Scenariusz lekcji

„WIOSENNE KONCERTY.
UCZYMY SIĘ SŁUCHAĆ
I ROZUMIEĆ GŁOSY PTAKÓW”
9
CELE OGÓLNE:
•
•
•
•
•
rozwijanie wrażliwości słuchowej
rozwijanie pasji obserwowania zjawisk przyrodniczych
zdobywanie umiejętności samodzielnego prowadzenia obserwacji przyrodniczych
kształtowanie umiejętności służących zdobywaniu wiedzy
kształtowanie umiejętności pracy zespołowej.
CELE OPERACYJNE:
Przewidywane osiągnięcia – uczeń potrafi:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
prowadzić obserwacje ptaków, posługując się lornetką
opowiedzieć o zasadach prowadzenia obserwacji ptaków
skoncentrować się na bodźcach dźwiękowych
rozpoznać głosy dwu lub więcej gatunków ptaków śpiewających
opowiedzieć o rodzajach głosów wydawanych przez ptaki
wyjaśnić znaczenie śpiewu ptaków
porównać śpiew ptaka do innych dźwięków
wymienić kilka gatunków ptaków, które poznał na zajęciach
rozróżnić wybrany gatunek ptaka po cechach wyglądu
opowiedzieć o zachowaniach ptaków związanych z budową gniazd
dzielić się spostrzeżeniami z obserwacji
umiejętnie pracować w grupie.
ŚRODKI DYDAKTYCZNE:
•
•
•
•
•
•
ptaki obserwowane w terenie
lornetki
kaseta lub płyta z głosami ptaków, odtwarzacz
atlasy ptaków
przybory do pisania
materiały plastyczno-techniczne.
Literatura dla nauczyciela:
Markowski J., Wojciechowski Z., Janiszewski T., „Vademecum obserwatora ptaków”. PWN, Warszawa-Łódź 2001.
Sokołowski J. „Ptaki Polski”. Wyd. Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1977.
Sokołowski J. „Ptaki ziem polskich”. PWN, Warszawa 1958.
„Ptaki”. Wyd. Arkady, seria „Patrzę. Podziwiam. Poznaję”. Warszawa 1993.
Walasz K., Baran D. „Ptaki – materiały dla nauczycieli”. MTO, Kraków 2002.
Vasak P. „Ptaki leśne”. Wyd. Delta.
97
PRZEBIEG ZAJĘĆ.
Etap wprowadzający
1. Rozmowa kierowana „Co się dzieje w życiu ptaków kiedy przychodzi wiosna?”
(Zał. 1)
2. Zabawa ruchowa „Wiosna w życiu ptaków” – uczniowie naśladują wiosenne
ożywienie ptaków.
3. Rozmowa kierowana „Po czym rozpoznać ptaka?”
Nauczyciel przypomina zajęcia „Pomagamy ptakom przetrwać zimę”. Uczniowie przypominają, jakie ptaki obserwowali w karmniku i po czym je rozpoznawali. Nauczyciel
przypina na tablicy ilustracje ptaków, które śpiewają latem.
Etap realizacji
1. Ćwiczenia muzyczno – słuchowe w klasie:
a) „Rozpoznajemy swoich znajomych po głosie”
Wszyscy uczniowie zawiązują sobie oczy i zachowują całkowitą ciszę. Nauczyciel
podchodzi do wybranej osoby i dotyka jej ramienia. Dotknięty uczeń wypowiada dowolne zdanie, a pozostali mają odgadnąć czyj to głos.
Po tym ćwiczeniu nauczyciel tłumaczy, że w świecie zwierząt głos jest bardzo ważnym
sposobem wzajemnego rozpoznawania i wymiany informacji. Przyroda jest pełna różnorodnych dźwięków, które człowiek może rozróżniać i odczytywać z nich interesujące informacje.
b) „Uczymy się słuchać ptasich piosenek”
Słuchanie głosów ptaków z kasety lub płyty – w dwóch etapach:
• słuchanie ścieżki dźwiękowej, w której głosy ptaków są skomponowane z muzyką
instrumentalną lub takiej, w której głosy wielu ptaków nakładają się.
Po wysłuchaniu nauczyciel wprowadza porównanie wiosennych głosów lasu do orkiestry, która składa się z wielu instrumentów. Po uważnym wysłuchaniu można rozróżnić
poszczególne instrumenty. Tak samo jest z ptasią orkiestrą.
• Słuchanie głosów wybranych ptaków z kasety lub płyty, nagranych pojedynczo. Głos
jednego gatunku należy włączyć kilkakrotnie. Zadaniem uczniów jest uważne wysłuchanie fragmentów “ptasiej piosenki” i opisać śpiew, odpowiadając na pytania, np.:
– Smutny czy wesoły?
– Wolny czy szybki?
– Wysoki czy niski?
– Czy można wyróżnić powtarzające się zwrotki?
– Czy początek śpiewu różni się od zakończenia?
– Z jakim instrumentem kojarzy się ten głos, z jakim innym dźwiękiem?
c) „Próbujemy zrozumieć i naśladować ptasie głosy” (Zał. 7)
Ćwiczenie jest próbą interpretacji ptasich głosów, rozwija wyobraźnię i pomaga
w zapamiętaniu głosów ptaków. W zależności od możliwości uczniów można wybrać
jeden lub więcej z poniższych wariantów ćwiczenia:
• próba tłumaczenia ptasiego głosu na sylaby; uczniowie odpowiadają na pytanie
98
– Jakie sylaby słyszą w głosie ptaka? (np.: tur-, dir-, cir-, szyr-, der, dek, oj- i inne).
W zależności od indywidualnej wrażliwości słuchowej i subiektywnych skojarzeń każdy
uczeń może słyszeć coś innego
• próba naśladowania rytmu, melodii, wysokości tonów przy pomocy jednej z wybranych sylab
• interpretacja słowna, czyli tworzenie krótkich zdań, które można wyrecytować,
wyklaskać w rytmie śpiewu wybranego ptaka.
