The events of the conversion of Lithuania present the section of a

Studia Russica XXII. (Budapest, 2005), pp. 5–13.
Bogumił OSTROWSKI
Wschodniosłowiańskie przymiotniki z suf. *-avъ
derywowane od rzeczowników kontynuujących tematy
na *-ǐ1. Wstęp: Geneza sufiksu -avъ. Informacje ogólne o pochodzeniu i zasobie
przymiotników z sufiksem -avъ w językach słowiańskich
Istnieją zasadniczo dwie hipotezy na temat powstania samodzielnego morfemu *-avъ.
Jedna z nich głosi, iż wyłonił się on z nawarstwienia elementu sufiksalnego *-vo- na samogłoskę tematyczną *-ā- (np. *sědina-vъ > *sědin-avъ : *sědina, *tina-vъ > *tin-avъ)
(por. np. MEILLET 1934: 369, HRYŠČENKO 1978: 153). Dopiero w następnej kolejności
suf. -av- rozprzestrzenił się na inne tematy, zarówno imienne, jak i werbalne (VARBOT
1969: 159). Inaczej sądzi Brodowska-Honowska, która ze względu na predylekcję suf.
-avъ do podstaw abstrakcyjnych przypuszcza, iż wywodzą się one od podstaw werbalnych. Założenie to podpiera nie tylko własnymi obserwacjami z zakresu derywacji tego
typu przymiotników w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, ale także argumentami Brugmanna i Krei (BRODOWSKA-HONOWSKA 1960: 159).
Stanowisko to jest w zasadzie zbieżne z poglądem Zwierkowskiej, badającej przymiotniki w najstarszych zabytkach piśmiennictwa staroruskiego. Autorka stwierdza, że
najstarsze zapisy tego typu formacji pochodzą już z XI/XII w. Można je wyprowadzać
zarówno od podstaw werbalnych (np. величавыи : величатис"), jak i nominalnych
(короставыи : короста). Poświadczone są także formacje, które równie dobrze mogą
być wyprowadzane od podstawy czasownika, jak i rzeczownika, np. словеса ласкава
(ласка – dawne nomen na *-ā : verbum ласкати) (ZVERKOVSKAJA 1980: 292–295, 1986:
69). Początkowo produktywność typu była mała, obraz ten stopniowo ulegał zmianie.
Z przełomu wieku XIV/XV pochodzą zapisy adiektywów derywowanych od różnych już
tematów: *-ā- /*-jā-, np. грuдавъ, ръжавь, *-ŏ- /*-jŏ-, np. гърбавъ, także od tematów
na *-ǐ-, np. кyдр"выи.1 W kilku przypadkach mamy do czynienia z tworami deadiektywnymi, takimi choćby jak нищавыи, хорошавыи, czy wreszcie моложавыи (ZVERKOVSKAJA 1986: 69–70). Te ostatnie formacje funkcjonują po dziś dzień w gwarach ludowych, zwłaszcza rosyjskich, skąd przenikają do języka literackiego.
Omawiana grupa przymiotników2 nie jest obca współczesnym językom wschodniosłowiańskim. W języku białoruskim, na skutek określonych procesów fonetycznych,
doszło do wymieszania się dwóch różnych genetycznie sufiksów *-avъ oraz *-ovъ (‘o’
w pozycji nieakcentowanej dało ‘a’). Pomocnymi w rozstrzyganiu wątpliwych kwestii
są czasami dane pokrewnych języków słowiańskich.3
Cechą wspólną omawianego sufiksu we wszystkich współczesnych językach słowiańskich jest jego wtórnie nabyta zdolność modyfikowania znaczenia podstawowego, właściwego prostszym strukturalnie formacjom, por. ros. белый ‘biały’ : белявый ‘białawy’
(zob. o tym: GRJ 1960: 332, HRYŠČENKO 1978: 153, SULM 1969: 168–169, JURGELEVIČ
1974: 207). Przymiotniki z suf. -ав- / -яв-, nazywane umownie „charakterystycznymi”,
specjalizują się we wskazywaniu osobliwej cechy fizycznej desygnatu (por. derywaty
odrzeczownikowe: ros. дырявый, прыщавый, кудрявый, ukr. дирявий, плеснявий i
inne – GRJ 1960: 332, HRYŠČENKO 1978: 153).
5
Niewiele jest natomiast przymiotników dewerbalnych z tym sufiksem. Sytuacja ta
dotyczy całej badanej grupy językowej. W rosyjskim do derywacji tego typu wykorzystywany jest zwykle wariant sufiksalny -ляв- (por. вертлявый : вертеться), wnoszący
odcień skłonnościowy.
2. Prezentacja wschodniosłowiańskich przymiotników z sufiksem -ав- / -яв2.1. Przymiotniki derywowane od podstaw rzeczowników rodzimych,
wywodzących się z prasłowiańskiej deklinacji *-ǐ-tematowej4:
2.1.1. Przymiotniki poświadczone we wszystkich językach wschodniosłowiańskich
(derywaty od rzeczowników rodzaju żeńskiego): ros. dial. плесн'явый ‘pokryty pleśnią;
zapleśniały (np. o zbożu)’ (SRNG: smol.), ukr. пл'iснявий ‘ts.’ (HR, u ŽEL zapis: пл'ïснявий), brus. dial. плесн'явий ‘ts.’, ‘szarozielony (o barwie)’ (Nos) : psł. *plesnь > strus.
