Urząd Biskupa w Kościele luterańskim ze szczególnym

Ks. Jan Gross
Urząd Biskupa w Kościele luterańskim
ze szczególnym uwzględnieniem Polski
Część I
I. Nowy Testament o urzędzie Kościoła.
Jezus Chrystus, Boży Syn i Zbawiciel świata, będąc w ludzkim ciele założył na tym świecie
Kościół, który miał prowadzić dalej Jego dzieło, dzieło ewangelizacji całego świata. Kościół jest
wynikiem Jego cierpienia: „Gdy złoży swoje życie w ofierze, ujrzy potomstwo, będzie żył długo i
przez Niego wola Pana się spełni”(Iz 53,10b). On to z miłości do Kościoła, który jako nowy Lud
Boży zajął miejsce ludu izraelskiego, wydał na ofiarę swoje życie. Apostoł Paweł pisał:
„Chrystus umiłował Kościół i wydał zań samego siebie”(Ef 5,25). Dlatego też On jest: „Głową
Kościoła, ciała, którego jest Zbawicielem”(Ef 5,23). Dlatego „Kościół podlega Chrystusowi”
zupełnie i od Niego jest zależny (Ef 5,24). Chrystus chce, aby „Kościół był pełen chwały, bez zmazy
lub skazy lub czegoś w tym rodzaju, ale żeby był święty i niepokalany”(Ef 5,27).
Chrystus żywi Kościół i pielęgnuje go Słowem Bożym i świętymi sakramentami (por. Ef 5,29).
Na podstawie innych wypowiedzi Pisma Świętego (Ef 5,32 i Obj 19,7) można powiedzieć, że
Kościół jest Oblubienicą Chrystusa.
Aby Kościół mógł trwać i rozwijać się, Chrystus Pan ustanowił urząd apostolski. Na
potwierdzenie ustanowienia apostolskiego urzędu przez Chrystusa przytacza się następujące
miejsca: „Nie bój się, od tej pory ludzi łowić będziesz”(Łk 5,10); „Pójdźcie za mną, a zrobię was
rybakami ludzi!” (Mt 4,19); „Pójdźcie za mną, a sprawię, że staniecie się rybakami ludzi”
(Mk 1,17); „Pójdź za Mną” (Mt 9,9); „I przywołał dwunastu uczniów swoich, i dał im moc
nad duchami nieczystymi, aby je wyganiali i aby uzdrawiali wszelką chorobę i wszelką
niemoc”(Mk 10,1).
Tak więc urząd apostolski otrzymał od Pana Kościoła moc, ale nie tę, którą dysponuje świat. Moc
Kościoła to moc w sferze ducha, moc Ewangelii. Przed widzialnym odejściem Chrystusa,
apostołowie wyposażeni zostali przez Pana Kościoła w moc sprawowania znaków Jego
obecności wśród Ludu Bożego, którymi są sakramenty i inne znaki. Pan Jezus powiedział do
uczniów swoich: „Idźcie tedy i czyńcie uczniami wszystkie narody, chrzcząc je w imię Ojca i
Syna, i Ducha Świętego, ucząc je przestrzegać wszystkiego, co wam przykazałem. A oto Ja
jestem z wami po wszystkie dni aż do skończenia świata”(Mt 28,19.20). Apostoł Paweł zaś pisze:
„Wziął Jezus chleb i pobłogosławił, łamał i dawał uczniom, i rzekł: Bierzcie, jedzcie, to jest ciało
moje. Potem wziął kielich i podziękował, dał im mówiąc: Pijcie z niego wszyscy”(Mt
26,26.27); „Wziął chleb, a podziękowawszy, złamał i rzekł: Bierzcie, jedzcie, to jest ciało
moje za was wydane; to czyńcie na pamiątkę moją. Podobnie i kielich po wieczerzy,
mówiąc: Ten kielich to nowe przymierze we krwi mojej; to czyńcie, ilekroć pić
będziecie, na pamiątkę moją”(l Kor 11,24.25). Ewangelista Jan wspomina: „A to
rzekłszy, tchnął na nich i powiedział im: Uweźmijcie Ducha Świętego. Którymkolwiek
grzechy odpuścicie, są im odpuszczone, a którym zatrzymacie, są zatrzymane”(J
20,22.23).
Apostołowie, posłańcy Jezusa Chrystusa, mieli iść w ten świat z Ewangelią, z ową Dobrą
Nowiną o Jezusie Chrystusie oraz z sakramentami Chrztu Świętego i Wieczerzy
Pańskiej. Wyposażeni też zostali we Władzę Kluczów. Apostołowie głosili Ewangelię i
1
udzielali sakramentów, ale jednocześnie, gdy paruzja Pana nie następowała wiedzieli, że
muszą postarać się o następców, którzy by dalej to powierzone im dzieło prowadzili aż
do skończenia świata. W tym celu powstawały w Kościele różne urzędy, co do których
nie mieli apostołowie wątpliwości, że są urzędami pochodzenia Bożego (iure divine).
Apostoł Paweł pisał w Liście do Koryntian: „A Bóg ustanowił w Kościele najpierw
apostołów, po wtóre proroków, po trzecie nauczycieli, następnie moc czynienia cudów,
potem dary uzdrawiania, niesienia pomocy, kierowania, różne języki” (l Kor 12,28;
por. Ef 4,11).
Pierwszym urzędem w Kościele był urząd apostolski, a więc urząd zwiastowania
Słowa Bożego i udzielania sakramentów świętych. Obdarowani urzędem kościelnym
mieli w Kościele „przygotować świętych do dzieła posługiwania, do budowania ciała
Chrystusowego” (Ef 4,12).
Różne stopnie posiadał ten ustanowiony przez Boga urząd kościelny. Najbardziej znane
i zachowane w Kościele posługi to: „επισκοπος,” (episkopos - biskup) = dozorca,
doglądający, kierujący; presbyteros - prezbiter = starszy i diakonos - diakon = służebnicy,
usługujący. Diakoni, wzgl. diakonise, mieli zajmować się w zborze głównie pracą charytatywną i zwiastowaniem. W relacji o powołaniu diakonów czytamy: „Wtedy dwunastu,
zwoławszy wszystkich uczniów, rzekło: Nie jest rzeczą słuszną, żebyśmy zaniedbali Słowo
Boże, a usługiwali przy stołach. Upatrzcie tedy, bracia, spośród siebie siedmiu mężów,
cieszących się zaufaniem, pełnych Ducha Świętego i mądrości, a ustanowimy ich, aby
się zajęli tą sprawą; My zaś pilnować będziemy modlitwy i służby Słowa''(Dz 6,2-4).
Zawarte są w niej najważniejsze kryteria dotyczące przyjmującego i sprawującego urząd,
który powstawał w młodym Kościele chrześcijańskim w każdym zborze, jak mówią
Dzieje Apostolskie: „A gdy przez wkładanie rąk wyznaczyli im w każdym zborze
starszych, wśród modlitw i postów poruczyli ich Panu, w którego uwierzyli” (Dz 14,23).
Na pytanie, w jaki sposób byli ustanawiani ci, którzy mieli przyjąć święty urząd, odpowiadają
Dzieje Apostolskie: „Tych stawili przed apostołami, którzy pomodlili się i włożyli na nich
ręce” (Dz 6,6). Ustanawianie urzędu kościelnego, czyli tzw. ordynacji (łac. ordinatio), odbywało się przez modlitwę i nałożenie rąk na głowy ordynowanych.
Podczas, gdy sprawa diakonatu w Kościele jest zupełnie jasna, nie jesteśmy w stanie
wyjaśnić, czy następcami apostołów byli tylko biskupi, czy też i prezbiterzy (w naszym
rozumieniu „księża”)? Czy urząd episkopoi i presbyteroi to jeden i ten sam urząd?. Pytanie
takie nasuwa również słowo z Dziejów Apostolskich z 20. rozdziału, gdzie w 17. wierszu jest
powiedziane: „A posławszy z Miletu do Efezu, wezwał starszych („πρεσβυτεροus") zboru”, a
w wierszu 28 apostoł Paweł nazywa ich biskupami: „Miejcie pieczę o samych siebie i o całą
trzodę, wśród której was Duch Święty ustanowił biskupami („episkopous"), abyście paśli zbór
Pański nabyty własną Jego krwią”.
