Wojskowe materiały archiwalne do dziejów plebiscytu na Warmii i

Wojskowe materiały archiwalne do dziejów plebiscytu na Warmii i

Lucjan Teter
WOJSKOWE MATERIAŁY ARCHIWALNE
DO DZIEJÓW PLEBISCYTU NA WARMII I MAZURACH
W ROKU 1920
W lipcu 1920 r. odbyło się głosowanie plebiscytowe na terenach Warmii, Mazur i Powiśla. Mimo upływu blisko 50 lat od tego wydarzenia problem ten jest
w dalszym ciągu interesujący i w stopniu nie wystarczającym zbadany.
Publikacje poświęcone tej problematyce potwierdzają, iż baza źródłowa zachowała się jedynie w stanie szczątkowym 1.
Aktualnym jest więc problem wstępnego poinformowania o ilości i charakterystyce materiałów źródłowych odnoszących się do sprawy plebiscytu, przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym. Część z nich otrzymano w ramach
ostatniej, najliczniejszej grupy archiwaliów polskich przekazanych w roku 1964
przez ZSRR. Zostały one wykorzystane jedynie fragmentarycznie, dla przedstawienia stanowiska polskich władz wojskowych wobec plebiscytu na Warmii i Mazurach 2.
Z. L i e t z, w pracy pt. Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach w 1920 roku.
(Warszawa 1958, s. 5), pisze m.in. „Badacz plebiscytu na kresach północnych napotyka na
wielorakie trudności. Główna z nich to szczególnie szczupły zasób materiałów źródłowych,
a przede wszystkim materiałów dotyczących przygotowań polskich do plebiscytu”.
A. U z i e m b ł o, pełniący obowiązki zastępcy generalnego sekretarza Mazurskiego Komitetu Plebiscytowego we wspomnieniach pt. Walka o Mazury (Niepodległość, t. 19, 1939) pisał,
że materiały te zostały zniszczone po przegranym plebiscycie. Nie wykorzystano też „[…]
sprawozdań Warmińskiego i Mazurskiego Komitetu Plebiscytowego oraz raportów konsulów generalnych, które są prawdopodobnie zniszczone”. Podaję za A. L i e t z e m, op.cit.,
s. 6 –7.
2
P. S t a w e c k i, Stanowisko polskich władz wojskowych wobec plebiscytu na Warmii i Mazurach, Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3 (101), 1968.
1
28
1. ARCHIWALIA SEKCJI PLEBISCYTOWEJ
Wojskowe materiały archiwalne odnoszące się do spraw plebiscytowych wytworzone zostały przez sekcję plebiscytową Oddziału II Sztabu, a w szczególności
referat „C” zajmujący się sprawami plebiscytu na Warmii i Mazurach oraz przez
podległemu Naczelną Komendę Straży Mazurskiej. W Centralnym Archiwum Wojskowym wydzielono je z ogólnego zbioru w celu ułatwienia dotarcia badaczom
i nadano tymczasową nazwę: Oddział II Sztabu Głównego, Referat „C”, Warmia
i Mazury (31 j.a.). Omawiane materiały dotyczą spraw organizacyjno-personalnych,
działalności plebiscytowej, sprawozdawczości Komendy Naczelnej Straży przesyłanej do Warszawy, spraw budżetowo-finansowych itp. Występują tu raporty polityczno-prasowe, materiały informujące o sytuacji na terenach plebiscytowych Warmii i Mazur, korespondencja z komitetami plebiscytowymi oraz z sekcją plebiscytową w Warszawie. Zachowały się również fragmentaryczne materiały propagandowe jak odezwy, broszury, pojedyncze egzemplarze prasy wydawanej na terenach
plebiscytowych Warmii i Mazur.
Zwartą grupę stanowią materiały ewidencyjne. Są to między innymi wykazy
członków Polskiej Straży Bezpieczeństwa terenów plebiscytowych. Wykazy te
obejmujące powiaty: Ełk, Susz, Niborg, Kwidzyn, Ostróda, Reszel, Szczytno, Olsztyn zawierają rubryki: imię i nazwisko, zawód, data urodzenia i miejsce, wyznanie,
stan cywilny, ilość dzieci, miejsce zamieszkania, wykształcenie, czy był żołnierzem
– szarża, włada językiem, uwagi. Z wykazów tych można zestawić nie tylko cyfrowe dane obejmujące członków Straże Bezpieczeństwa, szkoły urzędniczej, Straży
Ludowej z powiatów terenów plebiscytowych, ale także kartotekę imienną.
Występują tu również spisy członków Sokoła, organizacji harcerskiej, kierowników Sokoła i grup ochraniających wiece a także listy ewidencyjne kierowników okręgowych niektórych powiatów. Do grupy tej należą m.in. karty ewidencyjne, książki legitymacyjne, zaświadczenia tożsamości uczestników plebiscytu. Karty
ewidencyjne zawierają dane personalne oraz rysopis. Sprawy plebiscytowe, jako
skierowania dla wyjeżdżających na tereny plebiscytowe wydawano na blankietach
Towarzystwa ku Wyzwoleniu Mazur, Warmii i Ziem Nadwiślańskich3.
Do Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego i Komitetu Mazurskiego kierowało
Towarzystwo ku Wyzwoleniu Mazur, Warmii i Ziem Nadwiślańskich w Poznaniu, jako
agitatorów – nauczycieli, drużynowców, biuralistów i mówców, wydając im odpowiednie
dowody osobiste.
3
29
Z tych materiałów ewidencyjnych można odtworzyć wykazy agitatorów przebywających na terenie plebiscytowym, spisy osób wojskowych pochodzących
z miejscowości objętych plebiscytem, a zwolnionych ze służby wojskowej w celu
wzięcia udziału w głosowaniu. (Oficerowie i żołnierze skierowani do dyspozycji
Biura Pracy Plebiscytowej pochodzili z Pomorza, Warszawy, Śląska). Zachowane
karty ewidencyjne i inne dokumenty personalne ułożone są w teczkach alfabetycznie. Wykorzystanie ich może posłużyć do odtworzenia obsady personalnej kadry
kierowniczej i uczestników plebiscytu.