2. Zajęcia terenowe.
Należy przeprowadzić podczas wycieczki do lasu albo do parku, sadu, ogrodu czy
niewielkiego zagajnika w pobliżu szkoły. Jeśli obserwacje uda się wykonać w pobliżu
szkoły, dzieci uświadomią sobie, że ptaki żyją obok nas, w bardzo bliskim sąsiedztwie.
Ćwiczenia:
a) „Ile dźwięków słyszysz?”
Liczymy śpiewające ptaki – klasa I a Szkoła Podstawowa nr 1 w Mszanie Dolnej – wychowawczyni Maria Szczypka
Po przyjściu na miejsce zajęć, uczniowie „nakładają czapki-niemówki” i słuchają przez
2–3 minuty głosów otoczenia. Zadaniem jest zapamiętać i wymienić ile różnych dźwięków „wpadło” do naszych uszu i jakie to były dźwięki (np. szum wiatru, brzeczęczenie
owadów, śpiewy ptaków – ile różnych śpiewów itd.).
b) „Ile ptaków słyszysz?”
Uczniowie koncentrują się na słuchaniu głosów ptaków i starają się policzyć ile różnych
głosów słyszą oraz wskazać, z jakiego kierunku one dochodzą. W „ptasiej orkiestrze”
próbują wskazać głosy, które słyszeli w klasie na nagraniach.
c) „Obserwujemy ptasich śpiewaków”
Uczniowie wraz z nauczycielem, kierując się słuchem, próbują zlokalizować ptaka, który
99
znajduje się najbliżej. Prowadzą obserwację, używając lornetki. Na podstawie obserwacji odpowiadają na pytania:
– Jakie cechy ubarwienia ptaka są widoczne?
– Czy widzieli go na ilustracji na zajęciach w klasie?
– Czy słyszeli jego śpiew z nagrania? Jaki to ptak?
Obserwujemy ptasich śpiewaków –
klasa I Szkoła Podstawowa
nr
6
w Nowym Targu –
wychowawczyni Lidia Król
Etap podsumowujący
1. Wypełnianie karty pracy.
Pokoloruj „ubranka” ptaków i opisz jak śpiewają.
2. Dodatkowe propozycje ćwiczeń podsumowujących:
a) konkurs na najlepszego obserwatora ptaków.
Uczniowie zgłaszają się na ochotnika i w oparciu o wcześniejsze ćwiczenia opisują
wygląd ptaka i jego śpiew, a pozostali odgadują o jakiego ptaka chodzi.
b) konkurs na najlepszego tłumacza ptasiego języka.
Uczniowie recytują własne interpretacje słowne głosów ptaków, zachowując tonację, rytm, natężenie i tempo śpiewu wybranych gatunków, a pozostali odgadują
o jakiego ptaka chodzi.
ZAŁĄCZNIKI:
Nr
Nr
Nr
Nr
Nr
Nr
Nr
Nr
100
1
2
3
4
5
6
7
8
–
–
–
–
–
–
–
–
Dlaczego ptaki śpiewają?
Wiosenne koncerty – tablica nr 22
Wiosenne koncerty – tablica nr 23
Jak obserwować ptaki?
Przystosowania ptaków do życia w różnych środowiskach
Życie rodzinne ptaków
CD audio z głosami ptaków
Karta pracy dla ucznia.
Załącznik 1.
DLACZEGO PTAKI ŚPIEWAJĄ?
Wszystkie zwierzęta mają własny język, którym się porozumiewają: wyrażają swój
nastrój – zadowolenie, radość, strach, agresję, przyjaźń itp. i informują o tym przedstawicieli własnego gatunku, a czasami również inne zwierzęta. Ptaki wyrażają się
przede wszystkim głosem, ale również postawą ciała, ruchami głowy, skrzydeł, stroszeniem piór itp.
Najwspanialszymi śpiewakami są drobne ptaki wróblowate – małe niepozornie ubarwione ptaszki, które rzadko mamy okazję obserwować, ponieważ kryją się w zaroślach, albo wśród liści wysokich drzew. Ich drobne postacie trudno zauważyć, jednak głośny śpiew rozlega się na znaczną odległość przez całą wiosnę. Do wyjątków
należy strzyżyk, któremu zdarza się śpiewać nawet zimą.
Piękne, melodyjne dźwięki są dziełem wyłącznie samców. W ten sposób informują
rywali o zajęciu terytorium i wyznaczają jego granice. Jakość śpiewu decyduje również o zdobyciu względów samiczki. Kiedy samiczka zdecydowała się na zawarcie
„związku małżeńskiego” i wysiaduje jaja, jej partner nadal śpiewa pilnując swego terytorium lęgowego.
Zarówno samce, jak i samice wydają wiele innych dźwięków, które zwiemy wabiącymi lub ostrzegawczymi. Głos wabiący jest informacją o aktywności ptaka, często
w ten sposób komunikuje się para lub grupa osobników, które wspólnie żerują lub
podróżują. W odróżnieniu od „pieśni” głosy wabiące składają się z jednej do dwóch
sylab, są krótkie i zazwyczaj znacznie cichsze. Głosy ostrzegawcze spełniają bardzo ważną rolę. Ich ostre brzmienie informuje o niebezpieczeństwie, związanym
z obecnością drapieżnika. Są więc sygnałem do ucieczki lub ataku, bywają też zrozumiałe dla przedstawicieli innych gatunków.
Jak słuchać, by rozpoznać…
„Ptasie pieśni” mają swoje melodie i zazwyczaj składają się z całej zwrotki lub kilku
powtarzających się zwrotów. Wsłuchując się w ptasi śpiew można określić jego ton
(wysoki lub niski), tempo, barwę. Uważne wsłuchiwanie się może budzić różne
skojarzenia: z brzmieniem instrumentów muzycznych, z dźwiękami spotykanymi na
co dzień (np. z nakręcaniem budzika, brzęczeniem pęku kluczy itp.). Największą aktywność głosową wykazują ptaki wczesnym rankiem po przebudzeniu oraz wieczorem tuż po zachodzie słońca.