Ks. prof. dr Eugeniusz Dąbrowski, biblista katolicki, tak pisze na ten temat: „Wyrażenie
„episkopous", którym posłużył się tutaj Łukasz, dało okazję do przewlekłych dyskusji
dotyczących znaczenia tego terminu. Niektórzy egzegeci utrzymywali, że chodzi tu o
biskupów w znaczeniu hierarchicznym, co byłoby oczywiście nie do pogodzenia nie tylko z
ogólnie uznanym faktem, że episkopat monarchiczny zjawia się dopiero pod koniec I wieku, a
istnienie jego powszechne stwierdzić możemy dopiero gdzieś około 110 roku po Chr., ale i z
samym opisem Łukasza. Jeśli bowiem wezwanych do Miletu nazywa on w wierszu 17: „του
πρεσβυτεροuσ", a w swojej do nich przemowie Paweł oznacza ich nazwą „episkopus" - to
już sama ta okoliczność wskazuje, że terminami tymi posługiwano się zamiennie na
oznaczenie identycznej godności czy funkcji kościelnej” (Patrz: Dzieje Apostolskie, PsNT, T.
V, Pallotinum, Poznań 1961, s. 413-414).
2
II. Historia Kościoła o urzędzie Kościoła.
Historia Kościoła donosi, że spośród wszystkich „episkopów” ostali się tylko biskupi
większych miast i prowincji, a pozostali nazwani byli prezbiterami (proboszczami, pastorami)
i że tylko biskupi wyświęcali biskupów, a prezbiterów wyświęcał biskup w asyście innych
prezbiterów. Tak powstawał episkopat monarchiczny (od gr. mono — arche = jednowładztwo). Powstała także nauka o tzw. „sukcesji apostolskiej”, czyli o nieprzerwanym
przekazywaniu urzędu apostolskiego ich następcom. Termin ten nie występuje jednak
bezpośrednio w Biblii.
Na pytanie: co to jest sukcesja apostolska, odpowiada katolicki Mały Słownik Teologiczny Ks.
Mariana Kowalskiego (Księgarnia św. Wojciecha, Poznań - Warszawa - Lublin, 1959, s. 361):
„Tak nazywa się prawowite i nieprzerwane powiązanie biskupów z apostołami z tym, że
konsekrowani przez apostołów biskupi udzielali sakry innym, a ci znów konsekrowali dalszych
biskupów itd. W ten sposób powstał nieprzerwany łańcuch przekazywania biskupstwa
sięgający do samych apostołów. Najbardziej uchwytna jest sukcesja papieża, biskupa
rzymskiego, zaczynająca się od św. Piotra Apostoła”. Na marginesie tylko podam, że
Tygodnik Powszechny po wyborze ks. kardynała Karola Wojtyły na papieża Jana Pawła II
podał do wiadomości, że współcześni teolodzy rzymskokatoliccy byli w stanie udowodnić
pochodzenie sukcesji apostolskiej papieża Jana Pawła II do XV wieku (zmarł dnia 2 kwietnia
2005 r. o godz. 21.37).
Dziś Kościół Rzymskokatolicki uzasadnia ważność sukcesji apostolskiej powiązaniem
z papiestwem i wiarą katolicką, a Kościół Prawosławny przynależnością do prawosławia.
III. Reformacja o urzędzie Kościoła.
Reformacja była przeciwna episkopatowi monarchicznemu, chociaż samego episkopalizmu
nigdy nie kwestionowała, o ile episkopi przyznają w Kościele priorytet Ewangelii. Reformacja
nie była nawet przeciwna manualnej sukcesji apostolskiej, chociaż większą wagę
przywiązywała do zachowania sukcesji nauki apostolskiej (por. Dz 2,41-42: „Ci, więc, którzy
przyjęli Słowo Jego, zostali ochrzczeni (...) i trwali w nauce apostolskiej i we wspólnocie, w
łamaniu chleba i w modlitwach”).
Reformacja uważała, że urząd Kościoła (urząd posługiwania Słowem Bożym i udzielania
sakramentów świętych) jest ustanowiony przez Chrystusa i powinien koniecznie być
zachowany: „Kościoły nasze nauczają o porządku w Kościele, że nikt nie powinien nauczać
publicznie lub udzielać sakramentów, jeśli nie jest należycie powołany”– „De ordini
ecclesiastico docent, quod nemo debeat in ecclesia publice docere aut sacramenta
administrare nisi rite vocatus” (CA XIV). Jak to „należyte powołanie” czyli „rite vocatus” na
urząd kościelny ma wyglądać, księgi symboliczne bliżej nie precyzują, choć same łacińskie
słowa „rite vocatus” znaczą, że powinni być powołani zgodnie z rytem Kościoła, a więc
obrzędem przepisanym przez księgi liturgiczne Kościoła. Księgi wyznaniowe luteranizmu
niejednokrotnie też mówią, że jeśli dotychczasowi biskupi (rzymsko-katoliccy) chcieliby
ordynować naszych duchownych, to należy się na to zgodzić. Ale ponieważ tylko nieliczni to
uczynili, dlatego: „Kościół ma prawo wyboru i ordynowania duchownych. Dlatego, gdy
biskupi sprzeniewierzają się wierze, albo nie chcą udzielić ordynacji, zbory są zmuszone z
prawa Bożego same ordynować swoich pasterzy i duchownych” (Traktat o władzy i prymacie
papieża. Nr 72). Była to oczywiście sytuacja przymusowa, bez wyjścia. Z tego względu ks. dr
3
Marcin Luter, który choć nie był biskupem, lecz tylko wyświęconym katolickim prezbiterem,
zmuszony był ordynować nie tylko księży, ale i biskupów. W roku 1542 w katedrze w
Naumburg udzielił święceń biskupich Mikołajowi Amsdorfowi z Magdeburga. Tam
powiedział, że Kościół nie może żyć bez biskupa, że „episcopus” to „pastor” – a więc pasterz
Kościoła (WA 53,253,4)
„Być »episcopus« albo biskupem znaczy w pełni widzieć, dozorować i pilnie stróżować” powiada Marcin Luter (WA 50,574,20). „Biskup, znaczy tyle, co nadzorca albo czuwający,
który znajduje się na straży, aby przyjrzeć się, co brakuje każdemu pojedynczemu.” Na tym
polega prawdziwe biskupstwo, prawdziwy urząd biskupa. Do chrześcijańskiej szlachty pisał
jednak, że „biskup i proboszcz to ta sama służba wg św. Pawła, co potwierdza też św.
Hieronim” (WA 6,440). Zaledwie dwa lata po rozpoczęciu dzieła reformacji, a więc już w
roku 1519 uważał Marcin Luter, że choć wszyscy biskupi są sobie równi, to jednak powinien
zostać spośród nich wyłoniony jeden kierujący równymi, któremu należy nałożyć ręce w
zgromadzeniu modlącego się zboru.
Filip Melanchton nauczał, że biskup z racji swego urzędu ma:
1. Nauczać i strzec nauczania.
2. Ordynować i ordynowanych egzaminować.
3. Stać na czele sądu kościelnego.
4. Wizytować parafie.
Do biskupa, oprócz głoszenia Słowa Bożego i udzielania sakramentów świętych należy, więc:
ordinatio, visitatio et iurisdictio (ordynowanie, wizytowanie i spełnianie jurysdykcji). Jak
wielkie znaczenie ma wizytacja zborów, niech świadczy znowu słowo apostolskie z Dz 15,36:
„A po kilku dniach rzekł Paweł do Barnaby: Wybierzmy się w drogę i odwiedźmy braci we
wszystkich miastach, w których zwiastowaliśmy Słowo Pańskie, aby zobaczyć, jak im się
powodzi”. Ważna jest, więc nie tylko wizytacja dla samej wizytacji, ale to, „aby zobaczyć jak
im się powodzi” i aby móc utwierdzać braci we wierze (por. „a ty, gdy się kiedyś nawrócisz,
utwierdzaj braci swoich”- Łk 22,32). Biskup ma nie tylko kontrolować i napominać, ale jako
„pasterz pasterzy” utwierdzać we wierze, pocieszać i być przykładem dla tych, którzy
należą do jego prezbiterstwa.
IV. Urząd Kościoła po Reformacji.
Urząd kościelny, jak wskazuje na to historia Kościoła luterańskiego, był wysoko ceniony w
luteranizmie, chociaż monarcha teoretycznie pełnił urząd „summus episcopus” („naczelnego
biskupa”). Wszędzie jednak, gdzie dotarła reformacja, zorganizowany został właściwy zarząd
lokalnego Kościoła (diecezja, okręg kościelny, dekanat). Niech o tym świadczy kilka
przykładów z historii Kościoła na naszych terenach.