W zespole tym zachowało się szereg poszytów obejmujących wykazy ewidencyjne według poszczególnych powiatów. I tak np. z ewidencji powiatu Susz
wynika) że w Straży Bezpieczeństwa było 49 osób, w szkole urzędniczej – 27 osób,
Straży Ludowej364 osoby. Ewidencja Kwidzynia wykazuje 4 osoby personelu kierowniczego, 21 Straży Bezpieczeństwa, 59 Straży Ludowej. Dane ewidencyjne dla
powiatu Ostróda wykazują: 4 osoby personelu kierowniczego, 214 – Straży Bezpieczeństwa, 45 – szkoły urzędniczej i 299 – Straży Ludowej. Występują również
spisy różne, jak: ogólna lista ewidencyjna członków Straży Bezpieczeństwa wykazująca 1247 nazwisk, ewidencja wystawionych paszportów, lista ewidencyjna
124 osób członków kursu na powiat olsztyński i reszelski.
Podobny materiał ewidencyjny dotyczy członków Straży Bezpieczeństwa na
powiaty olsztyński i reszelski. Wykazy imienne obejmują 828 nazwisk oraz 10 osób
personelu dla szkoły urzędniczej. Inna lista dla tych powiatów wykazuje 860 nazwisk. Według wykazu członków Towarzystwo Sokoła w Biskupcu liczyło 77 osób.
Z listy ewidencyjnej wynika, że kierownikami okręgowymi w powiatach olsztyńskim i reszelskim byli: Franciszek Hermanowski, 2) Franciszek Wesołowski, 3) Jan
Grzyszek, 4) Józef Poetsch, 5) Andrzej Reiks, 6) Stanisław Zemke, 7) Teofil Schofrin, 8) Hinzmann, 9) Paweł Baczewski, 10) Józef Presch. Występują ponadto wykazy imienne kierowników „Sokoła”, kierowników grup ochraniających wiece, Towarzystwa Gimnastycznego w Stanislewie oraz wykazy imienne sympatyków Polski
z powiatów jańsborskiego i leckiego oraz spisy osób poleconych przez radę powiatową w Lecu na urzędników. Kierownikami grup byli m.in. Leon Skiba, Kazimierz
Śniadecki, Stanisław Radamski, Ludwik Jóźwiak, Leon Lewandowski, Romuald
Rosa, Józef Cerda, Ludwik Rybski, Andrzej Szczepaniak, Julian Gajewski, Alojzy
Barczewski, Józef Płonka, Niepomucen Matuszkiewicz, Jakub Miara, Roman Miller, Ignacy Sykutera, Herman Kafka.
30
*
Łączną objętościowo grupę źródeł stanowią raporty sytuacyjne politycznowojskowe Naczelnej Komendy Straży na Warmię i Mazury (NKSM), raporty wywiadowcze, sprawozdania poszczególnych działaczy plebiscytowych oraz korespondencja w sprawach plebiscytowych. Archiwalia te zawierają interesujące dane
dotyczące charakterystyki terenów plebiscytowych, postulatów dotyczących spraw
i zagadnień związanych z plebiscytem. Wydział Plebiscytowy np. żądał od Komendy Naczelnej Straży, przesyłania w raportach tygodniowych informacji odnośnie
stanu narodowościowego, ruchu społecznego, stanu aprowizacji, ogólnego nastroju
ludności według grup narodowościowych, wyznaniowych, klas społecznych i zawodów, prasy polskiej, stosunku wojsk okupacyjnych do ludności miejscowej, stanowiska władz miejscowych w stosunku do interesów przez Polskę reprezentowanych,
stanowiska i działalności publicznej duchowieństwa, nauczycieli, czynności władz
sądowych i administracyjnych, bezpieczeństwa publicznego, stanu zdrowotności,
życia towarzyskiego, związkowego, ruchu artystycznego itp. 4
Przechowywane w zespole raporty polityczno-prasowe NKSM przesyłane do
Wydziału Plebiscytowego Oddziału II Sztabu zawierają wiele szczegółów i faktów
obrazujących sytuację w terenie. Przesłany z Warszawy w lutym 1920 r. schemat
referatu politycznego obejmującego zagadnienia prasy, ruchu partyjnego, nastrojów
w masach precyzował je następująco 5:
1) prasa – ścisły przegląd polskiej i niemieckiej, kierunek poszczególnych
dzienników, zmiany, redaktorzy i współpracownicy, nakład, poczytność i w jakich środowiskach;
2) partie – liczebność, wpływy, metody działania, środki finansowe, ich źródła, agitatorzy – jacy i skąd, ułatwienia ze strony władz, instytucje i organizacje
ekonomiczne, artystyczne, gimnastyczne i konsumpcyjne.
3) administracja – urzędy państwowe, ich akcja oficjalną i nieoficjalna, stan
moralny, wpływy partii, stosunek do akcji plebiscytowej, nadużycia, fakty i dowody;
4) masy ludowe – stan moralny, przywiązanie do form porządku państwowego, stosunek do Polski, do Niemiec, stan materialny.
Pismo Wydziału Plebiscytowego z dnia 21.01.1920 roku do Komendy Naczelnej
Straży Mazurskiej. CAW, Oddział II (O.II) – Warmia i Mazury, t. 14, k. 2.
5
Tamże, k. 11 –12.
4
31
Powyższe dane pozwalają zorientować się jakiego charakteru wiadomości może
znaleźć badacz w raportach, sprawozdaniach przesyłanych z terenów plebiscytowych.
