Michel Foucault, Bezpieczeństwo, Terytorium, Popu

Michel Foucault, BezpieczeÚstwo, Terytorium, Populacja, przekÙ. MichaÙ Herer, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2010, ss. 513.
Ksi­Čka BezpieczeÚstwo, Terytorium, Populacja, autorstwa Michela
Foucaulta, stanowi zapis zbioru wykÙadów, wygÙoszonych przez
Autora mi¿dzy styczniem a kwietniem 1978 roku w Collège de
France, gdzie kierowaÙ specjalnie dla niego w 1971 roku utworzon­ Katedr­ Systemów Myïli. Jest to juČ druga, przetÙumaczona na
j¿zyk polski, pozycja ksi­Čkowa, b¿d­ca zapisem wykÙadów otwartych prowadzonych przez M. Foucaulta w ramach istniej­cego
w Collège de France obowi­zku zdawania sprawy z bieČ­cej pracy badawczej. Pierwszym dzieÙem byÙo Trzeba broni° spoÙeczeÚstwa.
WykÙady w Collège de France z 1976 roku, które ukazaÙo si¿ w tÙumaczeniu MaÙgorzaty Kowalskiej nakÙadem warszawskiego Wydawnictwa KR w roku 1998. Zbiór BezpieczeÚstwo, Terytorium, Populacja
przeÙoČyÙ na j¿zyk polski i sÙowem wst¿pnym opatrzyÙ warszawski
filozof, specjalizuj­cy si¿ w myïli francuskiej i niemieckiej, MichaÙ
Herer, znany mi¿dzy innymi z wydanej nakÙadem Wydawnictwa
Universitas ksi­Čki o Gille’u Deleuzie. Z okÙadki ksi­Čki dowiadujemy si¿, Če BezpieczeÚstwo, Terytorium, Populacja jest pierwszym
tomem wykÙadów M. Foucaulta z roku akademickiego 1977/78,
w przygotowaniu jest takČe drugi tom, zatytuÙowany Narodziny biopolityki, który ma ukaza° si¿ nakÙadem PWN w roku 2011.
Przedmiotem cyklu wykÙadów M. Foucaulta jest geneza paÚstwa
nowoczesnego, rozumianego jednak nie w kategoriach jurydycznych czy teČ rozpatrywanego jako wyabstrahowany z rzeczywistoïci spoÙecznej i ekonomicznej fenomen, mog­cy by° przedmiotem
historii filozofii politycznej, ale paÚstwa rozumianego jako pewnego rodzaju zespóÙ technik i metod urz­dzenia. Poj¿cia „rz­dzenia”
i „urz­dzenia” s­ jednymi z kluczowych terminów stosowanych
przez M. Foucaulta w jego analizie historycznej. Odnosz­ si¿ one
do pewnych specyficznych form organizacji wÙadzy nad terytorium i populacj­ ludzk­ od staroČytnoïci po wspóÙczesnoï°. M. Foucault poprzez trzynaïcie wykÙadów otwartych ïledzi i komentuje
histori¿ rz­dzenia i urz­dzania, odnosz­c si¿ do specyficznych, wyszczególnionych przez siebie kategorii poj¿ciowych, których zakres
4 Recenzje
znaczeniowy za kaČdym razem ustala arbitralnie, id­c pod pr­d
utrwalonym schematom myïlenia, funkcjonuj­cym w ramach historii myïli spoÙecznej, filozofii politycznej czy historii ekonomii.
