. Wschodni szczyt nawy analogiczny,
częściowo wtopiony w dach prezbiterium.
Dachy kaplic namiotowe, zwieńczone ośmiobocznymi opilastrowanymi latarniami z
cebulastymi kopułkami, krytymi blachą. Okna zakrystii leżące, w uszatych obramieniach z
profilowanymi gzymsami; nad zakrystią od wschodu trójkątny szczycik z okulusem, ujęty
sterczynami na cokołach.
Ołtarz główny - późnobarokowy z 1736 roku fundacji Nikodema Woronicza, nieco
przekształcony w XIX wieku, w nim krucyfiks z XVII wieku; w zwieńczeniu ołtarza znajduje
się gloria promienista z obrazem Chrystusa Miłosiernego
( zapewne XIX wieczny ) oraz
rzeźby czterech aniołów, z których dwa środkowe podtrzymują tarcze z symbolami wiary.
DZWONNICA [fot.
38-40] – wzniesiona przy kościele p.w. św. Michała Archanioła
pochodzi z drugiej połowy XVIII wieku, została gruntownie przebudowana i podwyższona w
latach 1945-46. Murowana, otynkowana. W ściany dzwonnicy wmurowane są dwa epitafia
neogotyckie z połowy XIX wieku, marmurowe, usunięte z kościoła, z których większe zostały
przerobione na ołtarzyk.
CERKIEW [ fot. 41-49] – p.w. św. Eliasza Proroka . Wzmiankowana już w XVI wieku.
Obecna wzniesiona przed 1774 rokiem z fundacji Marianny z Daniłowiczów Potockiej
kasztelanowej słońskiej, starościny krasnostawskiej. W latach 1864-1945 prawosławna, w
1950 roku zamieniona na magazyn, wówczas wyposażenie wnętrza usunięte. Od 1964 roku
magazyn Muzeum w Lublinie. Barokowa, murowana z cegły, otynkowana. Na rzucie
prostokąta zamkniętego pięciobocznie, z kwadratową zakrystią od pd.-wsch. i kwadratową
kruchtą przy nawie od zachodu. Wnętrze kryte stropami, apsyda prezbiterium wyodrębniona
dwoma pilastrami i gzymsem wieńczącym. Chór muzyczny na dwóch filarach z parapetem
drewnianym. Zewnątrz ściany nawy, zakrystia i kruchta rozczłonkowane pilastrami, gzymsy
wieńczące profilowane.
Fasada ujęta w narożach skośnymi późniejszymi szkarpami,
zwieńczona trójkątnym ogzymsowanym szczytem z wnęką arkadową w architektonicznym
obramieniu z trójkątnym przyczółkiem. Kruchta z otworem wejściowym zamkniętym
półkoliście, zwieńczona szczytem o podziałach zbliżonych do szczytu fasady. Oba szczyty z
resztkami polichromii oraz napisów starocerkiewnych z drugiej połowy XIX wieku. Nad
zakrystią trójkątny ogzymsowany szczycik. Okna zamknięte koszowo, w prostokątnych
obramieniach z profilowanymi gzymsami. Dach dwuspadowy, nad apsydą prezbiterium
pięciopołaciowy, z sześcioboczną wieżyczką na sygnaturkę, zwieńczoną cebulastą kopułką,
kryty blachą.
SYNAGOGI [ fot. 50-67] - pierwotna wzmiankowana na 1531 rok, następna na XVII wiek,
obie drewniane. Obecnie murowane z cegły, otynkowane, na rzucie prostokąta.
Starsza wzniesiona po 1780 roku przebudowana na młyn w 1940 roku po 1945 używana jako
magazyn. Jednokondygnacyjna, kryta dachem czterospadowym. Elewacja zewnętrzna
przedzielona pilastrami. Okna półkoliste w profilowanych opaskach.
W elewacji wschodniej na osi okno w kształcie okulusa, w partii dachowej wstawka w formie
ścianki attykowej. Wnętrze sali modlitw przykryte stropem drewnianym w formie
spłaszczonego, ściętego stożka o podstawie ośmiobocznej. Obecnie ( po gruntownej
restauracji ) znajduje się tu siedziba Urzędu Stanu Cywilnego i Gminnej Biblioteki
Publicznej. Druga synagoga wzniesiona w końcu XIX wieku przerobiona została w 1950 roku
na magazyn. Posiada elementy neogotyckie, wewnątrz pozorne sklepienie drewniane na
filarach, z rozetą pośrodku.
KAPLICZKI [ fot. 68-82] – wzniesione w 1762 roku z fundacji Marianny z Daniłowiczów
Potockiej. Murowane z kamienia i cegły, otynkowane, kwadratowe. Ściany zewnątrz o
podziałach ramowo-pilastrowych, otwarte przeźroczami. Daszki namiotowe, kryte gontem. 1.