плhснь f. ‘mól’ (SREZN, XI w.; SRJ XI–XVII), ‘pleśń’ (SRJ XI–XVII, XVI w.), ros. пл'есень f. ‘pleśń’ (SSRLJ, też dial., SRNG), dial. orł. i riaz. także пл'еснь f. (DAL), ukr. пл'iсень f. ‘ts.’ (SUM), dial. także пл'ïснь : пл'їсїнь : пл'їсонь f. (ŽEL), także плiсня f. (HR),
brus. dial. пл'eсiнь ‘ts.’ (SBHPZB), por. liter. пл'eсня (ib., TSBM).
Tejże grupie przymiotników wypada przyporządkować derywaty od wschodniosłowiańskich kontynuantów psł. nomen *kry -ъve. Mimo że rzeczownik ten korzeniami
sięga jeszcze pie. deklinacji *-ū-tematowej (por. pie. *krū : *kre²ə), to jednak bezpośrednim dowodem tej przynależności jest (lub była – na co wskazują zapisy pochodzące
zabytków piśmiennictwa słowiańskiego) w większości języków słowiańskich m. in. archaiczna końcówka G.sg -(ъv)e. Forma N.sg., nawiązująca bezpośrednio do stanu prasłowiańskiego, nie jest zachowana wcale, albo tylko szczątkowo, np. stpol. kry, pol. dial. słi.
krə (SŁAWSKI 1966–1969: 94). Ponieważ w językach wschodniosłowiańskich realnie
poświadczony najstarszy zapis, a także wszystkie później notowane postaci N.sg. nawiązują już do stadium rozwojowego *krъvь (co świadczy niezbicie o dokonującym się już
w tamtym momencie procesie przeobrażenia fleksji zgodnie z modelem deklinacji *-ǐtematowej – por. poniższy materiał), wydaje się zasadnym przedstawienie materiału
w tym miejscu:
strus. кръвавыи ‘broczący krwią, zakrwawiony’: "ко не можеть м#са [кро]вaвa hстh. ни крви пити (SDR, XIV ~ XIII w.), ‘związany z przelaniem krwi, oddaniem życia’: аmе премhнимьс# кроваво(г) рhзоимьства и вс#кого граблень",
татьбы, разбо" (ib., XIV ~ XIII w.), ‘w kolorze krwi, czerwony, purpurowy’: яко опалена лица имуmа. очи же огньнh и кровавh (ib., XIV w.), też NM на кровавомъ
бродq (ib., XV ~ XIII w.). ros. кров'авый (zob. GRJ 1960: 332) ‘krwawy, zbroczony
krwią’ (SSRLJ), ‘pełen krwi’ (ib.), dial. кровав'ой ‘zakrwawiony, umazany krwią’
(SRNG: wołog., riaz., orł.), dial. don. ‘krewny’ (SDON), ukr. крив'aвий (przestarz. кров'авий, u HR: крiв'aвий, u ŽEL: керв'aвий, w ESUM także крев'авий (por. pol. krew)
‘krwawy’, ‘zalany krwią’ (ib.), ‘w kolorze krwi, krwisty’ (ib.), ‘mający związek z przelaniem krwi’ (ib.), stburs. кровавый (od XV w.), np. рана кровава (HSBM 16: 150) :
крaвавый (od XVI w.), np. знаменig крaвавы# (ib.) : крывавый : кривавый (od
XVI w.) ‘związany z upływem krwi; wypełniony krwią’: невеста долгuю крывавую
немощь терпечы (HSBM 16: 189–190), рhки крывавые текли (ib.), ‘związany
z przelewem krwi, zabójstwem’: выстuпокъ кривавыи (ib.), ‘splamiony krwią’: uзды
кривавые (ib.), ‘w kolorze krwi’: небо с# крывавыми вороты wтворило (ib.), przen.
‘ciężki, związany z pokutą’: потъ крывавыи (ib.), por. też (z pol.) крвавыи (od XVI
w.) ‘ts.’ (HSBM 16: 103), brus. крыв'aвы ‘pełen krwi, zawierający krew’, np. крыв'aвы
6
мозоль ‘krwawy odcisk’ (TSBM), ‘zlany krwią’ (ib.), ‘związany z przelaniem krwi, okrutny’: крыв'aвая помста ‘krwawa zemsta’ (ib.), ‘w kolorze krwi’ (ib.), przen. ‘ciężki,
mozolny’: крыв'aвы пот (ib.), też dial. ‘pełen krwi’ (SBHPZB) < *krъvavъ : *kry -ъve >
krъvь > strus. кръвь (G.sg. кръве): се кръвь брата мо~го (SDR, XII w.), przen.
‘ofiara życia (śmierć poniesiona w walce)’: и wскрвернис# кровьми земл" руска
(ib., XIV w.), ‘o więzach krwi; pokrewieństwie’ давыде богохранимыи. отъ благородьны" кръве рожьс# (ib., XII w.), r.-cs. ‘wino eucharystyczne = Krew Chrystusa’:
не рьци како хлhбъ тhло и вино крoвь (SDR, XI w.), ros. кровь кр'ови f. ‘krew’,
‘pokrewieństwo’, ‘zabójstwo’, ‘oddanie życia (przelanie krwi)’ (SSRLJ), dial. кр'oви
pl. ‘menstruacja’ (SRNG: włod., riaz.), także jako komponent w złożonych NBot (ib.),
ukr. кров кр'oви f. ‘krew’ (SUM, HR: tu także postać oboczna крiв кр'oви), ‘ofiara wojen, klęsk, katastrof, itd.’ (SUM), także o ‘czystej (bez domieszki) rasie zwierząt’ (ib.),
‘korzenie, ród (więzy krwi)’ (ib.), stbrus. крoвь : крoвъ ‘krew’ (HSBM 16: 157–160;
od k. XIV w.), ‘śmierć związana z przelaniem krwi, oddaniem życia’ невинен есмь "
wт крови праведного (ib., XV w.), ‘ród, pokrewieństwo’: онъ есть намъ въ крови
‘jest z nami spokrewniony’ (ib., XV w.), ‘sok’: wмые в крови "годъ винныхъ wдhнье свое (ib., XVII w.), także wyjątkowo w XVI w. крывь (HSBM 16: 191) oraz кревъ
(< pol. krew; HSBM 16: 107: u Skaryny), brus. крoў крыв'i f. ‘ts.’ (TSBM, też dial.:
SBHPZB, TS).