Oddzielną sprawą jest natomiast baza źródłowa i aparat wykonawczy łącznie z jego
możliwościami czynienia odpowiednich spostrzeżeń i pisemnego ich relacjonowania.
W zachowanych materiałach źródłowych, obok. meldunków, raportów Naczelnej Komendy Straży Mazurskiej i poszczególnych oddziałów, występują również
raporty oficera łącznikowego w Gdańsku, wicekonsula w Kwidzyniu Przybyszewskiego, memoriały i projekty w sprawach dotyczących terenów plebiscytowych.
Liczne źródła informują o działalności niemieckiej. Np. wicekonsul RP
w Kwidzyniu w raporcie z dnia 26 kwietnia 1920 r. charakteryzuje stosunki polityczno-wojskowe w Prusach Wschodnich, Wolnym Mieście Gdańsku i na terenach
plebiscytowych. Stwierdza on, że wzmaga się penetracja brytyjska w Gdańsku, że
występują tendencje przyłączenia go do Anglii, a następnie do Prus Wschodnich.
Informował też o rozmieszczaniu w wielkich folwarkach i dobrach junkierskich
rozpuszczonych żołnierzy batalionów bałtyckich oraz o przywożeniu i gromadzeniu
przez Niemców różnej broni w Prusach. Sygnalizował również o tym, iż granica
z Niemcami chroniona jest niedostatecznie 6. Zachowany meldunek Oddziału Informacyjnego Dowództwa Okręgu Generalnego(DOGen.) Pomorze z maja 1920 r.
omawia działalność oficerów niemieckich, którzy objeżdżali miasta i wsie, wygłaszali nienawistne względem Polski przemówienia, organizowali bojówki, urządzali
tajne zebrania w Iławie, Prabutach, Suszu, Olsztynie i Królewcu 7.
Niemiecką akcję przeciw polską a głównie działalność organizacji pod nazwą
Heimatdienst, zajmującej się agitacją plebiscytową omawia odpis raportu Komitetu
Plebiscytowego, przekazanego za pośrednictwem Sztabu DOGen. Pomorze w dniu
5 czerwca 1920 r. do Sztabu MSWojsk. 8 Z niego właśnie dowiedzieć się można, że
kierownikiem tej organizacji był dr Fleischer, poseł partii centrum, zamieszkały
w Berlinie. Centrala Heimatdienstu mieściła się w Berlinie i tworzyła oddział Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Działalność Heimatdienstu miała na celu pozyskanie
dzielnic plebiscytowych dla Niemiec oraz działanie w duchu niemieckim na terenach
utraconych np. w Gdańsku, Alzacji, Lotaryngii. Środkiem osiągnięcia tych celów była
m.in. propaganda. Pracą tej organizacji na wschodzie w polsko-niemieckiej dzielnicy
6
CAW, O.II – Warmia i Mazury, t. 21, k. 51.
Meldunek informacyjny z dnia 7.05.1920 roku. Tamże, k. 5.
8
CAW, O.II – Warmia i Mazury, t. 14, k. 96 i t. 17, k. 129.
7
32
plebiscytowej kierował wschodnio-niemiecki Helmatdienst z siedzibą w Gdańsku,
a następnie w Królewcu. Na jej czele stał dr baron v. Scheuhner Richter. Centrali Królewieckiej podlegały cztery oddziały okręgowe w Gdańsku, Elblągu, Kwidzynie
i Olsztynie. W Królewcu miał siedzibę ponadto stały przedstawiciel niemieckiego
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych dr Nowak, uprawniony do kontrolowania Heimatdienstu 9. Meldunki informacyjne mówiły również o uroczystościach narodowych
organizowanych przez Heimatdienst, które składały się z przedstawień teatralnych,
zabaw sportowych, tańców i muzyki. Śpiewano pieśni narodowe i specjalnie w tym
celu skomponowane pieśni plebiscytowe. Na wszystkich uroczystościach występowali
posłowie przysłani z centrali, która wypłacała im po 4000 mk miesięcznie na utrzymanie. W czasie jednej z uroczystości rozdzielono 30 000 egz. „Westpreussenlied”.
Jak z innych przekazów źródłowych wynika, służba wywiadowcza Heimatdienstu
zbierała informacje o: 1) organizacjach polskich w dzielnicy plebiscytowej, 2) stosunkach wojskowych, gospodarczych i politycznych w byłych dzielnicach niemieckich,
3) sytuacji w Polsce. Szczególnie starannie była zorganizowana służba wywiadowcza
w centralach w Gdańsku i Malborku 10.
Raporty oficera łącznikowego Naczelnego Dowództwa WP przy Polskiej Misji Wojskowej w Gdańsku, por. Dubicza, które zgromadzono w CAW zawierają
bardzo ciekawe dane. Informuje w nich o żywym udziale w pracach plebiscytowych
reakcyjnego związku wszechniemców „Ostmarkenverein”, posiadającego swoje filie
lokalne na całym terenie Prus Wschodnich 11 i organizacji Schutzbundu, który jest
zamaskowanym źródłem subsydiowania całej propagandy niemieckiej i nieoficjalnego politycznego szpiegostwa. „Pod pozorem służenia pomocą Niemcom wysiedlonym z obcych państw i Niemcom, którzy opuścili ziemie odstąpione Polsce [...]
organizuje „Schutzbund” propagandę niemiecką na Szlezwigu, w Polsce i na terenach plebiscytowych” 12. Raport por. Dubicza informuje m.in., że wspomniany już dr
Fleischer nie tylko subsydiuje pisma i gazety plebiscytowe, ale i wyznacza pensje
agentom 13.
9
Tamże, t. 14, k. 96. Szczegółowe omówienie por. też: CAW, Teki Baczyńskiego,
t. 1507.
Tamże.