Dawne Prusy Książęce posiadały dwóch biskupów luterańskich, którzy dokonali konwersji z
katolicyzmu na ewangelicyzm. Na czele diecezji sambijskiej stanął energiczny biskup Jerzy
von Polentz (1478-1550), wraz z dotychczasowym duchowieństwem rzymskokatolickim,
które wstąpiło do Kościoła luterańskiego. Szeregi te zostały jeszcze zasilone duchownymi
katolickimi z Polski, którzy chcieli wstąpić do Kościoła luterańskiego (np. Stanisław z
Krakowa w Działdowie, Maciej Wannovius w Sorkwitach, Jakub Wilamowski w
Mikołajkach, Andrzej Samuel w Dąbrównie, Jan Malecki w Ełku i Jan Seklucjan w
Królewcu). Synod diecezjalny odbył się dnia 2 lutego 1530 r. w Królewcu. Drugim biskupem
był Erhard von Queiss, urodzony w roku 1490 w Storkow na Łużycach, który w roku 1523
objął jako biskup diecezjalny diecezję pomezańską po zmarłym w roku 1521 biskupie Hiobie
4
von Dobenecku. Synod diecezjalny odbył się dnia 7 kwietnia 1530 r. w Kwidzynie. Dnia 25
sierpnia 1530 r. przyjęto w Prusach Książęcych Konfesję Augsburską jako obowiązującą.
Niestety, wskutek przybycia na te tereny w roku 1549 Andrzeja Osiandra, pod wpływem,
którego znalazł się książę Albrecht, zlikwidowano urząd biskupi i wprowadzono konsystorz.
Od roku 1566 przywrócono dawny urząd biskupi, ale w roku 1587 margrabia Jerzy Fryderyk
wprowadził ponownie wg niego „tańszy urząd”, tj. konsystorz. Właściwie to chodziło o nic
innego jak o to, aby władca miał większy wpływ na zarząd Kościoła poprzez konsystorz,
którego sam ustanawiał. W roku 1829 biskup Borowski w Królewcu otrzymał tytuł
arcybiskupa. W czasie koronacji króla Fryderyka I obydwaj kaznodzieje dworscy otrzymali
tytuły biskupów, gdyż król chciał, aby koronowali go autentyczni biskupi, a nie tylko
„kaznodzieje dworscy”.
Kandydaci do ordynacji z dawnej Polski, jak też i z Księstwa Cieszyńskiego, jeździli po
ordynację najpierw do Wittenbergi. W dniu 25 czerwca 1577 r. Piotr Artomiusz (Krzesichleb),
znany autor tzw. „Kancjonału Artomiusza”, był ordynowany w Wittenberdze. Później
ordynowano w Legnicy, od roku 1562 (kościół Marii Panny) i w Brzegu od roku 1564 do
1740 (kościół św. Mikołaja, obecnie katolicki). Pierwsza ordynacja we Wrocławiu odbyła się
dnia 17 lipca 1619 r. W Legnicy ordynowanych było od roku 1572 do roku 1635 aż 850
księży. W roku 1610 powstał konsystorz w Oławie, ale dopiero od roku 1707 dokonywano tu
ordynacji duchownych. Konsystorz w Cieszynie był już w roku 1620, a więc tuż przed
kontrreformacją. Na jego czele stał dziekan ks. Tymoteusz Łowczany. Podobnie na czele
lokalnego Kościoła Księstwa Pszczyńskiego stał dziekan, o czym świadczy Pszczyński Porządek Kościelny z roku 1592. W roku 1744 ponownie powstał konsystorz w Cieszynie, lecz
rozpoczął on działalność dopiero w roku 1749. Niestety, w latach 1784-1785 przeniesiono go
do Wiednia.
V. Sukcesja apostolska i konsekracja biskupia u Braci Czeskich.
W czasie wojny trzydziestoletniej część Braci Czeskich wywędrowała ze swojej ojczyzny do
Polski, konkretnie do Wielkopolski. Emigranci osiedlili się wokół Leszna i Żychlina k.
Konina. Tam urzędowali ich biskupi. Nosili oni tytuł seniora, posiadali jednak sukcesję
apostolską otrzymaną przez konsekrację biskupią. W piśmie do hrabiego Zinzendorfa z dnia
25 sierpnia 1729 biskup Jabłoński wyjaśnia, że od czasów apostolskich aż do Komeńskiego
sukcesja apostolska była nieprzerwanie przekazywana, a w pismach z dnia 13 sierpnia i 30
października 1729 r. Dodaje między innymi: „Co się tyczy sukcesji święceń biskupich,
wyjaśniam, że Bracia Czescy otrzymali ją od Waldensów w roku 1467 i dotąd ją z troskliwością i nieprzerwanie utrzymywają. Gdy w roku 1548 (w czasie wojen szmalkaldzkich) w
czasie wielkiej emigracji część ich przybyła do Wielkopolski i tam założono wiele
ewangelickich parafii, posłano im także z Czech biskupów i odtąd podzielono „Unitas
Fratrum” i ich biskupów na dwie części: czeską i polską, ale w ten sposób, że nadal stanowili
jeden Kościół, tak, że wielkopolscy seniorzy (tak nazywano tu powszechnie biskupów) w
większej części w Czechach na tamtejszych synodach byli ordynowani”. Dalej pisze Jabłoński,
że jego dziadek Jan Amos Komeński (Comenius) w piśmie do króla angielskiego Karola II w
roku 1660 pisał o sobie jako o „z reszty Braci Czeskich niegodnym, jedynym pozostałym
biskupie”. Pisze również, że w Wielkopolsce są dwaj seniorzy z biskupią sukcesją apostolską:
w Lesznie i Żychlinie, a gdy jeden z nich umarł zaraz wybierano i wyświęcono następnego,
aby zachować sukcesję apostolską. Konsekrowano nawet konseniorów, czyli zastępców
seniorów (biskupów), aby zachować episkopalną sukcesję apostolską.
Na początku roku 1658 J. A. Komeński w Amsterdamie, a Jan Bythner w Wielkopolsce byli
jedynymi biskupami Kościoła Braci Czeskich. Dlatego w dniu 23 sierpnia 1658 r. pisze
5
Komeński do Bythnera: „Nie możemy pozwolić, aby razem z nami umarło to, co dobrego
posiada nasz Kościół”. Dlatego na usilną prośbę Komeńskiego, na synodzie wybrano biskupami Mikołaja Gertichiusa - kaznodzieję dworskiego z Legnicy oraz Piotra Jabłońskiego,
których wyświęcił biskup J. Bythner.
VI. Superintendenci generalni zamiast biskupów.
W Prusach po wprowadzeniu unii dwóch ewangelickich wyznań: luterańskiego i kalwińskiego
(1817), wprowadzono także generalnych superintendentów jako najwyższych wizytatorów,
którzy również ordynowali, poświęcali kościoły itp., czyli posiadali uprawnienia biskupie.
Część tego Kościoła pochodzenia reformowanego nie zgodziła się, aby zwierzchnika Kościoła
obdarzyć tytułem i godnością biskupa. Zresztą po dzień dzisiejszy, za wyjątkiem takich
krajów, jak Polska, Słowacja, Węgry i Rumunia, nieznany jest w Kościele Reformowanym
tytuł i godność biskupa.
Tytuł zwierzchnika Kościoła jako generalnego superintendenta, czy zwierzchnika okręgu jako
superintendenta, za przykładem Kościoła Unijnego wprowadziły także niektóre Kościoły
luterańskie. Dopiero po upadku monarchii w roku 1918 zginął królewsko-książęcy
„summepiskopat” i od roku 1921 luteranie przywracali urząd biskupi, a od roku 1925 w
niektórych Kościołach krajowych tytuł superintendenta zastąpiono tytułem „dziekan” lub
„propst”, generalnego superintendenta zastąpiono biskupem krajowym, biskupem, a ich
zastępców i pomocników biskupami regionalnymi, dziekanami okręgowymi, prałatami czy też
krajowymi superintendentami, którzy zarządzali pewną częścią Kościoła krajowego.