W prezentowanej grupie przymiotników mieszczą się ponadto formacje z nawarstwionym sufiksem -(’)ав- na prostsze adiektywne formacje współrdzenne (kontynuanty
psł. *kostь):
1) z suf. -л /яв- (< *-ьl'-avъ):
ros. костл'явый ‘kościsty, z wystającymi kośćmi’ (SSRLJ), w odniesieniu do ryb
‘ościsty’ (ib.), dial. w odniesieniu do owoców ‘posiadający wiele pestek’ (SRNG: tom.),
ukr. кiстл'явий ‘kościsty, z wystającymi kośćmi’ (SUM, HR), subst. кiстлява ‘śmierć
(kostucha)’ (SUM), brus. кастл'явы ‘kościsty, z wystającymi kośćmi’, np. кастл'явыя
рукi ‘chude, kościste ręce’ (TSBM, też dial.: NOS)5 < psł. *kostьl'avъ (?) : psł. *kostь >
strus. i r.-cs. кость f. od XI w. ‘kość’, przen. ‘ciało ludzkie (istota ludzka)’ (SRJ XI–
XVII, XV w.), ‘plemię, ród, rodzina’ (ib., XVI w.), ‘ciało zmarłego’ (ib. XIV ~ XII w.),
od XVII w. też ‘pestka owocu’ (ib.), ros. кость f. ‘kość (część szkieletu)’ (SSRLJ), dial.
‘rybi szkielet lub ość’ (SRNG), кости pl. ‘kości do gry’ (ib.: włod., syb.), ‘zwłoki’ (ib.:
nowogr.), ‘lniane paździerze’ (ib.: pskow.), ukr. кiсть (G.sg. к'oсти) f. ‘kość’, ‘kość do
gry’ (SUM, HR), [por. też dial. bukow. к'oста f.], stbrus. od XV w. кость : косць ‘kość’
(HSBM), przen. ‘jestestwo człowieka’ (ib.), ‘zwłoki (relikwie)’ (ib., XV w.), ‘kość jako
materiał do wyrobu artykułów’ (ib., XVI w.), ‘kości do gry’ (ib., XVII w.), ‘ród; więzy
krwi’ (ib., XVII w.), brus. косць -í f. ‘kość’ (TSBM, też dial.: SBHPZB), к'oсцi pl. ‘zwłoki; prochy (relikwie)’ (TSBM), ‘kości do gry’ (ib.), dawne ‘plemię, ród’ (ib.);
2) z suf. (-щ)-ав- (*koščavъ < *kost- + *jь + *-avъ):
stros. кощавыи ‘chudy, wychudły’ (SRJ XI–XVII), ros. dial. кощ'aвый ‘ts.’ (SRNG:
smol., ołon.), ‘nie mający apetytu’ (ib.: nowogr.), ukr. dial. кощ'aвий ‘chudy, z wystającymi kośćmi, kościsty’ (HR), brus. dial. кашч'aвы ‘ts.’ (SBHPZB) : *kostь (zob. wyżej).
2.1.2. Przymiotniki poświadczone w dwóch językach wschodniosłowiańskich:
1) w języku rosyjskim i białoruskim6:
ros. dial. бол'яый ‘słaby, wątły, często chorujący’ (DAL, bez lokalizacji), ‘z krostami,
pryszczami na twarzy’ (SRNG: kał.7), brus. dial. бал'явы ‘sprawiający ból; bezustannie
7
bolący’: рукi балявыя (SBHPZB), ‘chory, niezdrowy’: ён балявы (ib.), балява крoў
(ib.)8 : psł. *bolь f. ‘cierpienie, dolor; choroba, morbus’ > strus. боль f. ‘cierpienie; choroba’: въ боляхъ нашихъ не остави насъ (SDR, XIV w.), ros. боль -и f. ‘boleść;
cierpienie fizyczne i psychiczne’ (SSRLJ), przestarz. i dial. ‘choroba, niemoc’ (SRNG:
pskow., petersb., nowogr., wiac., twer., perm., tom., irk.), б'оли (G.pl. -eй) ‘epidemia’
(ib.: pskow.), худая боль ‘syfilis’ (ib.: wołog., nowogr., twer.), липкая боль ‘choroba
zakaźna’ (ib.: irk.), смёртная боль ‘wodnica, puchlina wodna (wodnocielność)’ (ib.: irk.),
stukr. боль m. ‘ból’ (TYMČ, od XVII w.), ukr. бiль (G.sg. б'oлю) m. ‘boleść, cierpienie’
(SUM), brus. боль (G.sg. б'oлю) m. (TSBM)9;
2) w języku ukraińskim i białoruskim10:
ukr.dial.bojk. огн'явий ‘dotyczący ognia, związany z nim’ (ESUM I: 414, z materiałów do ONYŠ), brus. dial. tur. огн'яву (!) przen. ‘przeklęty, paskudny, wstrętny’ (TS) :
psł. *ognь m. > strus. огнь : огънь : огонь ‘ogień’ od XI w. (SREZN, SRJ XI–XVII),
ros. ог'онь (G.sg. -'я) m. ‘ogień, płomień’ (SSRLJ), ‘palące się światło’ (ib.), ‘gorączka’
(ib.), przen. w odniesieniu do pełnego pasji, żywiołowego człowieka (ib.), wojsk. ‘ogień
armatni, artyleryjski’ (ib.), dial. i pot. ‘elektryczność (prąd, światło)’ (SRNG: archang.,
nowosyb.), ‘lampka’ (ib.: wołog.), ‘zapałka’ (ib.: kujb.), ‘ognisko’ (ib.: orenb., pskow.,
irk.), ‘ognisty (o kolorze)’ (ib.: irk.), przen. ‘wojna’ (ib.: ural.), też w niektórych nazwach chorób przebiegających z gorączką i wysypką (ib.: nowosyb., tom., wołog.), ukr.