Raport z dnia 25.05.1920 r. CAW, O.II – Warmia i Mazury, t. 21, k. 119.
12
Raport z dnia 5.06.1920 r. Tamże, t. 17, k. 166.
13
Z akt wynika, że jedynie w miesiącu maju 1920 r. malborska organizacja Schutzbundu otrzymała 55 000 mk dodatku. Tamże.
10
11
33
Raporty, meldunki polityczno-wojskowe, wywiadowcze, prasowe sporządzane przez Naczelną Komendę Straży Mazurskiej obejmują m.in. zagadnienia dotyczące struktury, dyslokacji, obsady personalnej, stanu moralno-ideowego, stosunków z partiami, środków finansowych itp. organizacji wywiadu i kontrwywiadu
niemieckiego.
Liczne materiały archiwalne w omawianym zbiorze dotyczą m.in. działalności
Konsulatu Generalnego RP w Olsztynie, Komitetów Mazurskiego i Warmińskiego,
Komisji Międzysojuszniczej, a także niemieckich organizacji wojskowych Sicherheitswehry, Burgerwehry, Grenzpolizei i innych 14. W miarę poznawania warunków
terenowych, rejestrowania wydarzeń, podejmowania określonych czynności w ramach działalności plebiscytowej – powstawały dokumenty uzupełniające wiadomości odnoszące się do Reichswehry, organizacji cywilno-wojskowych, ich uzbrojenia,
nastrojów wojska i ludności cywilnej. Powstawały pełniejsze informacje o sytuacji,
warunkach pracy, stosunku ludności miejscowej do Polski czy Niemiec w poszczególnych powiatach terenów plebiscytowych 15.
Komendant Naczelnej Straży – o czym świadczy zachowany raport – jeszcze
w lutym 1920 r. przy omawianiu sytuacji na terenie plebiscytowym stwierdzał, że
„[...] wynik plebiscytu głównie zależeć będzie od naszej gospodarki na terenach
przez nas zajętych” 16. Postulowano też, by jak najrychlej wydawać gazety w języku
niemieckim dla Mazurów. Omawiał również stosunki gospodarcze i aprowizacyjne
na Warmii i Mazurach, przekazywał spostrzeżenia i ocenę dotyczącą wydarzeń,
warunków pracy strony polskiej, trudności spowodowanych bezkarnym działaniem
bojówek niemieckich, bierną postawą wojsk koalicyjnych 17.
Raporty kierowników grup ochraniających zebrania i wiece polskie podają
wiele faktów rozbijania przez bojówki niemieckie polskich zebrań i wieców, szykanowania mieszkańców wypowiadających się za Polską. Źródła archiwalne zawierają
również informacje o pogromie dokonanym na ludności polskiej w styczniu1920 r.
w Szczytnie oraz w innych miejscowościach18. Meldunek dowódcy 1 szwadronu
3 dywizjonu Strzelców Granicznych informował „[...] że Niemcy uzbroili całą lud14
Raport wywiadowczy z dnia 5 marca 1920 roku CAW, O.II – Warmia i Mazury,
t. 14, k. 118.
15
Por. CAW, O.II – Warmia i Mazury, t. 13.
16
Raport por. Niemierskiego z lutego 1820 r. Tamże, k. 37.
17
CAW, O.II – Warmia i Mazury, t. 14, k. 224.
18
CAW, O.II – Warmia i Mazury, t. 37.
34
ność cywilną w karabiny, wszystkim też wydano ostre ładunki. Odgrażają się stale
Polakom, tak, że ci nie śmią się przyznawać do swej polskości. Całe masy szpiegów
zjawiły się w pogranicznych wioskach niemieckich. Zadaniem ich jest śledzić, kto
z ludności zajmuje się agitacją na rzecz Polski, wyszukiwać przyjezdnych działaczyagitatorów i potem po cichu ich usuwać tj. wywozić w głąb kraju, gdzie zamykają
ich w więzieniach” 19. Ponadto donosił on, że sprawie plebiscytowej na Mazurach
szkodzą szczególnie szpiedzy: Dubnik, Stendtke i Krosbein z Borzym oraz Metzer
z Prawdzisk. Ci ludzie – jak stwierdzono – „gubili całe masy działaczy polskich na
Mazurach”. Wymienione osoby, według uzyskanych danych, były wojskowymi
w przebraniu cywilnym. Charakterystyczne jest przy tym, że komisja koalicyjna nie
zwracała na to uwagi, pozwalając im grasować bezkarnie.
Niezwykle interesujące dane zawarte są w korespondencji działaczy plebiscytowych. Informuje ona o terminach polskich zebrań i wieców, o ich przebiegu, antypolskiej działalności niemieckiej, o stosunku przedstawicieli państw koalicyjnych do strony niemieckiej i polskiej, wyraźnej tendencyjności korzystnej dla Niemców itp. Występują tu listy odręczne, czasem odpisy różnych dokumentów lub ich tłumaczenia.
Np. odpis listu jednego z działaczy plebiscytowych do najbliższej placówki
straży granicznej, informuje, że ludność polska w Dąbrownie, okolicy i pograniczu
„[...] jest co do życia bardzo zagrożona. Bandy rozbójników wałęsają się wieczorem i nocą po wsiach polsko-katolickich, napadają na polskich gospodarzy, wyciągają Polaków z pociągów i biją aż do upadku. W Dąbrownie samym bandy
otoczyły kilkakrotnie probostwo usiłując wtargnąć do plebani” 20. Jak stwierdzono,
wojsk koalicyjnych nie ma tam wcale, a policją plebiscytowa – Sicherheitswehra,
która ma tam porządek utrzymać jest organizacją niemiecką i cieszy się, że Polaków biją i mordują. Wychodząc z założenia, że ludność polska nie mając broni ani
żadnej innej pomocy zginie w czasie napadów niemieckich bojówek, autor listu
prosił o przekazanie wiadomości o groźnej sytuacji ludności polskiej do Działdowa i Lubawy. Nadmieniał, przy tym, że konsulat polski w Olsztynie jaki Komitet
Plebiscytowy są o jego kroku powiadomieni, a nawet otrzymał zlecenie zawiadomić najbliższą placówkę straży granicznej, aby poczyniła odpowiednie kroki,
wzmacniając posterunki i wystała do obrony ludności kilkaset ludzi prywatnych,
19
Meldunek ppor. Gundelacha z dnia 25.03.1920 roku. CAW, O.II – Warmia i Mazury, t. 21, k. 91.