VII. Urząd biskupi w krajach sąsiadujących z Polską.
Szwecja
Inaczej od samego początku postawiona była sprawa urzędu Kościoła w Szwecji, (Svenska
kyrkan). Tu zachowano w całości starożytny, katolicki episkopat historyczny, wraz z nieprzerwaną aż po dzień dzisiejszy sukcesją apostolską. W roku 1523 na sejmie w Strängnäs
dzieło reformy Kościoła wzięli w swe ręce trzej mężowie: król Gustaw Waza, Laurentius
Andreae i Olavus Petri, który studiował teologię u samego ks. dr. Marcina Lutra
w Wittenberdze. Ponieważ dotychczasowi biskupi rzymskokatoliccy albo pomarli, albo „byli
starzy i bojaźliwi, a bp Hans Brask z diecezji Linköpings stift uciekł do Polski i tu zmarł”,
dlatego król Gustaw Waza przejął w swoje ręce odpowiedzialność za dalsze losy Kościoła
Szwedzkiego. Król sam mianował w roku 1531 zdolnego Laurentiusa Petri, młodszego brata
Olavusa Petri, na urząd arcybiskupa Uppsali. Chcąc zachować nadal ustrój episkopalny,
wyznaczył do udzielania święceń biskupich nowemu arcybiskupowi dotychczasowego,
jeszcze urzędującego rzymskokatolickiego 30 ordynariusza diecezji Västerỏs biskupa Petrusa
Magni (1523 – 1534) mianowanego i wyświęconego w Rzymie przez papieża Klemensa VIII
w r. 1523, który zresztą aż do śmierci pozostał biskupem diecezji Västerỏs. On to starożytnym
zwyczajem („rite vocatus”) przez modlitwę do Ducha Świętego i włożenie swoich rąk
przekazał sukcesję apostolską pierwszemu luterańskiemu arcybiskupowi Uppsali (Uppsala
stift) Laurentiusowi Petri Nericius (1531-1573), który odtąd jako prymas Szwecji
konsekrował następnych biskupów w podobny sposób. Ten starochrześcijański i
starokościelny zwyczaj („rite vocatus”), czyli „powołanie zgodne z rytem” został zachowany
w Szwecji aż po dzień dzisiejszy. Utrzymano także dawne średniowieczne diecezje z ich
starymi katedrami, obok których według potrzeby w ciągu następnych wieków powoływano
6
nowe diecezje (np. Stockholms stift). Obecnie Kościół Szwedzki posiada dwanaście diecezji z
biskupami i jedną archidiecezję zarządzaną przez arcybiskupa Uppsali, będącego zarazem
prymasem Szwecji (primus inter pares - pierwszy między równymi).
Do wielkich arcybiskupów i prymasów Szwedzkiego Kościoła luterańskiego należał
niewątpliwie arcybiskup — prymas dr Nathan Söderblom (1914—1931), zaangażowany jak
mało kto w powstający wówczas ruch ekumeniczny. Człowiek uczony i głębokiej wiary, w
katedrze majestatyczny, ubrany w kapę biskupią, mitrę, w ręce trzymający pastorał przejęty od
arcybiskupów z XII wieku, natomiast w życiu prywatnym skromny i dostępny, otwarty dla
wszystkich, przede wszystkim czuły na problemy socjalne ówczesnego świata, poszukujący
kontaktów z robotnikami. Ten wielki człowiek umiał się wznieść ponad podziały religijne,
wyznaniowe. Przygotowany dobrze do arcybiskupiego urzędu jako kaznodzieja w Paryżu i
profesor teologii Uniwersytetu w Lipsku, wezwany został z Lipska do Uppsali na najwyższy
urząd Kościoła Szwedzkiego. Pod koniec swego pracowitego i błogosławionego życia został
uhonorowany nagrodą Nobla. Z jego to inicjatywy została zwołana do Sztokholmu w roku
1925 wielka światowa ekumeniczna konferencja kościelna, w której za wyjątkiem Kościoła
Rzymsko-Katolickiego były reprezentowane prawie wszystkie Kościoły chrześcijańskie. W
czasie trwania ekumenicznej konferencji, arcybiskup Nathan Söderblom konsekrował
biskupów szwedzkich. Wówczas o przekazanie mu sukcesji apostolskiej poprosił biskup
wschodniej diecezji Ewangelickiego Kościoła Augsburskiego Wyznania w Słowacji, ks Jur
Janoška. W ten sposób szwedzka luterańska „sukcesja apostolska” trafiła do Słowacji.
A w ogóle, arcybiskup Nathan Söderblom otworzył Kościół Szwedzki na zewnątrz.
Dobrze odczytał jeden z problemów przyszłego ruchu ekumenicznego, jakim był i jest po
dzień dzisiejszy problem urzędu Kościoła, a w nim problem urzędu biskupiego i sukcesji
apostolskiej. Dlatego wszędzie, gdzie go o to poproszono, obdarzał Kościoły luterańskie
nieprzerwaną przez Szwedów sukcesją apostolską. I tak pozostało po dzień dzisiejszy.
W roku 1986 generalny synod Kościoła w Szwecji dokonał wykładu rozumienia przez
siebie urzędu kościelnego, o którym mówią księgi symboliczne Kościoła Luterańskiego (Patrz
list biskupów szwedzkich w języku polskim p.t.: „Biskup, Ksiądz i Diakon w Kościele
Szwedzkim” – w: http://www.luteranie.pl/www/biblioteka/oprac-liturg.htm)
Według wykładu szwedzkich biskupów luterańskich istnieje jeden urząd kościelny w
trzech posługach: biskupa, prezbitera i diakona. Dotąd XIX-wieczny urząd diakonisy czy
diakona, skupiający się wokół domu macierzystego i zobowiązujący do celibatu, należy
zachować, ale ponadto należy stworzyć stały diakonat dla obojga płci bez konieczności
zachowania celibatu i bez domu macierzystego. Diakona czy diakonkę (nie mylić z
diakonisą!) wyświęca (ordynuje) biskup diecezjalny. Ordynacji, czyli wyświęcenia księdza
(prezbitera) dokonuje w Szwecji również biskup diecezjalny w asyście innych księży, a
biskupa konsekruje - wyświęca arcybiskup – prymas w katedrze w Uppsali w asyście
wszystkich biskupów szwedzkich i co najmniej jednego biskupa anglikańskiego. Do
konsekracji zaprasza się także zagranicznych biskupów luterańskich i biskupów
anglikańskich. Bowiem na mocy podpisanej przez luteran i anglikanów w dniu 29 czerwca
1995 r. w fińskiej miejscowości Porvoo „Deklaracji z Porvoo” w sprawie wspólnego urzędu
kościelnego, oraz wspólnoty ołtarza i ambony, a z tym wiąże się interkomunia i
intercelebracja, odtąd zarówno przy święceniach biskupów u anglikanów i u luteran musi być,
co najmniej jeden biskup odmiennej konfesji, a więc luterański, albo anglikański.
Antycypacją tej deklaracji były już uprzednie święcenia biskupie, w których uczestniczył
czynnie także pierwszy Polak ks. biskup dr Janusz Narzyński. Podczas konsekracji w katedrze
uppsalskiej polski biskup luterański ubrany w strój liturgiczny biskupów szwedzkich był
współkonsekratorem szwedzkich biskupów Larsa-Görana Gillisa Lönnermarka dla diecezji
Skara stift i Jonasa Östena Jonsona dla diecezji Strängnäs stift. Uroczystość odbyła się w
7
archikatedrze w Uppsali 24 kwietnia 1989 roku, gdzie głównym konsekratorem był ówczesny
arcybiskup - prymas dr Bertil Fredrik Werkström (1983-1993). W ślad za tym wydarzeniem
także ks. biskup dr Jan Szarek, który otrzymał także skandynawską sukcesję apostolską, wraz
z 20 biskupami brał czynny udział w katedrze w Uppsali w dniu 23 kwietnia 1995 r. w
konsekracji biskupa elekta Martina Linda (dla diecezji Linköping). Ojciec (ksiądz szwedzki)
nowego biskupa po II wojnie światowej wraz z szwedzką organizacją charytatywną niósł
pomoc materialną ewangelikom na Mazurach i zaprzyjeżnił się z ks. Alfredem Jaguckim.
Toteż syn ks. Linda, biskup Martin Lind wraz z biskupem dr. Janem Szarkiem i biskupem
amerykańskim Floryd Schoenhals konsekrował w dniu 27 maja 2000\r w Londynie w
kościele luterańskim św. Anny i św. Agnes biskupa elekta Waltera Jaguckiego (jednego z
synów ks. dr Alfreda Jaguckiego i brata ks. biskupa Janusza Jaguckiego).
W dniu 5 lutego 2005 r. Pierwszy Biskup Kościoła Ewangelicko – Luterańskiego w
Kenii Walter E. Obare (Kościół ten powstał ze szwedzkiej misji w Kenii) wraz z biskupami:
Leonidem Zwiki z Białorusi, Dawidem Tswaedi z Południowej Afryki, Börre Knudsen z
Norwegii i innymi niezależnymi biskupami luterańskimi, konsekrowali w dniu 5 lutego 2005
r. bez zgody Kościoła Szwedzkiego 75 - letniego duchownego szwedzkiego ks. Arne Olssona
na pierwszego tzw. „misyjnego biskupa” utworzonej w Szwecji tzw. „Prowincji Misyjnej
(Missionsprowinsen)”, a więc Samodzielnego Ewangelicko - Luterańskiego Kościoła w
Szwecji. Zarówno Arcybiskup Szwecji, jak też i Światowa Federacja Luterańska bardzo
negatywnie oceniły to wydarzenie. Powodem jednak tej bolesnej separacji było rosnące
niezadowolenie pewnej części duchowieństwa i wiernych Kościołów skandynawskich z
powodu uchwalonej przez Parlament szwedzki w roku 1958 i wprowadzonej w życie
Kościoła Szwedzkiego w roku 1959 ordynacji kobiet, a w ostatnich latach wyboru i
konsekracji biskupek dla Sztokholmu i Lund, oraz swobodnego traktowania chrześcijańskich
zasad etycznych (związki partnerskie), jak również, zdaniem Misji, nieordoksyjność
względem Biblii i luterańskich Ksiąg Wyznaniowych. W ślad za tym, nastąpiła jeszcze
konsekracja dwóch następnych biskupów: w dniu 22 kwietnia 2006 r. 49 - letniego biskupa
Lars Artman i biskupa Göran Beijer w dniu 23 kwietnia 2006 r. dla Sztokholmu. Dokonano
także kilkakrotnej ordynacji księży dla Prowincji Misyjnej w Szwecji, oraz dla Finlandii.