вог'oнь (G.sg. -'ю), pot. też ог'oнь m. ‘ogień’ (SUM, HR, ESUM I: 413), ‘ognisko’ (ib.),
pot. ‘gorączka’ (ib.), przen. ‘żar, blask np. słońca, oczu’ (ib.), przen. ‘pasja, pragnienie;
natchnienie’ (ib.), wojsk. ‘ogień armatni’ (ib.), stbrus. огонь (огнь) ‘ogień’: ступилъ
естъ съ небеси огнь на пять мhстъ, ‘gorączka, płomień (zapał)’: можеть человекъ сокрити огнь въ лоне своемъ (ANIČ, XVI w.), brus. аг'oнь (G.s. -'ю) ‘ogień’
(TSBM, także dial.: BIAL, SBHPZB), ‘blask, żar’ (TSBM), ‘światło’ (ib., SBHPZB),
‘pasja; porywczość, gorączkowość’ (ib.), ‘ogień (wystrzał armatni)’ (ib.), dial. ‘gorączka’
(ESBM I: 74), ‘ognisko’ (SBHPZB).
2.1.3. Przymiotniki poświadczone wyłącznie w jednym języku wschodniosłowiańskim:
1) w języku rosyjskim:
a) od podstawy rzeczownika należącego pierwotnie do deklinacji żeńskiej:
ros. (też dial.) щел'явый ‘z wieloma szczelinami’, np. гнилые, щелявые полы (DAL,
SSRLJ, pierwsze pisemne poświadczenie z 1847 r.) : psł. *ščelь > ros. щель f. ‘wąska
szczelina, szpara, otwór’ (SSRLJ), ukr. rzad. щiль11 f. ‘ts.’ (SUM), brus. (tylko dial.)
шч'эль -i f. ‘szczelina’ (SBHPZB);
Do tejże podgrupy należy także poświadczony w dialektach ros. przymiotnik мазл'явый (ze złożonym sufiksem -л /яв-) ‘mazisty, mażący się; mający konsystencję mazi’
(SRNG), w odniesieniu do odzieży także ‘maziasty, pstrokaty, różnokolorowy’ (ELJAS)
< psł. *mazьlavъ12 : *mazь > strus. мазь f. od XI w. ‘olej’ (SREZN, SRJ XI–XVII), ros.
mazь f. ‘mazidło’ (SSRLJ, od XVI w.), ‘maść’ (ib., od XVII w.), ukr. мазь f. ‘mazidło’
(SUM, HR), stbrus. мазь f. od XVII w. ‘mazidło, maź’: мази дворникъ взялъ до
колясы (HSBM), brus. мазь f. ‘ts.’ (TSBM);
b) od podstawy rzeczownika należącego pierwotnie do deklinacji męskiej:
ros. dial. черв'явый ‘zawierający w sobie robaki, robaczywy’ (SRSG-O) < psł.
*č© v'avъ13 : psł. *čš vь -i m. > strus. чьрвь : чрьвь : червь -и m., także (rzadziej)
w postaci червъ m. ‘czerw, robak’ (SREZN), ros. червь -'я, dial. twer. także ч'eрв -a m.