Głosy ptaków są ich cechą charakterystyczną. Piosenka każdego gatunku ma swą
własną strukturę melodyczną, wyróżnia się określonym tonem, tempem śpiewu, wiązaniem i powtarzaniem zwrotek, akcentowaniem początku i końca. Dla ludzkiego ucha
głosy samców danego gatunku brzmią identycznie, jednak w ptasim świecie każdy
osobnik wyróżnia się indywidualną interpretacją pieśni. W sposobie śpiewania kryje
się też tajemnica atrakcyjności samców dla samic, które w wyborze partnera kierują
się m.in. jakością jego śpiewu.
Głosy ptaków, przy odrobinie wyobraźni, można „tłumaczyć” na sylaby, słowa lub całe
zdania. Takiej interpretacji dokonywali ludzie, kiedy ich życie było ściślej związane
z rytmem przyrody. I tak np. już w XIX wieku ludowe tłumaczenie głosu trznadla
101
brzmiało: „Nie będzie suchej kobyle niiic” lub „Nie będzie chudemu cielęciu niiic”.
Odczyt ten był związany bezpośrednio z obserwacją przyrody. Najtrudniejszym do
przeżycia okresem roku był tzw. przednówek – przełom zimy i wiosny, kiedy zimowe
zapasy są już wyczerpane, a nowych zasobów jeszcze nie ma. Trznadel to ptak, który
zimuje u nas, a swą charakterystyczną śpiewkę rozpoczyna kiedy przednówek się
kończy. Ludzie uważali, że trznadel zwiastując wiosnę ogłasza początek „lepszych
czasów” dla zwierząt gospodarskich, które przeżyły zimę i przednówek.
W naszych parkach i ogrodach, wśród osiedlowych zadrzewień najpiękniejsze
melodie są dziełem zięby, kosa, pokrzewki czarnołbistej i rudzika. Te ptaki najłatwiej
możemy rozróżnić po cechach wyglądu i głosie. Dlatego proponujemy aby właśnie
one były przedmiotem zajęć.
Są to zarazem gatunki powszechnie występujące w różnych typach lasów, parkach,
ogrodach, również w miastach. Możliwość ich obserwacji jest więc najbardziej prawdopodobna.
W zależności od możliwości uczniów zajęcia możemy poświęcić tylko jednemu, dwóm
albo wszystkim czterem opisanym ptakom.
Zięba zamieszkuje całą Europę, północno-zachodnią Afrykę oraz Azję. W umiarkowanej strefie klimatycznej często zimuje w pobliżu terenów lęgowych. Dlatego od jesieni do wiosny możemy ją obserwować na terenach otwartych, gdzie poszukuje nasion roślin. Często przylatuje też do karmników i ludzkich gospodarstw. Ptaki odbywające lęgi na północnych obszarach swego areału migrują jesienią na południe.
W sezonie wiosenno-letnim głównym pokarmem zięby są owady zbierane z ziemi oraz
z gałęzi drzew. Gniazdo w kształcie ściętej kuli znajduje się na gałęzi drzewa. Zbudowane jest misternie ze źdźbeł traw, korzonków i mchów. Z zewnątrz jest zamaskowane porostami i pajęczyną, a w środku wyścielone włosiem i piórami. Jajeczka
o jasnej (niebieskawej lub brązowawej) barwie mają nieliczne ciemnobrązowe plamki podobne do wypalonych zapałką dziurek. Młode są karmione owadami.
Śpiew samca należy do najczęściej słyszanych i bardzo melodyjnych ptasich pieśni.
Krótka, mocno brzmiąca zwrotka, (o niezbyt wysokim tonie) posiada ludową interpretację: „czekaj, czekaj, coś zrobiła, a widzisz?”. Ponadto zięba wydaje krótkie głosy
wabiące „pink, pink” oraz ostre „irrr, irrr”. W upierzeniu samca wyraźnie zaznacza
się popielata barwa głowy oraz rdzawo-różowa pierś i brzuch. Zarówno u samca jak
u skromnie ubarwionej samiczki rozpoznawczą cechą jest biała, szeroka pręga na
skrzydłach, widoczna w spoczynku i podczas lotu oraz zielonkawy kuper.
Kos jest jednym z najwcześniej wiosną śpiewających ptaków. Ubarwienie samca jest
jednolicie czarne. Charakterystyczną cechą jest jaskrawy żółto-pomarańczowy dziób
oraz żółta obwódka oka. Samica jest brązowa. Śpiew kosa brzmi uroczyście, jego
głęboki poważny ton przypomina flety, a według niektórych ornitologów kos „wygrywa na organach pieśni kościelne”. Oprócz pięknego melodyjnego śpiewu samca
często można usłyszeć krótkie ostrzegawcze dźwięki, które wydaje przestraszony ptak
ukrywając się w zaroślach.
Wiosną żywi się głównie bezkręgowcami zbieranymi z powierzchni ziemi lub wyciąganymi z gleby. Latem, w sadach i ogrodach lubi obdziobywać owoce. Miejskie kosy
zazwyczaj spędzają zimę u nas, natomiast leśne migrują w rejon śródziemnomorski.
Gniazdo kosa ma postać koszyka uwitego z korzonków i źdźbeł, a w środku wyle-
102
pionego ziemią. Jaja są zielonkawe lub niebieskawe z licznymi drobnymi plamkami.
Ich niebieskie skorupki często możemy znaleźć w parkowych alejkach.
Rudzik, podobnie jak wyżej opisane gatunki zamieszkuje różne typy siedlisk. Preferuje jednak zadrzewienia z obfitym runem i podszytem. Dorosłego ptaka łatwo zauważyć, gdyż wśród zarośli widoczny jest jego jaskrawy rdzawo-pomarańczowy kolor
upierzenia od czoła, aż po pierś. Brzuszek jest jasno szary – prawie biały, a wierzch
ciała brązowy. Samiec i samica są ubarwione jednakowo. Szczególny wyraz nadają
rudzikowi duże wyraziste oczy.
Gniazdo zakłada na ziemi, ukryte w mchu, pod korzeniami lub gęstymi gałązkami.