20
List dr Wilemskiego z dnia 4.07.1920 roku. CAW, O.II – Warmia i Mazury, t. 24,
k. 193.
35
ale pewnych do pomocy przeciw bandom 21. W liście tym proszono „[...] o największy pośpiech, bo sytuacja jest bardzo groźna. W najgorszym wypadku wyślemy posłańca z prośbą o pomoc, ale wtenczas proszę nie zwlekać, a przysłać
nam natychmiast żołnierzy. Tę ostatnią pomoc zażądamy tylko wtenczas, gdy będą
poważne powody” 22.
Na uwagę zasługuje też ściśle tajny rozkaz operacyjny Komendy Naczelnej
Straży z dnia 8 lipca 1920 r., który nakazywał rozlokowanie dnia 11 lipca o godz.
4.00 rozporządzalnych sił nad granicą z terenami plebiscytowymi oraz polecał wysłać kuriera z kartką zawierającą, wezwanie do udzielania pomocy w razie napaści
ze strony Niemców na ludność polską na terenach plebiscytowych 23.
Zachowanie źródła archiwalne wskazują, iż strona polska zwracała uwagę na
formalne i faktyczne przestępstwa niemieckich czynników administracyjnych i politycznych celem wykorzystania na drodze urzędowej i zdobycia formalnej podstawy
do domagania się usunięcia osób lub instytucji niemieckich. Jak z nich wynika szef
oddziału IV obrony wieców NKSM, adiutant komendanta ppor. Tadeusz Skinder
(ps. De Lavaux) w protokóle przesłanym 27 kwietnia 1920 r. do Biura Prac Plebiscytowych w Działdowie i do przedstawiciela Komisji Międzysojuszniczej w Olsztynie stwierdzał, że żandarm niemiecki Pudwig z posterunku w Milkach wymusił na
kilku Polakach podpisy na zgodę głosowania za Niemcami 24.
Komenda Naczelna Straży Mazurskiej przesłała dnia 8 maja 1920 r. do por.
Gołębiowskiego odpisy: 1) sprawozdania Franciszka Czodrowskiego z 15 kwietnia 1920 r. z rozpędzenia polskiego przedstawienia teatralnego w hotelu w Biskupcu przez bojówkę niemiecką. Perswazja oficera i 2 żołnierzy Komisji Międzysojuszniczej nie odniosła skutku; 2) protokółu z 15 kwietnia 1920 r. o pobiciu
przez bojówkę niemiecką obywatela ziemskiego Czodrowskiego w rejonie Biskupca w dniu 7 kwietnia; 3) dwu pism dr Langowskiego do Wysokiej Komisji
Co do pomocy ludzi prywatnych dr Wilemski omówił tę sprawę z kpt. Niemierskim, komendantem Naczelnym Straży w Olsztynie, o czym powiadomiono władze w Działdowie. CAW, O.II – Warmia i Mazury, t. 24, k. 193.
22
Tamże.
23
CAW, O.II – Warmia i Mazury, t. 24, k. 19. Rozkaz NKSM z dnia8.07.1920 roku
dla por. Prabuckiego w Działdowie dotyczący rozlokowania sił nad granicą terenów plebiscytowych oraz udzielenia pomocy na wezwanie Grafsztejna, Wilemskiego i Roszczynialskiego.
24
Protokół ten zawiera szereg nazwisk. CAW, O.II – Warmia i Mazury, t. 15, k. 25.
21
36
Międzysojuszniczej w Olsztynie w związku z wymuszoną na nim kontrolą pakunków podróży przez wachmistrza Juliusza Schulza w dniu 10 kwietnia po powrocie
z Królewca oraz w związku z zatrzymaniem, goi rewidowaniem jego bagaży przez
funkcjonariuszy Grenzpolizei 25.
Wymienione archiwalia ilustrują również stosunek przedstawicieli Komisji do
Polski. Napływały z terenu różne wiadomości świadczące o sprzyjaniu stronie niemieckiej. W związku z tym, jak świadczą zachowane akta, Biuro Plebiscytowe Oddziału II Sztabu MSWojsk. przesłało 21 maja 1920 r. do NKSM wytyczne dotyczące
starań o przesunięcie plebiscytu na termin późniejszy. Wskazywano przy tym, iż
drogą do tego może być zebranie dowodów rzeczowych współpracy Anglików
z Niemcami i stronniczości. Zalecano przy tym prowadzenie pracy ideowopolitycznej wśród ludzi, którzy mogą pozostać na terenach przyłączonych do Niemiec 26.
Na uwagę zasługuje inne źródło w postaci raportu przedstawiciela wojskowego przy Generalnym Komisarzu w Gdańsku, w którym dana jest charakterystyka
wybitnie nieprzychylnego stosunku do sprawy polskiej ze strony komisarza Ligi
Narodów, Anglika Reginalda Towera, rozpatrującego sprawy dyrekcji kolejowej w
Gdańsku oraz morderstwa popełnionego na żołnierzu polskim w Pszczółkach 27.