‘ts.’ (DOP), ukr. ч'eрв -a m. (HR) : dial. ч'eрвь -i f. ‘larwa pszczoły’, ‘robak’, też jako
8
coll. ‘robactwo’ (ŽEL), stbrus. червъ m. XVI w. ‘robak’ (ANIČ), brus. dawne (tylko
z uproszczonym wygłosem) чeрь -i f. ‘larwa pszczoły’14 (NOS);
2) w języku ukraińskim:
a) od podstawy rzeczownika należącego pierwotnie do deklinacji żeńskiej:
ukr. dial. huc. борт'aвий o pniu drzewa ‘spróchniały’ (HR) : psł. *bªtь > strus. бърть
-и f. ‘barć; kłoda, pień z dziuplą dla pszczół’ (SDR, od XIII w.), ‘użytki bartnicze, pszczelarskie; obszar lasu z barciami’ (ib.), też w dwuczłonowych NT, np. добр#тиньска"
борть (ib. XIV w.), ros. борть f. ‘barć, ul’ (SSRLJ), dial. ‘dziupla w grubym drzewie’
(SRNG), ‘świerk, na którym wiesza się ul’ (ib.), stukr. борть f. od XIV w. ‘dziupla dla
pszczół w spróchniałym pniu drzewa’ (SSUM), ukr. борть б'oртi f.15 ‘ul w dziupli
drzewa’ (SUM), dial. też ‘dziupla’ (HR), stbrus. борть ‘barć (dziupla w drzewie)’ и съ
бортьми и съ пчелами (HSBM, od XIV w.), ‘użytki leśne z barciami’ (od XIV w.):
придалъ есми святому Іоану: на Сомници землю зъ бортью (ib.), ‘bartnik’ (od
XV w.): покупилъ сеножатъки въ людей нашихъ въ бортевъ (ib.), brus. б'oрць
б'oрцi f. przestarz. i dial. ‘barć’ (TSBM, BIAL, SBHPZB);
ukr. рiняв'ий ‘charakteryzujący się dużą ilością żwiru, grubego piasku’, np. рiчeчкa
рiнява (HR) : psł. *rěnь > strus. рhнь ‘mielizna, niski brzeg’ (SREZN.: w Powieści doczesnej pod datą 988), ukr. рiнь : ринь f. ‘gruby piach, żwir’ (SUM, HR);
W tej podgrupie wypada umieścić przymiotnik масн'aвий (ze złożonym sufiksem
-n /av-16) ‘tłusty, zatłuszczony; pokryty tłuszczem, mazią’ (ŽEL) : psł. *mastь (< **maztь) > strus. i r.-cs. масть f. od XI w. ‘mira, olej zapachowy do namaszczenia’ (SRJ XI–
XVII), ‘tłustość, urodzajność gleby’ (ib.), od XVI ~ XV w. ‘kolor, barwa, (maść zwierzęcia)’ (ib.), od XVI w. ‘maść lekarska’ (ib.), ros. масть f. ‘maść, umaszczenie zwierzęcia’ (SSRLJ), dial. także ‘maź, mazidło’ (SRNG, głównie w dial. płd.-ros.), ukr. масть
f. ‘maść, umaszczenie zwierzęcia’ (SUM), stbrus. масть f. : мастць f. od XV w. ‘olej
do namaszczenia, mira’: с маст#ми дорогими wбычаемъ королевским... q гробъ
qложили (HSMB), w XV w. (wyjątkowo) ‘drzewa, z których otrzymuje się olejki zapachowe’: ростuть многіе дороге масти (ib.), od XVI w. ‘olej, oliwa’: елей маслиный: тuкъ, албо олhекъ оливwкъ. масть масличнаа (ib.), od XV w. ‘maść (lekarstwo w postaci mazidła)’: врачь масть прикладываеть (ib.), od XV w. ‘kolor, barwa’:
товаръ мой... масти блекитной (ib.), w XVII w. (wyjątkowo) przen. ‘coś cennego,
wysokiej jakości, dobrego gatunku’: серца своего воннuю масть покоры и скрuхи
богu барзо приемнuю принесла (ib.), brus. масць f. ‘umaszczenie, maść (w odniesieniu do zwierząt)’ (TSBM, też dial. - TS), ‘kolor w kartach’ (TSBM), dial. ‘maść lecznicza’ (SBHPZB, TS);
b) od podstawy rzeczownika należącego pierwotnie do deklinacji męskiej:
ukr. к'iптявий (dial. także к'иптявий) ‘pokryty sadzą, osmolony; taki, który powoduje zasmolenie, zabrudzenie sadzą’ (SUM) : psł. *kopъtь m. (: *kopъtъ?) > stros. копоть
f. ‘sadza, kopeć’ (SRJ XI–XVII, początek XVIII w.), ‘kurz, pył’ (ib., XVII w.), ros. к'oпоть f. ‘sadza’ (SSRLJ), dial. ‘dym’ (SRNG: nowogr., pskow. archang., twer., wołog.),
‘kurz, pył’ (ib.: perm., wiac., wołog., ołon., archang., syb., świerd.), ‘szron’ (ESSJ), ukr.
к'iпоть (G.sg. -птю) ‘sadza’ (SUM), dial. też к'ипоть : к'ипть : к'oпоть ‘sadza’ (ŽEL,
ESUM), w słowniku HR к'oпiт (G.sg. к'oпоту) m. ‘kurz w powietrzu’, stbrus. копоть
od XVI w. ‘kopeć, sadza’: передъ огнемъ зs пещи выразитс# копотs и дымъ и
потомs пламень исходитs (HSBM, ANIČ), brus. к'oпаць f. (TSBM) : dial. к'oпоць f .
(NOS) ‘sadza, kopeć’, też к'oпот m. ‘dym z tlącego się łuczywa’ (ib.)17;
ukr. моз'олявий : мозол'явий ‘pokryty nagniotami, odciskami’, np. мозолявi руки
(SUM, ŽEL) : psł. *mozolь > strus. мозоль m. ‘wrzód; zadrapanie; opuchlizna’ (SREZN,
9
w SRJ XI–XVII też jako f.), ros. моз'oль m. ‘odcisk, pęcherz’ (SSRLJ), ukr. rzad. моз'oль
m. (częściej: моз'oля f.) ‘ts.’ (SUM), brus. маз'oль f.18 (też dial.) ‘zgrubienie naskórka,
pęcherz’ (TSBM, SBHPZB);
3) w języku białoruskim (od podstawy rzeczownika należącego pierwotnie
do deklinacji żeńskiej):
brus. dial. бросн'явый ‘pokryty pleśnią’, np. броснявый сыр (NOS), o barwie ‘koloru
pleśni, popielaty, zielonkawy’ (ib.) : brus. dial. броснь -i f. ‘pleśń’ (ib.: grodz., wil.).