Z trzech stron przeźrocza arkadowe, wnętrze kryte stropem, z rzeźbą św. Barbary, barokowoludową kopią pierwotnej, zniszczonej, wykonał Michał Olechwier w 1905 roku. 2. W
ścianach bocznych mniejsze przeźrocza zamknięte odcinkowo. Wnętrze sklepione
kolebkowo-krzyżowo, z późnobarokową rzeźbą św. Jana Nepomucena z XVIII wieku. 3. W
ścianach bocznych mniejsze przeźrocza zamknięte odcinkowo, od frontu późniejsze skośne
szkarpy narożne. Wnętrze przesklepione kolebką, z późnobarokową rzeźbą św. Floriana z
1762 roku. 4. Przeźrocza zamknięte półkoliście. Wnętrze przesklepione kolebką, niegdyś z
rzeźbą św. Michała Archanioła z 1762 roku. 5. Z zaokrąglonymi narożnikami, wnętrze
przesklepione kolebką, z późnobarokową rzeźbą św. Tekli z 1762 roku.
Z nieistniejących obiektów a znanych z fotografii i wzmianek należy wymienić:
PAŁAC [ fot. 83-90 ] Pierwszy pałac wzniósł Wojciech Poletyła na przełomie XVIII/XIX
wieku, pałac ten spalił siew 1834 roku. Alojzy Poletyła odbudowuje go i w 1836 roku pałac
jest już ukończony. Wygląd jego znany jest z rysunku J.Stawiakiego [fot.5]. Porównując
schematyczny rzut pierwszego pałacu przedstawiony na mapie F. Gąsiorowskiego z 1833 roku
z powyższym rysunkiem można przypuszczać, że odbudowany został na ocalałych z pożaru
ścianach, otrzymał jedynie nieco inny wygląd, bez wież na końcach skrzydeł zaznaczonych na
rysunku na mapie. Udana, o dobrych proporcjach elewacja frontowa z 4-kolumnowym
portykiem na osi głównej świadczy, iż pałac był dziełem dobrego architekta.
Prawdopodobnie w roku 1884 dokonano częściowej niefortunnej przebudowy, która
pozbawiła pałac dawnego piękna [fot.6.7,B].
Pałac przetrwał obydwie wojny światowe. W okresie między wojennym i w pierwszych latach
po wyzwoleniu mieściła się w nim ankieta. W 1955 roku nie miał już dachu [fot.9].
Mury ścian rozebrano w 1958 roku.
DWOREK na końcu ulicy Uchańskiej. Zbudowany w 1762 r. przez Katarzynę z Potockich
Kossakowską dla żony przywódcy sekty żydowskiej Franka, internowanego wówczas w
klasztorze częstochowskim. Spalił się w 1904 roku a w jego miejsce zbudowano dom
administratora majątku, nazywany przez mieszkańców „pałacykiem”, założony na planie
litery „L”, z portykiem na czterech kolumnach i bocznym piętrowym skrzydłem. Został on
spalony w 1944 roku w czasie walk partyzantów z Niemcami.
RATUSZ W istniejącym w środku rynku, na osi kościoła, murowanym, zniszczonym domu
dopatrywać się śladów ratusza [fot.5]. Rzut ratusza na planie krzyża greckiego ze ściętymi
narożami ramion jest widoczny na mapie F. Gąsiorowskiego. Wiadomo, że był to budynek
murowany a dozorca miast już w 1819 roku pisał: „Nadto przedstawia się potrzeba
przeistaczania Ratusza okazałego murowanego, który swoją starożytnością y zaniedbaniem
jest bliski do obalenia się, a który jeszcze troskliwym y kosztownym opatrzeniem może być
przywrócony do stanu dalszej trwałości y znakomitości jego postawy”. Ratusz wspomina
również Jan Krystańczuk: „Był i ratusz w Wojsławicach z wieżą 5-piętrową. Wieży nie ma
ale ratusz stoi do dzień”.
ZAMEK Pierwsza wiadomość o zamku, nazywanym królewskim pochodzi z 1497 roku.
Zamek był murowany z kamienia i cegły gotyckiej. W 1603 roku była przy nim kaplica
drewniana. W 1631 roku Jakub Brzezicki, pełnomocnik Janusa Tyszkiewicza, więzi w
lochach szlachcica Wojciecha Nienierę, wsadziwszy go „za drugie drzwi gdzie przedtem
Tatarzy i złodzieje siadali”. Na zamku wojsławickim w 1780 roku wydała nowe przywileje
pani Kurdwanowska
i tu też w 1703 roku zmarła. Zamek wymieniony jest jeszcze w
inwentarzu w 1786 roku , był już zapewne wtedy w złym stanie, gdyż Wojciech Poletyło po
objęciu Wojsławic przystąpił do budowy pałacu w innym już miejscu, na północny-wschód od
zamku. Wkrótce też zamek przeszedł w stan ruiny i w 1819 roku dozorca miasta Badowski
zaleca wybrukowanie rynku gruzem „ze starego zamczyska”. Do dziś zachowały się
fundamenty
i
zasypane
lochy,
których
widoczne
fragmenty
zostały
częściowo
zinwentaryzowane przez studentów architektury Politechniki Krakowskiej w 1961 roku.
Bibliografia:
J. Górak „Wojsławice studium historyczno-urbanistyczne”, Chełm 1987.
J. Górak „Podcieniowa zabudowa miasteczek Lubelszczyzny”, Zamość 1996, s. 25.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom VIII Województwo lubelskie, zeszyt 5 powiat
chełmski, s. 61-67.
T. Glinka, A. Walenciak, P.Walenciak – „Przewodnik małopolska północno-wschodnia”,
Warszawa 2000, s. 314-316.