Ordynowani młodzi teolodzy szwedzcy nie mogli być ordynowani w oficjalnym Kościele
Szwedzkim ze względu na ich poglądy teologiczne (np. sprzeciw wobec ordynacji kobiet i
żeńskich biskupek).
Finlandia
Chociaż Finlandia nie graniczy z Polską to jednak ze Szwecją ściśle połączone były Dania i
Finlandia. Pierwszym fińskim luterańskim arcybiskupem XIII-wiecznej diecezji w Turku
(Abo), był uczeń Marcina Lutra i Filipa Melanchtona - Mikael Agricola (1510-1557). Dzięki
unii ze Szwedami Kościół Fiński zachował historyczny episkopat i sukcesję apostolską. Tak
zwany „defekt” (defectus) w nieprzerwanym łańcuchu sukcesji apostolskiej nastąpił w roku
1886, gdy w jednym roku umarli trzej biskupi, a nowego arcybiskupa wprowadził w urząd,
fiński profesor teologii niebędący biskupem. Jednak za 48 lat, w roku 1934 podpisano umowę
pomiędzy Kościołem Fińskim a Kościołem Anglikańskim, na mocy której wprowadzono
pomiędzy tymi Kościołami pełną interkomunię oraz pełną wspólnotę urzędu Kościoła, dzięki
której w przyszłości w Kościele fińskim (luterańskim) tylko biskup będzie konsekrował
biskupa przy czynnym udziale przedstawicielstwa episkopatu anglikańskiego i tylko biskup
będzie ordynował księży. Odtąd przy święceniach biskupów fińskich biorą także czynny
udział luterańscy biskupi szwedzcy, anglikańscy, ale i niemieccy, oraz biskupi z innych
krajów, w tym i Polacy.
8
W skład Kościoła Finlandii obecnie wchodzi jedna archidiecezja i sześć diecezji z językiem
fińskim, oraz jedna diecezja z językiem szwedzkim dla 6,1% ludności mówiącej po
szwedzku. Biskupem szwedzkiej diecezji, obejmującej Finów szwedzkiego języka z całego
kraju z siedzibą w Porvoo, jest biskup Erik Vikström (od roku 1983). Arcybiskupem Turku i
prymasem Finlandii od roku 1982 jest John Vikström, który przed kilku laty odwiedził Polskę
i utrzymuje z naszym Kościołem braterskie kontakty.
Oprócz 6 biskupów i 1 arcybiskupa istnieje także biskupstwo polowe. Również Kościół
Fiński jest otwarty dla innych Kościołów luterańskich. W związku z sąsiedztwem Finlandii z
Estonią, biskupi fińscy konsekrowali biskupów estońskich: arcybiskup Turku dr Martii
Simojoki konsekrował estońskiego arcybiskupa Alfreda Toominga i niemieckich biskupów:
prof. dra Joachima Heubacha w Bückeburg, oraz Martina Linemanna w Bielefeldzie.
Następny arcybiskup Turku prof. dr Mikko Juva konsekrował w roku 1978 arcybiskupa
estońskiego Edgara Harka. Arcybiskup fiński John Vikström w roku 1987 konsekrował
arcybiskupa estońskiego Kuno Pajula. W dniu 7 stycznia 2007 r. arcybiskup - prymas fiński
Jukka Paarma (Turku) był jednym z współkonsekratorów biskupa dr. Stanisława Piętaka w
Czeskim Cieszynie (Cz.), a w dniu 27 stycznia 2008 r. arcybiskup Jukka Paarma wraz z
innymi biskupami m. in. z biskupem Januszem Jaguckim z Warszawy, arcybiskupem dr Edmund
Razem i biskupem dr Stanisławem Piętakiem i innymi był współkonsekratorem austriackiego
biskupa elekta ks. prof. dr. Michaela Buenkera. Takie braterskie otwarte kontakty istniały już
dawno pomiędzy sąsiadującymi Kościołami, ale szczególnie widoczne są w czasie
konsekracji biskupa sąsiedniego kraju..
Kraje nadbałtyckie (Litwa, Łotwa, Estonia)
Już w roku 1918 arcybiskup Nathan Söderblom konsekrował w Tallinie (Estonia) arcybiskupa
Jakuba Kukka, a w roku 1922 konsekrował na Łotwie w Rydze arcybiskupa Carla Irbe.
Nieomalże zasadą stało się, że arcybiskupi lub biskupi szwedzcy po dzień dzisiejszy
konsekrują biskupów łotewskich. Szwedzki biskup Sven Danell konsekrował arcybiskupa
Łotwy Janisa Matulisa (1969-1985), a jego następcę w urzędzie, arcybiskupa Eriksa Mestersa
w roku 1986 konsekrował arcybiskup szwedzki Olof Sundby (od roku 1983 na emeryturze).
Natomiast Biskup Sztokholmu - Lars Henrik Sigfrid Svenungsson (od 1988), konsekrował w dniu l
sierpnia 1993 r. nowego i młodego biskupa łotewskiego 35-letniego ks. Janisa Vanagsa, który z kolei
był głównym konsekratorem w dniu 12 czerwca 2004 r. w Taurage na Litwie młodego wówczas 28 letniego litewskiego biskupa Mindaugasa Sabutisa, oraz biskupa Leonida Zwiki w Białorusi i
współkonsekratorem w dniu 24 czerwca 2006 r. w Hannowerze biskupa SELKu ks. Hansa Jörga
Voigt’a z Greifswald w Niemczech.
W dniach 5-6 lipca 2007 r. w Rydze na Łotwie 23.Synod największego Kościoła Chrześcijańskiego na
Łotwie, jakim jest Kościół Ewangelicko-Luterański. dokonał zmian w strukturze tegoż Kościoła.
Synod dokonał nowego podziału administracyjnego Kościoła luterańskiego na Łotwie na:
1. Archidiecezję ryską z siedzibą w Rydze (7dekanatów), której biskupem jest dotychczasowy
arcybiskup Jānis Vanags urodzony 25.05.1958 r., ordynowany na księdza 1.11.1985 r.,
wybrany przez Synod Kościoła arcybiskupem Łotwy 26.01. 1993 r. i konsekrowany na
biskupa w katedrze ryskiej dnia 29.08.1993 r.
2. Diecezję Liepājas z katedrą Św. Trójcy (6 dekanatów). Biskupem diecezjalnym został
wybrany przez Synod Kościoła ks. Pāvils Brūvers, urodzony 10.04.1949 r. , ordynowany
20.08.1995 r.
3. Diecezję Daugavpils z katedrą im. Marcina Lutra (3 dekanaty). Biskupem diecezjalnym
został ks. Einārs Alpe urodzony 11.11.1963 r., ordynowany 17.03.1991 r.
W dniu 13 października 2007 r. w przepełnionej po brzegi wiernymi ryskiej katedrze w czasie
nabożeństwa eucharystycznego, ks. arcybiskup Jānis Vanags w asyście arcybiskupa seniora Ēriksa
Mestersa oraz biskupów partnerskich Kościołów luterańskich i Kościołów, które podpisały deklarację
w Porvoo (Finlandia) przez modlitwę do Ducha Świętego i włożenie rąk wszystkich biskupów,
9
zwyczajem apostolskim dokonał wyświęcenia obydwu kandydatów na biskupów w łotewskim
Kościele Luterańskim.
Jeśli chodzi o Rosję, to dla nowej diecezji w Saratowie biskup dr Zacharias Cygnaus wyświęcił w roku
1819 w Borgö biskupa dra Ignacego Fesslera. Natomiast sam biskup Z. Cygnaus urodził się w roku 1763
w Lovisa w Finlandii. Konsekrowany został na biskupa w Borgö przez szwedzkich biskupów w dniu 17
maja 1819 r. Następnie objął urząd luterańskiego biskupa Sanct Petersburga. Niestety, razem z nim w
roku 1830 umarł w Rosji urząd biskupi.