3. Podsumowanie
Na podstawie dostępnych źródeł dokumentujących dziesięciowieczną historię rozwoju i funkcjonowania wschodniej gałęzi języków słowiańskich udało się stwierdzić
istnienie zaledwie 11 adiektywnych jednostek leksykalnych z suf. -ав-, derywowanych
bezpośrednio od podstawy rzeczownika mającego (na którymś etapie rozwoju danego
języka) związek z szeroko pojętą deklinacją *-ĭ-tematową. Do liczby tej dorzucić można
ponadto 4 takież twory z sufiksem -ав-, nawarstwionym jednakże na prostsze formacje
przymiotnikowe, zbudowane w oparciu o temat rzeczownikowy na *-ĭ-19. 7 z nich, to
przymiotniki utworzone od tematów rodzaju żeńskiego (+ dodatkowo 4 PZ), 4 – od pierwotnych tematów rodzaju męskiego. W języku rosyjskim ogólna liczba tychże formacji
wynosi 5 (+ 3 PZ), przy czym 4 – to derywaty od podstaw rodzaju żeńskiego, 1– męskiego. W języku ukraińskim dane te wynoszą odpowiednio: 7 jednostek leksykalnych
(+ 3 PZ), z czego 4 – od podstaw rzeczowników pierwotnie rodzaju żeńskiego, 3 – męskiego. W języku białoruskim na 5 (+ 2 PZ) ogółem poświadczonych formacji przymiotnikowych badanego typu, 4 – to derywaty od rzeczowników rodzaju żeńskiego, 1 – od
rzeczownika rodzaju męskiego.
Zaledwie w 2 przypadkach (+ 2 PZ) przymiotniki z suf. -ав- derywowane od podstaw
rzeczownika rodzaju żeńskiego znajdują poświadczenie w całej grupie językowej. Ponadto analizowany materiał dostarczył dowodu istnienia po 1 izoleksie rosyjsko-białoruskiej (ros. болявый : brus. балявы) i ukraińsko-białoruskiej (ukr. огнявы : brus. dial.
огняву). Pozostałe są osobliwościami poszczególnych języków. Wyłącznie rosyjskiemu
znane są 2 przymiotniki badanego typu (+ 1 PZ), tylko ukraińskiemu – 4 przymiotniki
(+ 1 PZ), białoruskiemu – zaledwie 1 formacja tego typu.
W grupie przymiotników derywowanych od podstaw rodzaju męskiego odnotowano
1 izoleksę ukraińsko-białoruską, 1 twór właściwy wyłącznie językowi rosyjskiemu i takież 2 formacje typowo ukraińskie. Łącznie więc ukraiński był dostarczycielem 3 jednostek leksykalnych opisywanego typu, w materiałach języka rosyjskiego i białoruskiego
odnotowano zaledwie po jednej takiej formacji.
Omawiana klasa przymiotników pod względem analizy semantycznej nie nastręcza
poważniejszych kłopotów. W przytoczonym materiale formant -ав- /-яв- specjalizuje się
w adiektywizacji rzeczowników konkretnych (w jednym tylko przypadku: por. ros. болявый / brus. балявы podstawę derywacyjną satanowi abstractum). Wyraźnie dominuje
znacznie posesywne z odcieniem intensywnościowo-gradacyjnym. Właściwie znaczenie
przymiotnika daje się ująć w następującej definicji: ‘charakteryzujący się istnieniem tego
(czasami nawet w znacznym stopniu), co oznacza podstawa derywacyjna’ (por. ros. щелявый, ukr. бортавий, рiнявий, киптявий, мозолявий, brus. dial. броснавий). Tutaj
też można zaliczyć przymiotniki typu: ros. мазлявий, czy костлявий (i ich ewentualne
odpowiedniki formalne w pozostałych językach).
10
Niektóre przymiotniki rozwinęły znaczenia przenośne, ekspresywne. Najlepszym tego
przykładem jest chociażby ukr. przymiotnik кривавий (i jego brus. ekwiwalent крывавы), w którym odzwierciedlone zostało zjawisko przeniesienia charakterystycznej barwy
krwi na przedmiot bądź materiał, wyróżniający się takim odcieniem czerwieni. Poświadczony w białoruskim dialekcie okolic Turowa przymiotnik огняву w znaczeniu ‘przeklęty, paskudny, wstrętny’ zdaje się być już tworem całkowicie zleksykalizowanym.
Przypisy
1. ZVERKOVSKAJA 1986: 70 zauważa, że w XIII/XIV w. daje się wyraźnie zaobserwować zjawisko zastępowania przymiotników z suf. -ав- paralelnymi formacjami adiektywnymi z sufiksami
-яв- oraz -ат- i -оват-.
2. Biorę tu pod uwagę także formacje wariatywne z suf. -ляв- (por. ros. костлявый, ukr. кiстлявий), gdyż genetycznie należą do omawianego typu.
3. Tak np. JURGELEVIČ 1974: 206 przytaczany już przymiotnik ласкавы (< ласка) umieszcza
w grupie tworów z suf. -ов- /-ав-, podczas gdy KARSKIJ 1956: 42 wydziela w nim suf. -ав-.
4. O dawnych tematach na *-ǐ- zob. OSTROWSKI 2000: 209–216 oraz 2002: 53–58 (tam także
literatura przedmiotu dotycząca zagadnienia).