Inny raport konsula generalnego RP w Olsztynie omawia notę Komisji Międzysojuszniczej z 6 maja 1920 r. Zdaniem jego „[...] Komisja życzy więc sobie
przede wszystkim złamać bierny opór ludności polskiej, która wobec niedostatecznej obrony ze strony Komisji postanowiła wstrzymać się od brania udziału w przygotowawczej pracy plebiscytowej”. Konsul RP dyskutował też w sprawach policji
złożonej z miejscowej ludności polskiej i niemieckiej, udziału ludności polskiej
w komisjach kontrolujących, komisjach plebiscytowych oraz kontrolerów Polaków
przy landratach niemieckich. Wobec wymienionych wyżej problemów, stanowisko
przedstawicieli Komisji Międzysojuszniczej było zdecydowanie negatywne 28.
W grupie archiwaliów informacyjnych wymienić należy też inny raport omawiający ogólną sytuację na terenie plebiscytowym w olsztyńskiem. Stwierdzał on,
że zadaniem polityki polskiej na mazurskim terenie plebiscytowym jest dążenie
z jednej strony do odwleczenia terminu plebiscytu, a z drugiej do otrzymania jak
Tamże, k. 98.
Tamże, k. 168.
27
Raport z dnia 9.06.1920 r. CAW, O.II – Warmia i Mazury, t. 21, k. 140.
28
Raport konsula RP z dnia 8.05.1920 roku. Tamże, k. 9.
25
26
37
największych koncesji na rzecz ludności polskiej, upośledzonej w stosunku do ludności niemieckiej 29.
Wyciąg z raportu wywiadowczego w Kwidzyniu informuje m.in., że bawili
tam pp. Fleischer i Schepler, którzy konferowali kilkakrotnie z Pavią, proponując
mu przejęcie Komisji Koalicyjnej na Śląsku. Ufali oni, że będzie on skłonny przyjąć
tę ofertę dzięki ambicji osobistej i próżności. Pertraktacje te wynikały z zamiaru
niemieckiego „obalenia komisji francuskiej na Śląsku i zastąpienie jej przez kwidzyńską, żydowsko-włoską” 30.
Zachowany „dziennik papierów przychodzących i wychodzących z referatu
plebiscytu na Mazurach i Warmii Oddziału II Sztabu MSWojsk. obejmuje zapisy od
dnia 2 lutego do 13 lipca 1920. Ogólna ilość zapisanej korespondencji wpływającej
i wychodzącej wynosi 1138 pozycji. Na podstawie zapisów dokonanych w tym
dzienniku można ustalić kiedy, kto i w jakiej sprawie zwracał się do Oddziału II
Sztabu, względnie kiedy i z kim Oddział II korespondował. Lektura tego dziennika
może być interesująca. Pozwoli bowiem stwierdzić nie tylko ilość wpływów w danym dniu, ale także problematykę zawartą w pismach. Obok licznych wiadomości
dotyczących spraw-personalnych, np. reklamowania oficerów i szeregowych pochodzących z terenów plebiscytowych Warmii i Mazur, daty ich delegowania do Biura
Prac Plebiscytowych w Działdowie, liczną grupę stanowią różnego rodzaju informacje o sytuacji w terenie, o organizacji niemieckiej akcji plebiscytowej, działalności
niemieckich bojówek itp. 31
*
W omawianych aktach znajduje się również projekt założenia i oprowadzenia
kancelarii Naczelnej Komendy Straży na Warmii i Mazurach, opracowany 7 kwietnia
1920 r. Przewiduje on na odcinku kasowości prowadzenie m.in. głównej księgi kasowej, księgi rozrachunkowej i inwentarza według założonego wzoru. Kwity i załączniki
należało przechowywać w poszczególnych teczkach, oddzielnie dla działów32:
I – Pobory personelu organizacyjnego i administracyjnego, ryczałty na cywilne
ubranie;
Raport konsula Woronieckiego z dnia 11.05.1920 roku. Tamże, k. 17 i 25.
CAW, O.II – Warmia i Mazury, t. 24, k. 81.
31
CAW, O.II – Warmia i Mazury, t. 2.
32
CAW, Teki Baczyńskiego, t. 1491.
29
30
38
I-a – Pobory personelu agitacyjnego i bojówek;
I-b – Ryczałty za podróże służbowe. Zwrot kosztów za bilety kolejowe;
II – Założenie i utrzymanie kancelarii;
III – Wydatki polityczno-prasowe oraz innych działów.
Projekt ten zakładał prowadzenie gospodarki pieniężnej z zachowaniem jak
największej dokładności, sumienności i przejrzystości, gdyż władze państwowe
zażądają wszelkich dowodów kasowych, celem przeprowadzenia kontroli i zestawienia poniesionych wydatków na poszczególne cele.
Na odcinku administracji projekt zakładał przeprowadzanie przez dziennik
podawczy wszelkich akt przychodzących i wychodzących. Celem otrzymania i zachowania przejrzystości prowadzonej korespondencji, należało wszelkie akta podzielić na następujące kategorie:
I – Rozporządzenia i instrukcje MSWojsk.
II – Korespondencja Komendanta Naczelnego Straży
III – Akta personalne osób wojskowych
IV – Akta personalne osób cywilnych
V – Akta Oddziału I (Organizacyjnego)
VI – Akta Oddziałów Lotnych (Bojówek)
VII – Akta Oddziału II (Wywiadowczego)
VIII – Akta Oddziału III (Polityczno-Prasowego)
IX – Akta Komitetu Warmińsko-Mazurskiego
R – Akta Różne.
Stan zachowanych akt nie pozwala jeszcze stwierdzić, które z wymienionych
w dzienniku pozycji zachowały się. Dopiero po ostatecznym uporządkowaniu
wszystkich materiałów i odtworzeniu ówczesnego układu kancelaryjnego można
będzie ustalić stan ilościowy. Potrzeby badawcze, konieczność udostępnienia tych
nie zwykle interesujących materiałów historykom są tu pierwszoplanowe i znajdują
swoje odzwierciedlenie w planach pracy.