Zbudowane jest z materiału roślinnego, a wyścielone włosiem i piórami. Jaja są kremowo białe z bladymi rdzawymi lub gliniastymi plamkami. Pokarm w postaci bezkręgowców zbiera głównie na ziemi.
Głos rudzika jest melancholijny, śpiew jakby niedokończony, a tempo wolne. Zaczyna się wysokimi tonami i przechodzi w opadające trele o trochę rozżalonym brzmieniu. Pieśń rudzika można usłyszeć od wczesnego ranka, aż do późnego wieczora,
gdy większość ptaków już zamilkła.
Pokrzewka czarnołbista wyróżnia się piękną piosenką o wysokich fletowych tonach.
Jest to drobny, smukły ptaszek o ubarwieniu szarym z nieco ciemniejszymi skrzydłami. Cechą rozpoznawczą jest czapeczka – u samca czarna, u samicy brązowa.
Stąd druga nazwa gatunku – pokrzewka kapturka. O ile śpiew kosa można porównać do poważnego brzmienia organów grających kościelne pieśni, o tyle śpiew
kapturki przypomina wysokie flety o sopranowym tonie. Ten wysoki, dźwięczny głos
można usłyszeć przez cały dzień.
Jak wszystkie pokrzewki gnieździ się nisko nad ziemią w zaroślach i żywopłotach.
Gniazdo zbudowane jest z suchych źdźbeł. Jajka o barwie żółtawo-zielonkawej
z drobnymi, szarymi plamkami i chmurkami.
Opisana interpretacja głosów ptaków może nie przemawiać do każdej słuchającej
osoby, ponieważ jak wyżej wspomniano wrażliwość słuchowa i sposób kojarzenia jest
cechą indywidualną. Podany opis wskazuje na jakie elementy śpiewu zwracać uwagę.
Pomoże też w znalezieniu własnej interpretacji. W początkowej fazie nauki rozróżniania ptasich głosów najlepiej korzystać z pomocy osoby doświadczonej w tej
dziedzinie. Wielu jest ornitologów amatorów, którzy chętnie takiej pomocy udzielają.
103
Załącznik 2.
WIOSENNE KONCERTY – tablica nr 22
104
Załącznik 3.
WIOSENNE KONCERTY – tablica nr 23
105
Załącznik 4.
JAK OBSERWOWAĆ PTAKI?
Ptaki to ogromna i różnorodna grupa zwierząt, które przystosowały się do życia
w rozmaitych środowiskach. Na świecie żyje ponad 8500 gatunków, a w naszym kraju
można zaobserwować ponad 430 gatunków. Większość prowadzi skryty tryb życia
w trudno dostępnych dla nas środowiskach. Możemy je poznawać przez filmy przyrodnicze i książki. Jest też wiele ptaków, żyjących w bliskim sąsiedztwie człowieka.
Ich tryb życia jest równie interesujący, a obserwacja i poznawanie w naturalnym
środowisku może uczniom dostarczyć wielu wspaniałych przeżyć i odkryć.
Jak obserwować ptaki?
Obserwacja ptaków w terenie wymaga oswojenia się z lornetką oraz wyrobienia kilku
nawyków. Na co zwrócić uwagę:
– wielkość – jej określenie, może dla początkującego obserwatora sprawić pewną
trudność, zwłaszcza z dużej odległości; dlatego wielkość najlepiej opisać porównując do innych znanych ptaków, np. ptak wielkości wróbla lub mniejszy, ptak wielkości gołębia itp.;
Szpak
Trznadel
Zięba
Gąsiorek
Trzciniak
Sikora modra
Świstunka
Pokrzewka
Kopciuszek
Drozd śpiewak
106
stopniowany
wcięty
zaokrąglony
widełkowaty
klinowaty
równościęty
Kształty ogonów u ptaków
– sylwetka – by określić sylwetkę trzeba zwrócić uwagę na kształt, wielkość i proporcje poszczególnych części ciała: dzioba, głowy, szyi, ogona oraz zarys tułowia
i długość nóg; w locie ważną cechą jest kształt i proporcje skrzydeł oraz ogona;
– postawa – obserwując sylwetkę ptaka, warto też zwrócić uwagę na jego postawę, która może być spionizowana (np. dzięcioły, pełzacze, sowy, drapieżne) lub pozioma (pokrzewki);
– ubarwienie – mimo ogromnej różnorodności wyglądu ptaków, przy opisie cech
ubarwienia stosuje się uniwersalny system nazewnictwa, który pokazują poniższe
rysunki. Ubarwienie najbardziej przyciąga uwagę obserwatora, ale z dużej odległości i w zmiennych warunkach oświetlenia może być trudne do opisania. Dlatego najpierw trzeba zwrócić uwagę na najwyraźniejsze plamy barwne (w jakiej okolicy ciała
107
wierch głowy (ciemię)
czoło
szczęka górna
grzbiet
szczęka dolna
(żuchwa)
kuper
gardło
pokrywy
nadogonowe
pokrywy uszne
pierś
pokrywy
podogonowe
brzuch
lotki
ogon
(sterówki)
skok
brew
pasek ciemieniowy
pasek oczny
plamka uszna
policzek
śliniak
i jakiego są kształtu i wielkości). Jeśli mamy możliwość dłuższej obserwacji, można
podjąć próbę zanalizowania układu barw od głowy do ogona;
– głos – rozpoznawanie ptaków tylko na podstawie głosów może być początkowo
trudne, dlatego najlepiej jest zwrócić uwagę na głos ptaka, którego obserwujemy
przez lornetkę;
– zachowanie i sposób poruszania – to cechy, które dopełnią całości obserwacji. Miejsce w którym widzimy ptaka oraz sposób poruszania się są dla wielu gatunków bardzo charakterystyczne (np. ruchy ogona lub całego ciała).
108
Załącznik 5.
PRZYSTOSOWANIA PTAKÓW DO ŻYCIA
W RÓŻNYCH ŚRODOWISKACH
Na ziemi.