Dopiero w dniu 13 listopada 1988 r. estoński arcybiskup Eriks Mesters w asyście wielu biskupów,
między innymi łotewskiego arcybiskupa K. Pajula, fińskiego biskupa diecezji Tampere Paavo
Kortekangas (od 1981), niemieckiego biskupa prof. dra Joachima Heubacha, konsekrował dla Rosji
sędziwego, ale jeszcze energicznego biskupa Haralda Kalninsa. Sukcesję apostolską posiada także
sprawujący urząd do 28 kwietnia 2005 r. arcybiskup – senior prof. dr Georg Kretschmar i obecny
arcybiskup dr Edmund Ratz, również Bawarczyk, który w dniu 29 kwietnia 2005 r. przejął
zwierzchnictwo nad Kościołem Luterańskim w Rosji i w innych krajach (ELKRAS). Część tego
Kościoła graniczy także obecnie z Polską, mianowicie poprzez obwód kaliningradzki (Królewiec).
Słowacja
Episkopalna sukcesja apostolska została wprowadzona tu we wspomnianym już roku 1925 ze
Szwecji bezpośrednio od arcybiskupa – prymasa Nathana Söderbloma. Po śmierci biskupa
Samuela Zocha w Modrej, biskup Jur Janoška, który otrzymał sukcesję apostolską
bezpośrednio w Uppsali od arcybiskupa Nathana Söderbloma, konsekrował dla zachodniej
diecezji nowego biskupa w osobie znanego profesora Oskara Osusky’go, a ten z kolei
konsekrował biskupa dr. V.P. Čobrdę (1952). W ten sposób szwedzka sukcesja apostolska
przetrwała na Słowacji aż po dzień dzisiejszy, mimo trudnych komunistycznych lat
powojennych. Gdy wszyscy biskupi słowaccy musieli przymusowo zrezygnować ze swoich
urzędów, wpierw jednak przekazali sukcesję apostolską swoim następcom. I tak wspomniany
już generalny biskup dr V. P. Čobrda, odchodząc ze swego urzędu, razem z biskupem
Fedorem Ruppoldt’em w dniu 14 października 1951 r. konsekrowali nowego generalnego
biskupa ks. dra Jana Chabadę, a następnie, gdy bp F. Ruppeldt z Žiliny w dniu 28 lipca 1952 r.
musiał zrezygnować ze swego urzędu, dnia 23 listopada 1952 r. razem z biskupem J. Chabadą
konsekrowali w Zwoleniu księdza Andrzeja Katinę na biskupa diecezji zachodniej z siedzibą
w Zwoleniu. Miejsce biskupa Krcmery we wschodniej diecezji objął biskup prof. dr Stefan
Katlovsky w Koszycach. Na skutek tragicznego wypadku zmarł biskup Andrzej Katina, a na
jego miejsce wybrany został biskup dr Rudolf Koštial, konsekrowany przez generalnego
biskupa Jana Chabadę i biskupa Stefana Katlovskiego. Za niedługo w dniu 4 maja 1968 r.
zmarł nagle biskup Stefan Katlovsky, a jego miejsce objął w Koszycach biskup Juliusz Filo,
sen., konsekrowany przez generalnego biskupa Jana Chabadę i biskupa Rudolfa Koštiala.
W kwietniu 1970 r. zmarł biskup generalny Jan Chabada. Kościół słowacki wybrał
generalnym biskupem ks. prof. dr. Jana Michalko z Modrej, który był konsekrowany w
Bratysławie dnia 15 listopada 1970 r. przez bpa prof. dra Andrzeja Wantułę z Warszawy, bpa
R. Koštiala ze Zwolenia, bpa J. Filo, sen. z Koszyc, arcybiskupa Alfreda Toominga z Estonii,
arcybiskupa Janisa Matulisa z Łotwy, bpa Jerzego Cymorka z Czeskiego Cieszyna, biskupów
węgierskich i wschodnioniemieckich. W dniu 1 kwietnia 1989 r. odszedł z czynnej służby
generalny biskup Jan Michalko (zm. nagle w grudniu 1990 r.), a na jego miejsce generalnym
biskupem wybrano ks. Pawła Uhorskai, konsekrowanego l grudnia 1989 r. przez biskupów: R.
Koštiala, J. Filo, Wilhelma Stonawskiego z Czeskiego Cieszyna, Andrzeja Beredi z
Jugosławii i Dietera Knalla z Wiednia. Po abdykacji bpa Jana Michalko, generalnym
biskupem został Pavel Uhorskai, a po nagłej śmierci biskupa Rudolfa Kostiala w dniu 28
października 1991 r., biskupem zachodniej diecezji z siedzibą w Zwoleniu został wybrany ks.
Jan Antal, którego w dniu 15 XII 1991 r. konsekrował generalny biskup Pavel Uhorskai i
10
biskup Julius Filo,sen. Po nich zostali wybrani biskupami i konsekrowani: bp Ivan Osuskŷ
(Zvolen), którego konsekrował w dniu 5 IX 1994 r. bp gen Pavel Uhorskai wraz z pozostałymi
biskupami słowackimi i biskupem jugosłowiańskim. Natomiast w dniu 28 X 1994, bp gen.
Pavel Uhorskai przechodzący w stan spoczynku, wraz z pozostałymi biskupami słowackimi,
jak również z biskupami luterańskimi wielu Kościołów całego świata (także bp Jan Szarek)
konsekrował bp gen. dr Julius Filo, jnr. (Bratysława), który w dniu 28 X 2006 r. ustąpił ze
względu na kończącą się jego drugą kadencję (kadencja trwa 6 lat) i nie mógł więcej
kandydować.
W roku 2006 biskupami zostali wybrani także na 6 letnią kadencję: w dystrykcie wschodnim
jako jedyny kandydat po raz drugi dotychczasowy biskup Igor Mišina (nieoczekiwanie
abdykował w dniu 7 listopada 2006 r.), w zachodnim dystrykcie bp Milan Krivda (40),
proboszcz w Bratysławie – Petržalke konsekrowany przez biskupów: gen J. Filo i pozostałych
biskupów słowackich w dniu 14 X 2006 r., oraz nowy generalny biskup Miloš Klátik (44) z
Bratysławy - Petržalki (z tej samej parafii, co biskup M. Krivda) konsekrowany w dniu 28 X
2006 r. przez swego poprzednika bp. gen Juliusa Filo. Współkonsekratorami byli: bp I.
Mišina, bp M. Krivda bp sen. Ján Midriak, a także z USA słowacka - biskupka Wilma
Kucharek, oraz: biskupi: Władysław Volny (Czechy), Janusz Jagucki (Polska), Herwig Sturm
(Austria), biskup krajowy Turyngii prof. Christoph Kähler (Niemcy), Tony Guldbrandzen z
partnerskiej szwedzkiej diecezji; sąsiedni biskupi węgierscy: Tamäs Fabiny oraz Peter Gäncs
jak również biskup wojskowy Pal Lackner (obaj z Budapesztu), a także biskup Słowenii.
Czechy (Zaolzie)
Śląski Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania w Republice Czeskiej powstał w roku
1920 w wyniku podziału Śląska Cieszyńskiego po pierwszej wojnie światowej pomiędzy
Polskę i Czechosłowację. Pierwszymi zwierzchnikami Śląskiego Kościoła Ewangelickiego
Augsburskiego Wyznania w Czechach (Zaolzie) byli superintendenci:
1. Ks. Oskar Michejda, urodzony 6 lutego 1885 r. w Bystrzycy nad Olzą. Pochodził ze znanej
na Śląsku rodziny Michejdów. Studiował teologię w Wiedniu, Halle, i Berlinie. Ordynowany
został w Skoczowie w roku 1909 i tu był wikariuszem, a następnie wikariuszem i proboszczem w Bystrzycy, od 1919 proboszczem w Trzyńcu, od 1927 r. seniorem. Po zmianie
tytulatury na superintendenta został pierwszym superintendentem Kościoła na Zaolziu. Po
wojnie już nie powrócił na Zaolzie, został I proboszczem w Cieszynie, gdzie zmarł 19 lutego
1966 r. w wieku 81 lat i pochowany został na cmentarzu w Cieszynie.
2. Ks. prof. dr Józef Berger, urodzony 14 marca 1901 r. w Orłowej. Po studiach w Wiedniu,
Warszawie, Bazylei i Strassburgu, ordynowany został na wikariusza w Cieszynie. W roku
1932 wybudował kościół w Czeskim Cieszynie na Niwach. Dnia 25 czerwca 1950 r. synod
powołał go na urząd superintendenta, lecz już w roku 1952 władze państwowe zmusiły go do
opuszczenia urzędu, jak równie i Śląska Zaolziańskiego, udając się na Słowację, gdzie został
profesorem teologii na Ewangelickim Fakultecie w Bratysławie. Zmarł nagle, dnia 11 czerwca
1962 r. w Bratysławie i pochowany został w Ropicy na Zaolziu.