2. ZAWARTOŚĆ AKTOWA TEK BACZYŃSKIEGO
Na uwagę badacza zasługują jeszcze odpisy ważniejszych dokumentów głównie do działalności Naczelnej Komendy Straży na Warmię i Mazury, sporządzone
w latach trzydziestych na zlecenie Wojskowego Biura Historycznego (WBH) przez
kpt. rez. Stanisława Baczyńskiego. Materiały te zgrupowane w ośmiu teczkach,
39
stanowią załączniki do jego opracowania pt. „Organizacja dla wojskowej akcji na
terenach plebiscytowych Śląska Cieszyńskiego, Spiszą i Orawy, Śląska Górnego,
Warmii i Mazur” 33.
Wśród tych odpisów występują meldunki, raporty, depesze i sprawozdania
Naczelnej Komendy Straży Mazurskiej, Dowództwa Okręgu Generalnego Pomorze,
Rady Ludowej oraz kierownika grupy Zachód. Informują one o sytuacji politycznowojskowej stron polskiej i niemieckiej na terenie plebiscytowym. Zawierają one
wiele danych do poznania sytuacji wojskowej strony niemieckiej, a w tym organizację, dyslokację, wyposażenie oddziałów regularnych oraz różnych związków paramilitarnych, tajnych dobrze uzbrojonych terroryzujących ludność polską.
Inne odpisy 38 dokumentów stanowiących zwartą całość (82 strony maszynopisu) dotyczą spraw Straży Mazurskiej. Są to rozkazy, instrukcje, sprawozdania,
raporty, meldunki oraz korespondencja z okresu od 21 lutego do 8 lipca 1920 r.
W dalszej teczce materiał wtórny do poznania organizacji i działalności lotnych
oddziałów bojowych (LOB). Dokumenty te pochodzą z okresu od grudnia 1919 do 8
lipca 1920 r.
Na uwagę zasługują odpisy 16 dokumentów dotyczących demobilizacji żołnierzy Warmiaków i Mazurów z jednostek, kierowania ich do Biura Prac Plebiscytowych w Działdowie oraz likwidacji Straży Mazurskiej.
Wartość poznawczą mają też odpisy 10 dokumentów dotyczących organizacji
i działalności organizacji pomocniczych, a głównie Naczelnej Komendy Organizacji
Harcerskiej oraz Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Stanislewie.
Sprawy budżetowo-finansowe Biura Prac Plebiscytowych w Działdowie, Naczelnej Komendy Straży Mazurskiej znalazły swoje odbicie w odpisach 17 dokumentów. Informują one o wysokości budżetów, o miesięcznych płacach dla Straży
Mazurskiej w Olsztynie oraz dla Polskiej Straży Bezpieczeństwa (Sicherheitswehry)
Teki Baczyńskiego powstały w latach trzydziestych jako kolekcja opracowań i odpisów dokumentów, wykonanych na zlecenie Wojskowego Biura Historycznego. W CAW
przechowywane są następujące opracowania Stanisława Baczyńskiego: 1) Tajne organizacje
wojskowe na Górnym Śląsku w latach od 1918 do 1921 na tle sytuacji ogólnej (jako załączniki – 27 tek odpisów dokumentów oraz 12 map i szkiców); 2) Polska polityka zagraniczna
w sprawie Górnego Śląska 1918–1921 (załączniki – 7 tek odpisów dokumentów); 3) Polska
polityka zagraniczna w sprawie Śląska Cieszyńskiego, Spisza i Orawy (5 tek odpisów dokumentów); 4) Polsko-niemiecka konwencja genewska (8 tek odpisów dokumentów). Kpt. rez.
Baczyński korzystał z akt Oddziału II Sztabu Generalnego, Prezydium Rady Ministrów
i Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
33
40
w Kwidzyńskiem i Olsztyńskiem oraz o trudnościach finansowych Naczelnej Komendy Straży Mazurskiej. Wreszcie ostatnia teczka zawiera odpisy 16 różnych spisów i wykazów ewidencyjnych, a wśród nich wykazy powiatowych i okręgowych
kierowników w komitetach: Mazurskim i Warmińskim, personelu Naczelnej Komendy Straży Mazurskiej, oficerów przeznaczanych do Straży Bezpieczeństwa oraz
szeregowych, którym wydano po ukończeniu akcji plebiscytowej na Warmii i Mazurach karty służbowe skierowujące ich do dyspozycji DOGen. Poznań (88 nazwisk). Wyżej wymienione teczki z odpisami akt stanowią fragment zbioru opracowań i odpisów akt występującego w CAW pod nazwą „Teki Baczyńskiego”.
3. PRZEKAZY ŹRÓDŁOWE W INNYCH ZESPOŁACH
Oprócz tych zwartych grup materiałów źródłowych i odpisów oraz opracowań
w różnych zespołach archiwalnych CAW występują pojedyncze akta związane tematycznie z problemem plebiscytu na Warmii i Mazurach. Wymienić tu można
takie zespoły jak: Naczelne Dowództwo WP (głównie Oddział I), dowództwo
1 armii oraz w pojedynczych wypadkach pułki piechoty.
W tej grupie przekazów źródłowych na uwagę zasługują m.in. komunikaty informacyjne Departamentu II MSWojsk. z 1920 r., które podają wiele wiadomości
związanych z akcją plebiscytową, sytuacją w terenie, poparciem ludności kraju dla
rodaków na Warmii i Mazurach. I tak np. komunikat nr 1 z dnia 3 stycznia1920 r.
omawia treść notatek w prasie warszawskiej o sprawie plebiscytów; komunikat nr 5
z dnia 23 stycznia tegoż roku podaje o wkroczeniu wojsk polskich na Pomorze.