Wśród ptaków są takie, które większość życia spędzają na ziemi. Należą do nich
kuraki: kuropatwa, bażant i przepiórka zasiedlające tereny otwarte – łąki i pola
uprawne oraz głuszec, cietrzew i jarząbek związane z biotopami leśnymi.
Ptaki, których życie koncentruje się na ziemi są stosunkowo ciężkie, mają masywną
budowę i słabo latają. Wyrazem ich przystosowania do naziemnego trybu życia są
krótkie, masywne nogi, silnie umięśnione, umożliwiające szybki bieg. Ptaki te żerują
głównie na ziemi, ich mocne i krótkie palce służą do wygrzebywania pokarmu
z wierzchniej warstwy gleby. Dodatkowo, palce są zaopatrzone po bokach w płaskie listewki, dzięki którym nie zapadają się w śnieg.
Dziób kuraków jest krótki, mocny i dość uniwersalny – służy do zjadania różnorodnego pokarmu: owadów, drobnych kręgowców oraz nasion, owoców i zielonych
części roślin, często wygrzebywanych z ziemi.
Na ziemi poszukują pokarmu też mniejsze ptaki śpiewające, które gnieżdżą się na
drzewach np. drozdy. Te jednak nie grzebią, a jedynie przerzucają ściółkę dziobem,
chwytając ślimaki, pierścienice i owady. Na ziemi żerują też często łuszczaki poszukujące rozrzuconych nasion.
Wśród drzew i krzewów.
W koronach drzew żeruje i gnieździ się wiele drobnych gatunków ptaków śpiewających: sikory, mysikróliki, pierwiosnki, a nieco niżej – wśród krzewów – pokrzewki,
rudziki, strzyżyki. Ich cienkie nogi o chwytnych palcach służą mocnemu trzymaniu
się gałęzi, a cienkie, krótkie i dość ostre dzioby, działają jak pęsetki do zbierania
owadów i pajęczaków.
Szczególną specjalizację do nadrzewnego trybu życia osiągnęły dzięcioły, kowaliki
i pełzacze. Ptaki te większość życia spędzają na drzewach – tu zdobywają pożywienie i zakładają gniazda. Bardzo sprawnie biegają po pionowych pniach i po spodniej
stronie poziomych konarów. Tę umiejętność zawdzięczają budowie nóg – są one
krótkie i mocne, a dość długie palce są zaopatrzone w ostre, haczykowate pazury.
Na ziemi ptaki te poruszają się skacząc. Kowalik i pełzacz wydobywają owady, jaja
i ich larwy ze szczelin kory. Specjalizacja dzięcioła jest jeszcze większa. Jego prosty, dłutowaty dziób jest bardzo mocny i służy drążeniu otworów w korze
i drewnie. Owady, ich jaja i larwy dzięcioł wyciąga przy pomocy niezwykle długiego
języka, który zaczyna się w nosie (dzięcioł oddycha więc tylko jednym nozdrzem)
i oplata czaszkę dwoma pętlami. Język jest lepki i zakończony zadziorami, na które
nabijają się owady. Utrzymanie się na pniu podczas kucia ułatwia dzięciołowi ułożenie palców – dwa są skierowane do przodu, a dwa do tyłu, dodatkową podporę
stanowią krótkie, sztywne pióra ogonowe.
109
W powietrzu.
Wiele gatunków ptaków zdobywa pokarm wyłącznie w locie. Jaskółki, jerzyki i lelki
chwytają owady dzięki szczególnie szerokiej paszczy, która działa jak siatka na motyle.
Muchołówki, kopciuszek oraz pliszki obserwują otoczenie, zrywają się i również
chwytają w locie owady. Duże ptaki drapieżne atakują z powietrza swoje ofiary,
znajdujące się w powietrzu, na ziemi, albo na powierzchni wody. Mocne nogi, szpony i ostry dziób pozwalają jednocześnie chwycić i zabić ofiarę. Orzeł przedni, jastrząb,
krogulec, błotniak stosują na przemian lot aktywny i szybowcowy, a zdobycz chwytają na ziemi lub wśród drzew. Sokoły (kobuz, sokół wędrowny) polujące na inne ptaki,
atakują i zabijają je w locie, uderzając szponami z wielką siłą i szybkością. Pospolity
sokół – pustułka oraz myszołów żywią się gryzoniami, które wypatrują z wysoka zawisając lotem trzepoczącym.
20
4
11
18
12
5
3
14
2
19
10
7
9
15
1
21
13
6
16
17
8
Ptaki środowiska leśnego i polnego. 1 – muchołówka białoszyja, 2 – drozd śpiewak, 3 – puszczyk zwyczajny,
4 – kukułka, 5 – dzięcioł czarny, 6 – rudzik, 7 – krogulec, 8 – kos, 9 – kowalik, 10 – zięba, 11 – mysikrólik,
12 – sosnówka, 13 – sójka, 14 – kwiczoł, 15 – trznadel, 16 – bażant, 17 – kuropatwa, 18 – pustułka, 19 – skowronek polny, 20 – myszołów zwyczajny, 21 – pliszka żółta, (wg M. Keppert, 2002).
W terenach podmokłych i wodnych.
Obszary wodno-błotne są środowiskiem szczególnie bogatym w gatunki ptaków.
W miejscach o grząskim mule lub pokrytych cienką warstwą wody żerują ptaki brodzące o dziobach średniej długości – krwawodziób i batalion, na nieco głębszej wodzie rycyki i kuliki, które mogą zanurzyć dziób na 15 cm. Tam, gdzie woda jest
głęboka na kilkadziesiąt centymetrów, żerują ptaki brodzące o bardzo długich nogach np. czaple czatują na ryby, płazy, owady.
W przybrzeżnych zaroślach żyją wodniki, kokoszki wodne, których długie palce
umożliwiają poruszanie się po grząskim bagnie.
W terenach przybrzeżnych żerują ptaki siewkowate, których dziób jest przystosowany do wydobywania bezkręgowców (skorupiaki, mięczaki, pierścienice) z kleistego
mułu. Nieco dalej od wody, w suchszych miejscach, żerują i gniazdują siewki i sieweczki, które udeptując muł, zmuszają bezkręgowce do wyjścia na powierzchnie,
ich krótkie dzioby służą do zbierania pokarmu z powierzchni ziemi.