3. Ks. biskup Jerzy Cymorek, urodzony w Bystrzycy dnia 31 sierpnia 1904 r. Po studiach w
Warszawie i Bratysławie ordynowany został w roku 1935 w Ligotce Kameralnej. Po wojnie
pracował w parafii w Wiśle, Trzyńcu i w Czeskim Cieszynie. Dnia 15 czerwca 1952 r. został
wybrany superintendentem, a od dnia 20 listopada 1956 r. pierwszym biskupem. Umarł nagle
w dniu 8 lutego 1971 r.
11
4. Ks. biskup dr Władysław Kiedroń, urodzony 3 grudnia 1922 r. w Błędowicach. Po
ukończeniu studiów teologicznych na Uniwersytecie Warszawskim został ordynowany dnia
20 kwietnia 1952 r. w Ligotce Kameralnej przez ks. seniora Józefa Fukałę. W dniu 12 czerwca
1971 r. 48-letni ks. Władysław Kiedroń został wybrany przez Synod Kościoła biskupem.
W dniu 13 czerwca 1971 r. po raz pierwszy Śląskiemu Kościołowi na Zaolziu zostaje
przekazana sukcesja apostolska biskupów słowackich za pośrednictwem biskupów: Rudolfa
Koštiala (Zwoleń) i Juliusa Filo, sen.(Koszyce). W związku z ciężką chorobą serca i
niemożnością kandydowania na następną kadencję, biskup Władysław Kiedroń przeszedł na
emeryturę. Zmarł w dniu 29 lutego 1992 r., a w dniu 7 marca 1992 r. został pochowany na
cmentarzu w Błędowicach.
5. Ks. biskup Wilhelm Stonawski, urodził się dnia 24 listopada 1926 r. w Bystrzycy nad Olzą.
Ukończył studia teologiczne w Bratysławie. Po śmierci biskupa Jerzego Cymorka został
proboszczem w Czeskim Cieszynie, a następnie zastępcą biskupa Władysława Kiedronia.
Synod Kościoła wybrał go w październiku 1989 r. biskupem, a I Niedzielę Adwentu 1989 r.
konsekracji przez modlitwę i włożenie rąk dokonali biskupi luterańscy: dr Janusz Narzyński z
Warszawy, Dieter Knall z Wiednia i Rudolf Koštial ze Zwolenia.
Wskutek nieporozumień, politycznych zarzutów po tzw. „Rewolucji aksamitnej”, a także na
skutek różnych opcji teologicznych (SECAV – pietystyczna, LECAV – konserwatywna),
nadzwyczajny Synod Kościoła w dniu 16 listopada 1991 złożył ks. biskupa Wilhelma
Stonawskiego z urzędu. Biskup Wilhelm Stonawski jednak nie zastosował się do uchwały
Synodu, w którym zresztą on, jak i zwolennicy biskupa nie wzięli udziału. Biskup Wilhelm
Stonawski sprawował do roku 2000 nadal urząd biskupi w drugiej części podzielonego
Luterańskiego Kościoła Ewangelicko, Augsburskiego Wyznania w Republice Czeskiej
(LECAV) aż do przejścia jako biskup w wieku 74 lat w stan spoczynku, oraz do 31 grudnia
2006 r. stanowisko proboszcza (pastora) czesko-cieszyńskiej parafii Luterańskiego Kościoła
Ewangelickiego A.W. w związku z ukończeniem w dniu 24 listopada 2006 r. 80 – tego roku
życia.
Kościół luterański na Czeskim Śląsku podzielił się, więc na dwa niezależne od siebie
organizacyjnie Kościoły o różnych opcjach i wizjach teologicznych:
a) Śląski Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania w Republice Czeskiej (SECAV).
b) Luterański Ewangelicki Kościół Augsburskiego Wyznania w Republice Czeskiej
((LECAV).
6 a - SCEAV: Biskupem został wybrany w dniu 16 listopada 1991 r. przez Synod Śląskiego
Kościoła Ewangelickiego A.W., w Czeskim Cieszynie jednomyślnie i jednogłośnie ks. senior
Władysław Volny, który w dniu 26 stycznia 1992 r. w zabytkowym kościele w Błędowicach
został konsekrowany przez biskupów: Pawła Uhorskai z Bratysławy, Jana Szarka z Warszawy
i Pawła Smetanę z Pragi (Czeskobraterski).
Ks. biskup Władysław Volny, urodzony 4 marca 1949 r. w Hradiste. Po studiach
teologicznych w Bratysławie i w Warszawie został ordynowany na księdza przez ks. biskupa
dr. Władysława Kiedronia. Był proboszczem i seniorem w Hawierzowie - Błędowicach. Swój
urząd z wielkim poświęceniem sprawował przez 15 lat, a więc przez ponad dwie kadencje do
dnia 7 stycznia 2007 r.
7 a - SCEAV: Zgodnie z nowym Prawem Kościelnym Śląskiego Kościoła Ewangelickiego
A.W. bp Władysław Volny (57) od 15 lat zwierzchnikiem Kościoła po dwóch 6-letnich
kadencjach (12 +3 lata) nie może kandydować na następną kadencję. Wobec tego na 2 sesji
XXVI Synodu w dniu 10 listopada 2006 r. nowym biskupem – elektem został wybrany na 6letnią kadencję 60-letni ks. dr Stanisław Piętak, proboszcz w Trzyńcu. Jego konsekracja i
12
instalacja odbyła się w niedzielę dnia 7 stycznia 2007 r. w kościele ap. Piotra i Pawła w
Czeskim Cieszynie, której przewodniczył dotychczasowy Biskup Kościoła, który wraz z
biskupem generalnym Słowackiego Kościoła dr M. Klatikiem i czesko-braterskim
synodalnym seniorem (biskupem) ks. J. Rumlem dokonali czynności liturgicznej odebrania od
elekta ślubowania, nałożenia krzyża biskupiego i zmówili modlitwę o dar Ducha Świętego dla
nowego biskupa. Po ich włożeniu rąk na głowę biskupa elekta, ręce na głowę Elekta wkładali:
prymas Ewangelicko-Luterańskiego Kościoła w Finlandii, arcybiskup Jukka Paarma
(arcybiskup archidiecezji w Turku), Biskup Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce bp Janusz Jagucki, bp senior dr Jan Szarek, Biskup Diecezji Cieszyńskiej - bp Paweł
Anweiler, Biskup Diecezji Katowickiej - bp Tadeusz Szurman, Biskup Samodzielnego
Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego (SELK) w Niemczech - bp Hans-Jörg Voigt, Biskup
Luterańskiego Kościoła Ewangelickiego A.W. w Republice Czeskiej - bp Jan Niedoba, Biskup
Kościoła Ewangelickiego A.W. w Austrii - bp Herwig Sturm, Biskup Kościoła EwangelickoReformowanego w Polsce - bp Marek Izdebski, Superintendent Kościoła Ewangelickiego
A.W. w Pradze - ks. dr Dušan Tillinger, Prezydent Czeskiej Rady Ekumenicznej – ks. dr Pavel
Černy.
6 b - LECAV: Po przejściu w stan spoczynku w roku 2000 ks. biskupa Wilhelma
Stonawskiego, Synod Kościoła wybrał nowym biskupem ks. Jana Niedobę (51), proboszcza
(pastora w Bystrzycy nad Olzą).
Ks. biskup Jan Niedoba, urodzony 19 października 1949 r. w Bystrzycy nad Olzą. Po studiach
teologicznych na Ewangelickim Fakultecie Teologicznym w Bratysławie (1967-1972) i w
CHAT w Warszawie (1970-1971), ordynowany został na księdza przez ks. biskupa dr.
Władysława Kiedronia w asyście ks. Alfreda Fierli i ks. seniora Leopolda Pawlasa w dniu 19
listopada 1972 r. w Czeskim Cieszynie. W dniu 27 kwietnia 1974 r. zawarł święty związek
małżeński z Renatą z d. Klimon, nauczycielką muzyki. Wybrany Biskupem LECAV przez
Synod Kościoła w roku 2000 oraz konsekrowany i instalowany na ten urząd przez
ustępującego biskupa Wilhelma Stonawskiego w dniu 25 czerwca 2000 r. w Bystrzycy nad
Olzą. W roku 2006 bp Jan Niedoba został ponownie wybrany na drugą 6 – letnią kadencję.