5. Por. także dial. кашля'вий ‘kościsty’ (SBHPZB).
6. W obręb grupy wchodzą przymiotniki oparte na kontynuantach psł. femininum *-ĭ-tematowego.
7. Por. też (SRNG) subst. бол'явa m./ f. ‘nieszczęśnik, człowiek budzący litość, współczucie’
oraz ros. dial. kał. бoл'явкa ‘cierpienie’, ‘gorączka’, ‘pęcherz, pryszcz’.
8. Poświadczone znaczenia w niczym nie odbiegają od semantyki psł. adi. *bolьnъ. W pierwszym przypadku zauważalny jest wyraźny związek z podstawą słowno-imienną, w drugim – sufiks
pełni tę samą (strukturalną) funkcję, co sufiks paradygmatyczny w archaicznym psł. adi. *bol'ь
(‘chorujący’) > ‘chory, niezdrów’.
9. W językach ukraińskim i białoruskim z wtórną zmianą rodzaju, z przejściem do tematów
na *-jo-. Zob. SP I: 315, gdzie jako oddzielna jednostka rekonstruowane jest substantywizowane
pierwotne adi. o temacie na -i- (do bolěti) *bolь -i m. ‘człowiek chory’ (skąd ros. dial. боль m./ f.
‘człowiek chory; chora kobieta, zwykle położnica’, ukr. боль m. ‘człowiek chory’ – ŽEL).
10. W skład niniejszej podgrupy wchodzi zaledwie jeden derywat zbudowany na kontynuantach pierwotnego psł. masculinum *-ǐ-tematowego.
11. Wyraz wypierany przez pochodny щiлинa.
12. Postać (z pewnym wahaniem co do zasadności rekonstrukcji, ze względu na ekspresywny
charakter samego sufiksu) rekonstruowana przez ESSJ 18: 34–35. Semantyka przymiotnika ‘mażący się, rozmazany’ pozwala wiązać go z czasownikiem мазать. Znaczenie ‘mający konsystencję
mazi’ nie wyklucza jednak derywacji imiennej.
13. ESSJ 4: 167 w materiale do psł. *čьrvavъ(jь) nie uwzględnia materiału rosyjskiego.
14. Jak nietrudno zauważyć, historia tegoż rzeczownika jest świadectwem zmian jakie dokonywały się na przestrzeni wieków, a zarazem dowodem przebudowy całego systemu morfologicznego w poszczególnych językach słowiańskich w obrębie szeroko pojętej deklinacji *-ǐ-tematowej.
15. W użyciu też znajduje się postać oboczna борть m. (G.sg. -я) (SSUM).
16. W języku ukraińskim poświadczony jest także przymiotnik масний.
17. Z przedstawionych danych wynika, że do pierwotnej, męskiej postaci *-ǐ-tematowej nawiązuje rzeczownik w języku ukraińskim (z przejściem do deklinacji męskiej miękkotematowej).
W pozostałych przypadkach doszło do zmiany rodzaju na żeński, albo też – jak to ma miejsce
w gwarach ukraińskich i białoruskich – dostosowano rzeczowniki do powszechnego modelu deklinacji męskiej twardotematowej.
18. Sam rzeczownik nie jest poświadczony w zabytkach piśmiennictwa starobiałoruskiego. Natomiast HSBM przytacza zapisany już w XV w. imiesłów мозолячий: wдежu... грuбым швомъ
пошитuю, слабое наше тhло мозол#чuю.
19. W dalszej części podsumowania będą one oznaczone skrótem PZ (= przymiotnik złożony).
11
Literatura
ANIČ = АНИЧЕНКО В. В. Слоўнiк мовы Скарыны. Т. I–II. Мiнск, 1978–1984.
BIAL = БЯЛЬКЕВIЧ I. K. Краёвы слоўнiк усходняй Магiлёўшчыны. Мiнск, 1970.
BRODOWSKA-HONOWSKA M. Słowotwórstwo przymiotnika w języku staro-cerkiewno-słowiańskim.
Kraków, 1960.
DAL = Толковый словарь живаго великорусскаго языка Владимiра Даля. Третье, исправленное и значительно дополненное изданiе подъ ред. И. А. Бодуэна-де-Куртенэ. Т. I–IV.
С.-Петербургъ–Москва, 1903–1909.
DOP = Дополнение к Опыту областнаго великорусскаго словаря. С.-Петербургъ, 1852.
ELJAS = ЭЛИАСОВ A. E. Словарь русских говоров Забайкалья. Москва, 1980.
ESBM = Этымалагiчны слоўнiк беларускай мовы. T. I–. Мiнск, 1978–.
ESSJ = Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд.
T. I–. Москва, 1974–.
ESUM = Етимологiчний словник украïнскоï мови. T. I–. Киïв, 1982–.
GRJ = Грамматика русского языка. Москва, 1960.
HR = Словарь украинскаго языка, собранный редакцiей журнала «Кiевская Старина». Редактировалъ, с добавленiемъ собственныхъ матерiаловъ, Б. Д. Гринченко. T. I–IV. Кiевъ,
1907–1909.
HRYŠČENKO = ХРИЩЕНКО А. Р. Прикметник в українськiй мовi. Київ, 1978.
HSBM = Гiстарычны слоўнiк беларускай мовы. T. I–. Мiнск, 1982–.
JURGELEVIČ = ЮРГЕЛЕВIЧ П. Я. Курс сучаснай беларускай мовы з гiстарычнымi каментарыямi. Мiнск, 1974.
KARSKIJ = КАРСКИЙ E. Ф. Белорусы. Язык белорусского народа. T. II–III. Москва, 1956.