110
Wiele ptaków żeruje w głębokiej wodzie. Z powierzchni wody lub z dna na niewielkiej głębokości zbierają pokarm kaczki pływające i łabędzie. Nie potrafią one nurkować, a tylko zanurzają pod wodę szyję i przednią część ciała. Kaczki nurkujące
czyli grążyce oraz nury i perkozy nurkują aż do dna i przeszukują toń wodną, łapiąc
ryby, owady wodne i ich larwy. Niektóre ptaki potrafią się unosić na powierzchni wody,
ale nie pływają aktywnie – np. mewy i rybitwy. Są one zbyt lekkie, by aktywnie
zanurkować, „wbijają się” więc w wodę, chwytając ryby pod powierzchnią, lecz są
szybko wypychane z powrotem.
Ptaki, których życie jest ściśle związane z wodą mają wiele specyficznych przystosowań:
– pióra nasycone substancją tłuszczową z gruczołu kuprowego nie przemakają lub
mokną znacznie wolniej niż u ptaków lądowych
– silnie rozwinięta warstwa podskórnego tłuszczu oraz gęsty puch chronią przed
zimnem i amortyzują uderzenie przy lądowaniu na powierzchni wody
– tułów bocznie spłaszczony, wydłużona klatka piersiowa nadają ciału opływowy
kształt, zmniejszający opór wody w czasie nurkowania
– mocne nogi, działające jak wiosła, przesunięte ku tyłowi ciała, skrócone kości
udowe, a wydłużone kości podudzia, palce spięte błoną pławną lub zaopatrzone
w boczne listewki („płatki”).
Umiejętność nurkowania wymaga innych przystosowań niż lot. Ptak latający musi być
lekki, a nurkujący ciężki, dlatego ptaki nurkujące są słabymi lotnikami. Większość
gatunków nurkuje na głębokość kilku – kilkunastu metrów i może przebywać pod wodą
ok. 1,5–2 min. Najgłębiej nurkują kormorany (do 40 m) oraz nury (50 m).
20
21
19
18
4
15
17
14
16
13
11
5
2
1
3
6
7
8
9
10
12
Ptaki środowisk wodnych i podmokłych. 1 – derkacz, 2 – czajka, 3 – żuraw, 4 – błotniak stawowy, 5 – sieweczka
rzeczna, 6 – krwawodziób, 7 – batalion, 8 – kulik wielki, 9 – czapla siwa, 10 – kaczka krzyżówka, 11 – łabędź
niemy, 12 – czernica, 13 – perkoz dwuczuby, 14 – łyska, 15 – trzcinak, 16 – kokoszka wodna, 17 – bąk,
18 – potrzos, 19 – kormoran, 20 – rybitwa rzeczna, 21 – rybołów, (wg M. Keppert, 2002).
111
Na szczególną uwagę zasługuje pluszcz – jedyny pływający przedstawiciel ptaków
wróblowatych. Zamieszkuje doliny górskich potoków, nurkuje w ich nurcie, poszukując pożywienia w postaci drobnych bezkręgowców. Jego krótkie, zaokrąglone
skrzydła pracują pod wodą jak wiosła. Szczególnie ciekawe jest, że ten drobny ptak
chodzi i biega po dnie.
Czernica
Pełzacz leśny
Rybołów
Jerzyk
Łyska
Perkoz
Szczygieł
Dzięcioł duży
Bażant
Mewa trójpalczasta
(wg M. Keppert, 2002)
112
Budowa nogi, a środowisko i tryb życia ptaka.
Tylna kończyna ptaka jest zbudowana z takich samych elementów jak u pozostałych
kręgowców – kość udowa, kości podudzia, kości stopy i palców. Większość ptaków
ma 4 palce, niektóre mają 3 (dzięcioł trójpalczasty, mewa trójpalczasta) lub dwa
(strusie). Wygląd ptasich nóg wynika z różnic w proporcjach długości poszczególnych części oraz innego ułożenia mięśni.
Część nogi, którą widzimy u ptaków jako szczególnie długą i wysmukłą – to kość
skokowa (śródstopie). Kości podudzia i ud są stosunkowo krótkie i opierzone. Taka
budowa kończyn jest jednym z przystosowań do lotu. Im nogi są dłuższe, tym start
do lotu jest sprawniejszy, dłużej trwa prostowanie nóg, podczas którego ciało uzyskuje przyspieszenie. Do sprawnego startu potrzeba, aby stopy były jak najlżejsze,
dlatego mięśnie nóg są skrócone i znajdują się w górnej części podudzia i w udzie.
Ponadto długie nogi zmniejszają ryzyko zaczepienia o ziemię lub rośliny w czasie
startu i lądowania.
Obserwując nogi ptaków możemy domyśleć się ich trybu życia. Te, które większość
życia spędzają w powietrzu i rzadko lądują jak jerzyki, mają słabe nogi, chodzą
z trudem. Stopy dzięciołów pomagają zakotwiczyć się w czasie kucia, uzbrojone nogi
drapieżców służą do chwytania i zabijania. Gęste miękkie upierzenie nóg sowy tłumi
szum lotu. Ptaki żerujące w miejscach podmokłych i grząskich, nie zapadają się dzięki
długim palcom i listewkom. Łapy z błoną pławną służą do pływania i jako hamulce
hydrodynamiczne podczas lądowania na wodzie.
113
Załącznik 6.
ŻYCIE RODZINNE PTAKÓW
Jak ptaki budują gniazda?
Gniazdo to miejsce składania jaj i wychowu piskląt, u nielicznych gatunków również
miejsce noclegu lub schronienia np. u sroki, strzyżyka lub dzięcioła. Wiele gatunków ptaków buduje misterne konstrukcje, inne składają jaja bezpośrednio na ziemi
lub skałach, albo budują gniazda bardzo proste wręcz niedbałe. Niektóre zajmują
gniazda innych gatunków. Lokalizacja i konstrukcja, sposób umieszczenia i materiał
budulcowy są charakterystyczne dla gatunku.