W latach 1997 – 2002 obydwa Kościoły pracowały zgodnie wraz z Kościołami ewangelickimi
w Polsce nad nowym Śpiewnikiem Ewangelickim (ŚE – 2002), który został przez te Kościoły
wprowadzony w życie liturgiczne. Także obydwa Kościoły zaolziańskie pracowały w latach
2002-2005 nad śpiewnikiem w języku czeskim, który wszedł w życie liturgiczne ewangelików
czeskiej mowy w dniu 23 października 2005 r. w czasie wspólnego nabożeństwa w kościele w
Bystrzycy.
VIII. Urząd biskupi w Polsce
Pierwszy luterański Synod Wielkopolski odbył się w Gostyniu w roku 1555. Pierwszym
luterańskim superintendentem (biskupem) był ks. Samuel Dambrowski, urodzony w roku
1577. Ze względu na prześladowania religijne, zakończone spaleniem kościoła luterańskiego i
kościoła Braci Czeskich, musiał opuścić Wielkopolskę i przeniósł się do Wilna, gdzie był
superintendentem Kościoła Luterańskiego na Litwie i Żmudzi. Wydał słynną postyllę - zbiór
kazań zwany przez lud popularnie „Dambrówką”.
Na strome tytułowej postylli w języku polskim pisze: „X. Samuela Dambrowskiego, pasterza
Kościoła ewangelickiego augsburgskiej konfesyi w Wilnie, dozórcy zborów Bożych w Litwie,
we Żmudzi ect.”
„Dozórca” = Dozorca, to nic innego jak przekład na język polski słowa greckiego
„episkopous" = biskup. Dambrowski musiał użyć polskiego przekładu słowa „episkopous",
13
gdyż prześladowany był ze strony Kościoła Rzymskokatolickiego za używanie tytułu, jaki
polscy luteranie używali od samego początku - „ksiądz” i „biskup”. Ks. biskup Samuel
Dambrowski zmęczony prześladowaniami ze strony kleru rzymskokatolickiego umiera w 48
roku życia, dnia 5 lipca 1625 r.
Luterański generalny synod w Lesznie, dnia 4 września 1775 r. wybrał generalnego seniora ks.
Jakuba Kopp oraz 7 seniorów, którzy stanęli na czele 7 okręgów kościelnych. Siedzibą
prowincjonalnego konsystorza było Leszno w Wielkopolsce. W dniach 25 i 26 stycznia 1776
r. odbył się w Lesznie synod dwóch ewangelickich wyznań, który postanowił dokonać unii
obydwu wyznań, przy nieobecności delegatów z Warszawy i przy sprzeciwie luteran
warszawskich.
Rozbiór Polski w latach 1772, 1793 i 1795 przez Rosję, Prusy i Austrię miał wpływ na
powstanie w Kościele różnych tradycji, także, jeśli chodzi o urząd Kościoła i przynależność
do różnych zarządów kościelnych, a nieraz i wielki wpływ władz świeckich na ustanawianie
zwierzchności Kościoła (np. w zaborze rosyjskim, gdzie prawosławny car ustanawiał
luterańskiego superintendenta generalnego i Konsystorz).
Zwierzchnicy Kościoła w Polsce.
Pierwszymi zwierzchnikami Kościoła Ewangelicko-Augsburgskiego na terenie zaboru
rosyjskiego byli duchowni, mianowani przez rosyjskiego cara na generalnych
superintendentów:
1. Ks. Adolf Ludwik Juliusz Ludwig, urodzony 19 lutego 1808 r. Był synem żydowskich
prozelitów z Płocka. Od 1838 r. był superintendentem diecezji warszawskiej, a następnie
generalnym superintendentem (1849—1874). Zmarł w roku 1876 i został pochowany na
warszawskim cmentarzu.
2. Ks. Paweł Waldemar von Everth (1875-1895), urodzony w okolicach Dorpatu, dnia 5 marca
1812 r. i tam ordynowany 6 grudnia 1842 r. Jako głęboko wierzący chrześcijanin i gorący
luteranin wypowiedział w Kościele bezwzględną walkę racjonalizmowi. W uznaniu jego
zasług car Aleksander III obdarzył go w roku 1883 tytułem biskupa. Jego doczesne szczątki po
śmierci złożono na cmentarzu luterańskim w Wilnie. Jego syn Paweł Wiktor Hugo von Everth
został w roku 1894 generalnym superintendentem w Moskwie.
3. Ks. Karol Gustaw Manitius (1895-1904), urodzony w roku 1823 w Płocku. Ojciec ks
Karola Gustawa, Karol Ferdynand Manitius, przybył do Plocka ok. roku 1817 z dzisiejszego
Szczytna na Mazurach, a jego przodkowie pochodzili z rodziny Manitiusów osiadłych około
roku 1720 w Królewcu. Po studiach w Dorpacie Karol Gustaw Manitius został ordynowany
na księdza luterańskiego w Warszawie dnia 10 maja 1846 r. Najpierw był wikariuszem w
Kaliszu, następnie administratorem w Kleszczowe i Przasnyszu, proboszczem w Łodzi,
przeniesiony następnie do Łomży, został II proboszczem w Warszawie, potem I proboszczem,
radcą Konsystorza i superintendentem Diecezji Warszawskiej. Następnie został
superintendentem generalnym (biskupem), który ten wysoki urząd pełnił w latach 1895-1904.
Miał wielkie zasługi dla polskości Kościoła Ewangelicko – Augsburskiego. On pierwszy
wprowadził polskie wieczorne nabożeństwa w Łodzi, w całym Kościele polską Agendę w
roku 1889, polski śpiewnik ewangelicki, pracował nad rewizją polskiego tłumaczenia
Nowego Testamentu. Historia Kościoła mówi, że był świadomym Polakiem. Jego stosunek do
księży cechowało braterstwo i koleżeńskość. Zmarł 14 maja 1904 r.
Biskupi Kościoła.
4. Biskup dr Juliusz Bursche (1905-1942), urodzony 19 września 1862 r. w Kaliszu jako syn
wikariusza, oraz późniejszego proboszcza w Zgierzu i superintendenta diecezji płockiej ks.
14
Ernesta Wilhelma Burschego. Po studiach w Dorpacie został ordynowany dnia 30 listopada
1884 r. przez biskupa Pawła von Evertha w Warszawie. Od roku 1895 do 1904 roku był radcą
konsystorza. Pod koniec grudnia 1904 r. został mianowany przez cara rosyjskiego Mikołaja II
generalnym superintendentem Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce. W dniu 22
stycznia 1905 r. w kościele św. Trójcy w Warszawie odbyła się jego uroczysta instalacja na ten
dostojny urząd. Instalacja odbyła się zgodnie z Agendą dla Kościoła EwangelickoAugsburskiego w Królestwie Polskim (część II, Warszawa 1891 r., wydana przez biskupa
Evertha). Agenda ta przewiduje instalację proboszcza i superintendenta z nałożeniem rąk,
natomiast instalacja generalnego superintendenta jest tylko uroczystym objęciem urzędu,
ingresem, a nie konsekracją. Potwierdza to Zwiastun Ewangeliczny z roku 1905, opisując
dokładnie przebieg instalacji. Na akt ten złożyło się odczytanie przez świeckiego członka
konsystorza — von Peetza – „ukazu” carskiego, przemówienie prezesa generała Burmana i
nałożenie przez niego generalnemu superintendentowi złotego krzyża biskupiego.
W latach 1915-1918 ks. superintendent generalny J. Bursche był na zesłaniu w Rosji. Przez
Sztokholm powrócił do niepodległej Ojczyzny w lutym 1918 r., obejmując ponownie
obowiązki zwierzchnika Kościoła. Zgodnie z nowym Zasadniczym Prawem Wewnętrznym
Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego i ustawą państwową, w dniu 3 lipca 1937 r. ks. dr
Juliusz Bursche został jednomyślnie wybrany pierwszym biskupem Kościoła. W ten sposób
godnie uhonorowano ks. Juliusza Burschego w uznaniu jego ogromnych zasług dla Kościoła i
Polski. Kiedy opracowywano nowe ZPW, chciano wprowadzić również w Polsce ustrój
Kościoła Szwedzkiego, a więc na czele Kościoła miał stać arcybiskup, a na czele diecezji
biskup. Niestety, ta propozycja nie weszła w życie ze względu na wewnętrzne walki
narodowościowe i różne opcje teologiczne. Ks. biskup dr Juliusz Bursche nie doczekał
uroczystej konsekracji biskupiej. Został „konsekrowany” ofiarą krwi w hitlerowskim obozie
koncentracyjnym w Saksenhausen-Oranienburg, gdzie zmarł w dniu 20 lutego 1942 r. w
nieznanych okolicznościach.
Koniec części I
15