Z Prus Królewskich i Mazowsza donoszono o entuzjastycznym powitaniu wkraczających wojsk polskich przez ludność miejscową. W Lidzbarku udekorowano bramy
triumfalne, odbywały się manifestacyjne pochody i śpiewy. Oddziały niemieckie jak
stwierdzono, wycofywały się wszędzie spokojnie, wywożąc węgiel i żywność.
W komunikacie nr 6 z dnia 29 stycznia 1920 r. czytamy m.in.: „pisma donoszą, że
nastrój ludności niemieckiej na terenach przyznanych Polsce przeciw komisji koalicyjnej i Polakom staje się coraz groźniejszy wskutek oszczerstw celowo i systematycznie rozpowszechnianych przez władze niemieckie. Czynniki urzędowe niemieckie rozpuszczają plotki o. niesłychanych gwałtach i rabunkach dokonywanych przez
armię gen. Hallera przy wkraczaniu na Mazury, jak to miało dziać się rzekomo
w Działdowie. Skutkiem tego w zbrodni czy sposób dokonano napaści 21 stycznia
41
1920 r. w Szczytnie na przedstawicieli Polskiej Rady Ludowej. Tłumy cywilnej
ludności i gromada umundurowanych członków Heimatschutzu wpadły do lokalu,
w którym obradowała Bada Ludowa demolując mieszkanie i bijąc uczestników zebrania. Pogromy szczytnowskie trwały od godz. 10 rano do 5 po południu”34. Komunikaty te zawierają też znaczną ilość wiadomości z ziem plebiscytowych i Pomorza.
W zespole 1 armii natomiast (t. 1 i 3) występuje szereg akt dotyczących przejęcia przez Polskę terenów b. Prus Zachodnich, prac organizacyjnych na tym terenie
czy rozdziału kompetencji 35. Wymienić można rozkaz Naczelnego Dowództwa WP
z października 1919 r., który podawał do wiadomości i wykonania, że okupacja Prus
Zachodnich odbywać się będzie w sposób przewidziany układem wojskowym zawartym w Berlinie. Wszelkie ruchy wojsk związane z przejęciem terenów, jak też
sprawa transportów kolejowych wszystko to spoczywało w gestii odpowiednich
dowództw frontów. Szczegóły wykonania powyższych zamierzeń uzgodnione zostały z dowództwem XVII niemieckiego Korpusu w Gdańsku 36.
Dnia 3 listopada 1919 r. MSWojsk. w porozumieniu z NDWP wydało rozkaz regulujący prace organizacyjne na terenie Prus Zachodnich, a w tym rozdział
kompetencji między dowództwami: Frontu Pomorskiego, Okręgu Generalnego
Pomorze oraz Dywizji Pomorskiej. Rozkaz ten informuje o istnieniu organizacji
konspiracyjnej na terenie Prus Zachodnich kierowanej przez miejscową władzę
organizacyjną. Jak z niego wynika, cały teren. Prus Zachodnich podzielony był na
cztery okręgi, które dzieliły się na powiaty z komendantami powiatowymi, a te
z kolei na oddziały Straży Obywatelskiej (organizacje wojskowe). Poza tą organizacją wojskową istniały na terenie Prus Zachodnich przy żandarmerii niemieckiej
kadry przyszłej polskiej policji państwowej (Hilfsgeandarmen). Rozkaz MSWojsk.
ustalał, że z chwilą opuszczenia terenu Prus Zachodnich przez Niemców tajna
organizacja wojskowa ujawni się i obejmie służbę wartowniczą przy obiektach
wojskowych. Pierwszym jej zadaniem winno być niedopuszczenie do jakichkolwiek ekscesów jeszcze przed wkroczeniem Wojska Polskiego, a następnie ułaCAW, sygn. I.440.12.17. Patrz również: L. T e t e r, Mazurów bito na komendę,
„Żołnierz Wolności” nr 33, z dnia 7.02.1969.
35
Należy stwierdzić, że nie wszystkie akta dotyczą bezpośrednio terenów plebiscytowych. Stanowią one jednak wartość poznawczą dla badacza, gdyż w dużym stopniu określają ówczesne warunki wojskowo-polityczne na terenach sąsiednich.
36
Rozkaz NDWP nr 4697 z dnia 21.10.1919 r. CAW, 1 armia, t. 1.
34
42
twienie wojsku pełnienia służby bezpieczeństwa i wartowniczej 37.
O uregulowaniu kompetencji władz wojskowych i cywilnych na obszarze
b. Prus Zachodnich informuje rozkaz dowództwa Frontu Pomorskiego oraz instrukcja z dnia 1 grudnia 1919 r. dla komendantów wojskowych posterunków powiatowych. Wojskowe posterunki powiatowe tworzono m.in. w Działdowie, Lubawie,
Brodnicy, Wąbrzeźnie, Grudziądzu, Toruniu, Chełmnie, Świeciu, Tucholi, Sępolnie,
Gniewie, Starogardzie, Kościerzynie, Tczewie i innych. Zadania komendantów
okręgów i powiatów do czasu wkroczenia Wojsk Polskich na ten teren precyzował
rozkaz kierownika organizacji wojskowo-konspiracyjnej, którym był dowódca dywizji strzelców pomorskich 38.
*
*
*
Omówiono tylko niektóre źródła obrazujące sytuację polityczno-wojskową
w roku 1919 –1920 na terenach Warmii i Mazur. Stwierdzić należy, że problematyka jest znacznie szersza, aniżeli zasygnalizowano przy prezentowaniu dokumentacji
aktowej. Niniejsza informacja w dużym stopniu pomoże badaczowi sięgnąć jednak
do źródeł, które naświetlą zagadnienia mniej znane szerszemu ogółowi oraz niekiedy jeszcze dyskusyjne.
37
38
Rozkaz Dep. I MSWojsk. L. 4925 z dnia 3.11.1919 roku. Tamże, t. 3.
Tamże.
43