Gniazdo może być zbudowane z jednej, dwu lub trzech warstw. W trójwarstwowym
wyróżnia się:
– warstwa zewnętrzna: zbudowana z dość dużych i masywnych elementów np.
z grubych gałązek
– warstwa środkowa – wykonana z różnych materiałów, na ogół delikatniejszych,
może być z gliny lub z ziemi zmieszanej z materiałem roślinnym i śliną
– warstwa wewnętrzna (wyściółka) – zwykle z miękkich i delikatnych materiałów
jak pióra i sierść.
warstwa środkowa
wyściółka
warstwa zewnętrzna
Ze względu na lokalizację i sposób mocowania mówimy o kilku typach gniazd.
Gniazda ukryte nadziemne znajdują się w głębokich dziuplach wykutych przez
dzięcioły lub powstałych w wyniku próchnienia pnia, a także w budkach lęgowych.
Sowy i dzięcioły nie wyścielają wnętrza dziupli żadnym dodatkowym materiałem.
Mniejsze dziuplaki jak sikory, kowaliki, szpaki wyścielają wnętrze dziupli miękką wyściółką.
Nieliczne w naszej faunie gatunki – żołny, jaskółki brzegówki, zimorodki składają jaja
w norach ziemnych. Takie gniazda nazywamy ukrytymi podziemnymi.
114
Gniazda półodkryte znajdują się w płytkich dziuplach o szerokim otworze, w szczelinach skał i wnękach budynków, pod nawisami brzegów. Są one starannie wysłane.
Tak budują: muchołówka szara, kopciuszek, pliszka siwa i górska, pleszka.
ukryte
półodkryte
odkryte
(wg M. Keppert, 2002)
Zdecydowana większość naszych ptaków buduje gniazda odkryte na drzewach (przy
pniu, w rozwidleniach gałęzi), na krzewach, wśród traw, roślinności zielnej i wodnej
lub na ziemi. Gniazda odkryte są niezwykle różnorodne. Wśród nich wyróżniają się
kuliste konstrukcje remiza, raniuszka, strzyżyka, pierwiosnka i piecuszka. Są to
gniazda zamknięte, z malutkim otworem wejściowym. Większość ptaków buduje
gniazda odkryte, otwarte w kształcie czary. Są one narażone na działanie drapieżników. Dlatego decydujące znaczenie ma ich odpowiednie zamaskowanie. Efekt
maskowania ptaki uzyskują głównie przez zastosowanie odpowiedniego materiału
budulcowego, identycznego z bezpośrednim otoczeniem np. gniazdo uwite wśród
źdźbeł traw składa się z trawy. Gniazdo zięby umieszczone na konarze pokrytym
porostami, na zewnątrz składa się z tychże porostów.
Kilka interesujących szczegółów.
Szczególnie misterne gniazda budują remiz i raniuszek. Pierwszy z wymienionych wije
konstrukcje w kształcie woreczka z delikatnego materiału roślinnego, wiszącego na
końcu cienkiej wiotkiej gałązki. Dzięki temu, gniazdo jest zabezpieczone przed drapieżnikami. Wyjątkowo skomplikowaną konstrukcję tworzy też raniuszek. Jego gniazdo wykonane jest z pajęczyny, włosia i mchu, wewnątrz wyścielone mnóstwem
delikatnych piórek, a na zewnątrz zamaskowane kawałkami kory i porostów. Nie wisi
ono jak u remiza, lecz jest sztywno umocowane między dwoma gałązkami.
115
przy pniu (kos)
w gęstwinie gałązek (piegża)
między pionowymi łodygami (trzciniak)
w końcu gałązek (dzwoniec)
na końcu gałązki (zięba)
(wg M. Keppert, 2002)
Dość łatwe do rozpoznania są gniazda drozdów. Ściany zewnętrzne zbudowane są
z suchych traw, liści, cienkich gałązek i korzonków. Charakterystyczna jest ich wewnętrzna wylepa z próchna (u śpiewaka) lub z ziemi (u kosa i kwiczoła) – zmieszanych ze śliną.
Ile jaj może być w gnieździe?
Liczba jaj składanych w jednym lęgu jest charakterystyczna dla gatunku. Są ptaki
składające zawsze tylko jedno jajo – np. gadożer. U innych lęg składa się z kilku
do kilkunastu jajek np. u sikor i kaczek. U kuropatwy może być nawet 20 jaj.
U niektórych ptaków liczba jaj jest stała np. u siewkowców zawsze 4, u gołębi zawsze 2.
Wśród naszej krajowej awifauny największe jaja składa łabędź, a na świecie struś
afrykański. Te największe mają zarazem najgrubszą skorupę, gdyż ciężkie ptaki mogłyby je zgnieść. Stosunkowo grube skorupy mają też jaja składane bezpośrednio
na twardym podłożu np. na ziemi lub skałach.
116
Czy wszystkie jaja mają kształt „jajowaty”?
U ptaków składających dużą liczbę jaj np. kaczek i gęsi są one najczęściej równobiegunowe. Taki kształt ułatwia obracanie jaj lub ich wtaczanie gdy wypadną z gniazda.
Sowy i wiele ptaków drapieżnych oraz zimorodki i żołny mają jaja prawie okrągłe.
Rola tego kształtu nie jest dokładnie poznana, być może w słabo wykształconym
gnieździe liczą się ich właściwości toczące.
Jaja siewkowców mają kształt gruszkowaty – z wyraźnie zaostrzonym jednym końcem (małym biegunem) i rozdętym dużym biegunem. W gniazdach siewkowców zawsze są 4 jaja zwrócone szpiczastym biegunem do środka – w ten sposób tworzą
one zarys koła, dzięki któremu ich łączna powierzchnia jest mniej narażona na utratę
ciepła. Dla siewkowców jest to bardzo ważne, ponieważ ptaki te w sytuacji zagrożenia zlatują z gniazda, by odpędzić lub odciągnąć wroga. W tym czasie jaja są
narażone na ochłodzenie.
kuliste
owalne
jajowate
gruszkowate
Jak długo trwa wysiadywanie jaj?