MEILLET A. Le slave commun. Paris, 1934.
NOS = НОСОВIЧЪ И. И. Словарь бѣлорусскаго наречiя. С-Петербургъ, 1870.
ONYŠ = Онишкевич М. Й. Словник бойкiвських говiрок. T. I–II. Київ, 1984.
OSTROWSKI B. Prasłowiańska deklinacja *-ĭ-tematowa w świetle danych innych języków indoeuropejskich. // Studia Etymologica Brunensia 1. Praha, 2000. 209–216.
OSTROWSKI B. O kilku rzekomych i autentycznych archaizmach białoruskich. // Studia Slavica
Hung. 47 (2002): 53–58.
SDON = Словарь русских донских говоров. T. I–III. Ростов-на-Дону, 1975.
SDR = Словарь древнерусского языка (XI–XIV вв.). T. I–. Москва, 1988–.
SBHPZB = Слоўнiк беларускiх гаворак паўночна-заходняй Беларусi i яe пагранiчча. T. I–V.
Мiнск, 1979–1986.
SŁAWSKI F. Słownik etymologiczny języka polskiego. T. III. Kraków, 1966–1969.
SP = Słownik prasłowiański. Pod redakcją F. Sławskiego. T. I–. Wrocław–Warszawa–Kraków–
Gdańsk, 1974–.
SRJ XI–XVII = Словарь русского языка XI–XVII вв. T. I–. Москва, 1975–.
SREZN = СРЕЗНЕВСКIЙ И. И. Материалы для словаря древнерусскаго языка по письменнымъ
памятникамъ. T. I–III. С.-Петербургъ, 1893–1903.
SRNG = Словарь русских народных говоров. Т. I–. Москва, 1965–.
SRSG-O = Словарь русских старожильческих говоров средней части бассейна р. Оби. Томск,
1964–1967.
SSRLJ = Словарь современного русского литературного языка. T. I–XVII. Москва–Ленинград, 1948–1965.
SULM = Сучасна українська лiтературна мова. T. 2. Морфологiя. Київ, 1969.
SUM = Словник українськoї мови. T. I–XI. Київ, 1970–1980.
SSUM = Словник староукраїнської мови XIV–XV ст. T. I–II. Київ, 1977–1978.
TS = Тураўскi слоўнiк у пяцi тамах. T. I–V. Мiнск, 1982–1987.
TSBM = Tлумачальны слоўнiк беларускай мовы. T. I–V(1–2). Мiнск, 1977–1984.
TYMČ = ТИМЧЕНКО Є. Iсторiчний словник українськогo языка. T. I. (A–Ж.) Харкiв–Київ,
1930.
VARBOT = ВАРБОТ Ж. Ж. Древнерусское именное словообразование. Москва, 1969.
12
ZVERKOVSKAJA 1980 = ЗВЕРКОВСКАЯ Н. П. К истории суффикса -aв- (-'aв-) в русском языке.
ОЛА 1978. Москва, 1980.
ZVERKOVSKAJA 1986 = ЗВЕРКОВСКАЯ Н. П. Суффиксальное словообразование русских прилагательных XI–XVII вв. Москва, 1986.
ŽEL = ЖЕЛЕХОВСКИЙ Є. [T. II. i НЕДЇЛЬСКИЙ С.] Малоруско-нїмецкий словар. T. I–II. Львiв,
1886.
Rozwiązanie skrótów
Języki, dialekty, gwary:
archang. – archangielski
bojk. – bojkowski
brus. – białoruski
bukow. – bukowiński
don. – doniecki
grodz. – grodzieński
homel. – homelski
huc. – huculski
irk. – irkucki
kał. – kałuski (Kaługa)
kujb. – kujbyszewski
nowogr. – nowogrodzki
nowosyb. – nowosybirski
ołon. – ołoniecki
orenb. – orenburski
orł. – orłowski
perm. – permski
petersb. – petersburski
pol. – polski
pskow. – pskowski
psł. – prasłowiański
r.-cs. – rusko-cerkiewno-słowiański
riaz. – riazański
ros. – rosyjski
słi. – słowiński
smol. – smoleński
stbrus. – starobiałoruski
stpol. – staropolski
stros. – starorosyjski
strus. – staroruski
stukr. – staroukraiński
syb. – syberysjki
świerd. – świerdłowski
tom. – tomski
tur. – turowski
twer. – twerski
ukr. – ukraiński
ural. – uralski
wiac. – wiacki
wil. – wileński
włod. – włodzimierski
wołog. – wołogodzki
Pozostałe skróty:
adi. – adiectivum
coll. – collectivum
dial. – dialektyczny
f. – femininum
G. – genetivus
ib. – ibidem (tamże)
k. – koniec
m. – masculinum
N – nominativus
NBot – nazwa botaniczna
NM – nazwa miejscowa
NT – nazwa toponimiczna
pl. – pluralis
płd. – południowy
por. – porównaj
pot. – potoczny
przen. – przenośnie (przenośny)
przestarz. – przestarzały
PZ – przymiotnik złożony (zob. przypis 19)
rzad. – rzadki
sg. – singularis
subst. – substantivum
ts. – to samo, tak samo
w. – wiek
wojsk. – termin wojskowy
zob. – zobacz
* – forma rekonstruowana
** – poprzednie stadium formy rekonstruowanej
XVI ~ XV w. – (itp.) zapis wskazuje, iż jest to szesnastowieczny odpis niezachowanego zabytku
piśmiennictwa piętnastowiecznego
13