Okres inkubacji jaj zależy od grupy systematycznej ptaków. Ogólna zasada jest taka,
że im większy ptak tym dłuższy okres wysiadywania. Ptaki zbliżone rozmiarami do
wróbla wysiadują ok. 2 tygodni, u nieco większych gatunków – wielkości kawki wysiadywanie trwa ok. 3 tygodnie. Bardzo krótko wysiadują dzięcioły, pisklęta kukułki
klują się już po 12–13 dniach, by wyprzedzić pisklęta gospodarza.
Dlaczego jedne jaja są białe, a inne kolorowe?
Jaja pozbawione barwników lub z niewielką ich ilością składają ptaki, których gniazda są ukryte, półodkryte lub odkryte zamknięte. Dzięki konstrukcji gniazda są one
w niewielkim stopniu narażone na presje drapieżników. Białe jaja składają np.: dzięcioły, zimorodek, żołna, brzegówka i remiz. Jaja jednobarwne składają szpak, pleszka, dudek i białorzytka. Jaja jednobarwne z drobnym plamkowaniem w kształcie
wianuszka: sikory, pierwiosnek, piecuszek i strzyżyk.
117
Największą różnorodnością odznaczają się jaja ptaków gnieżdżących się na ziemi.
Mają one zdecydowane barwy ochronne, maskujące. Ich kolorystyka często przypomina wojskowe „panterki”.
Jak pisklę wydostaje się ze skorupki?
Wbrew pozorom, uwolnienie ze skorupy nie jest dla pisklęcia sprawą prostą. Czasami trwa kilka godzin i wymaga wykonania kilku czynności w określonej kolejności. Najpierw, pisklę zamknięte w skorupie obraca się dziobem w kierunku tępego
bieguna jaja. Kiedy zajmie właściwą pozycję, wykonuje gwałtowny ruch głowy
dziobiąc w błonę komory powietrznej – to dla niego przełomowy moment – po
przebiciu komory powietrznej bierze pierwszy oddech. Po pierwszym oddechu
zaczynają pracować jego płuca, dzięki czemu może zacząć popiskiwać. Popiskiwanie to sygnał dla matki, by przygotowała się do przyjęcia lęgu. Piski pisklęcia
są też sygnałem dla rodzeństwa, co sprzyja synchronizacji klucia, szczególnie
ważnej dla zagniazdowników. W następnej kolejności pisklę przystępuje do przebijania skorupy. Pomaga mu w tym tzw. ząb jajowy – mały guz na dziobie, który
wkrótce po wykluciu odpada oraz mocny mięsień karku zapewniający siłę uderzenia. Rozbijanie skorupy odbywa się w kilku etapach, między którymi są konieczne
przerwy na odpoczynek. W czasie dziobania pisklę stopniowo obraca się wokół
własnej osi, odpychając się nogami i w ten sposób wykuwa szczelinę wokół bieguna, dzieląc skorupę na dwie części. Kiedy jest ona całkowicie „przekrojona”,
pisklę odpycha się nogami i jednocześnie napiera karkiem. W ten sposób rozpycha skorupę na dwie części i wreszcie uwalnia się.
Taki sposób wylęgu – głową naprzód występuje u większości ptaków, tylko u nielicznych pisklęta rozbijają skorupę na bezładne kawałki lub wykopują się nogami do
przodu (np. brodźce).
Jak wyglądają ptasie „niemowlęta”?
Pisklęta różnych gatunków przychodzą na świat w różnym stopniu rozwinięte – niektóre są bardzo samodzielne, inne zupełnie niedołężne. W zależności od stopnia pokrycia puchem, rozwoju narządów zmysłu oraz zdolności termoregulacyjnych i ruchowych piskląt wyróżniamy wśród ptaków 4 grupy.
Gniazdowniki właściwe to ptaki, których pisklęta przychodzą na świat całkowicie
niedołężne: nagie, ślepe, niezdolne do ruchu. Rodzice muszą je nieustannie ogrzewać i karmić, wkładając pożywienie wprost do dziobów. Pozostają w gnieździe do
osiągnięcia pełnego rozwoju. Do gniazdowników właściwych należą: dzięcioły, sowy,
jerzyki i wróblowe.
Gniazdowniki niewłaściwe to ptaki, które po wykluciu są pokryte puchem i mają
otwarte oczy, lecz są całkiem bezradne. Są karmione i ogrzewane przez rodziców.
Dość szybko jednak zaczynają samodzielnie zjadać pokarm przyniesiony przez rodziców do gniazda. Pozostają w gnieździe do osiągnięcia pełnego rozwoju. Do tej
grupy należą ptaki szponiaste i brodzące.
Zagniazdowniki niewłaściwe – mewy, rybitwy oraz lelek – lęgną się pokryte gęstym puchem i z otwartymi oczami. Zaraz po wykluciu i osuszeniu dość sprawnie się
poruszają, ale nie potrafią samodzielnie zdobywać pożywienia. Przebywają w gnieździe lub w jego pobliżu i są karmione aż do uzyskania zdolności lotu.
118
Zagniazdowniki właściwe lęgną się równo zaawansowane w rozwoju, dzięki temu,
że inkubacja rozpoczęła się dopiero po zniesieniu ostatniego jaja. Są pokryte gęstym puchem. Zaraz po wykluciu i osuszeniu opuszczają gniazdo i już do niego nie
wracają. Bardzo sprawnie się poruszają na lądzie (np. pisklęta jarząbka już po kilku
dniach życia potrafią wzlatywać) lub po wodzie (np. perkozy i kaczki grążyce) i pod
opieką dorosłych same zdobywają pokarm. Do tej grupy należą ptaki grzebiące,
blaszkodziobe, perkozy i żurawiowe.
Pisklęta:
gniazdownika właściwego – sroki
zagniazdownika właściwego – kuropatwy
gniazdownika niewłaściwego – bączka
zagniazdownika niewłaściwego – mewy
(wg M. Keppert, 2002)
119