Mówi wi¿c o specyfice wÙadzy pastoralnej i róČnicach mi¿dzy
duszpasterstwem hebrajskim a ïredniowiecznym duszpasterstwem
chrzeïcijaÚskim, ïledzi wyÙonienie si¿ kategorii suwerennoïci i wytwarzane wokóÙ wÙadzy suwerennej, ze szczególnym uwzgl¿dnieniem Ksi¿cia N. Machiavellego oraz licznej literatury antymakiawellicznej, dotyka równieČ genezy poj¿cia „racji stanu” i problemu
przeksztaÙceÚ jej rozumienia w wiekach XVII i XVIII. Pod koniec
cyklu wykÙadów poïwi¿ca uwag¿ relacji pomi¿dzy wyÙonieniem
si¿ kategorii populacji (w przeciwieÚstwie do chociaČby poddanych) jako podstawowego obiektu procesu urz­dzania a dominuj­cymi w wieku XVII i XVIII doktrynami ekonomicznymi, takimi jak:
merkantylizm, kameralizm czy fizjokratyzm, oraz pojawieniem si¿
na gruncie niemieckiej praktyki rz­dzenia i poj¿cia policji, które to
pierwotnie posiada zdecydowanie szerszy niČ obecnie zakres znaczeniowy. Odnosi si¿ bowiem do ogóÙu dziaÙaÚ i technik maj­cych
na celu wzmoČenie pot¿gi i bogactwa paÚstwa, optymalnego wykorzystania jego siÙ oraz zapewnienia poddanym szeroko rozumianego dobrostanu i szcz¿ïcia.
NamysÙ M. Foucaulta i jego metoda analizy historycznej mog­ by°
nazwane prób­ „czesania historii idei pod wÙos”, opieraj­ si¿ bowiem
na programowym odrzuceniu obowi­zuj­cych schematów interpretacyjnych, sposobów kojarzenia wydarzeÚ, budowania ÙaÚcuchów
nast¿pstw przyczynowo-skutkowych i zastanych relacji w obr¿bie
dyskursu nauk spoÙecznych, politycznych i historycznych. Wsz¿dzie, gdzie si¿ da, M. Foucault stara si¿ rozbi° istniej­ce siatki poznawcze i wyprowadza czytelnika w ten sposób na otwart­ równin¿,
pozbawion­ drogowskazów i znajomych punktów orientacyjnych.
PrzykÙadem tego rodzaju taktyki intelektualnej jest próba umiejscowienia Ksi¿cia N. Machiavellego nie jako dzieÙa otwieraj­cego czy teČ
funduj­cego nowoČytny sposób myïlenia o paÚstwie i suwerennoïci
jako dziedzinie aplikacji pewnej Realpolitik (a tak zazwyczaj Ksi­Č¿ jest
interpretowany), a raczej jako ostatniego znacz­cego wykwitu epoki, w której wÙadza suwerena traktowana jest jako coï transcendentnego wobec jej domeny – terytorium, nad którym jest sprawowana.
M. Foucault argumentuje, Če w epoce po Ksi¿ciu, na pocz­tku XVII
4 Recenzje
wieku we Francji, a w Niemczech po Traktacie Westfalskim, wyÙania si¿ problematyka racji stanu, rozumianej jako imperatyw pomnaČania siÙ paÚstwa, istniej­cego niejako samo-z-siebie w nieskoÚczonym, wyprowadzonym z porz­dku chrzeïcijaÚskiej eschatologii czy
oczekiwania na restytucj¿ Cesarstwa horyzoncie czasowym, które to
paÚstwo, obok innych podobnych sobie paÚstw, staje si¿ podmiotem
rywalizacji i konstruowania czegoï w rodzaju chwiejnej równowagi
siÙ w ramach szerszego ukÙadu, jakim jest europejski Ùad mi¿dzynarodowy. Poj¿cie „racji stanu” zatem, argumentuje M. Foucault, pojawia
si¿ od razu w pewnej konstelacji zagadnieÚ, w ramach pewnej caÙoïciowej zmiany optyki widzenia porz­dku rzeczywistoïci, w której
rol¿ konstrukcji graj­ kwestie: bogactwa, populacji, siÙy ekonomicznej, technik jej statystycznego mierzenia oraz równowagi militarnej.
Kwestie te wpisane s­ w obr¿b potencjalnie nieskoÚczonego horyzontu czasowego i ukÙadu stosunków siÙ mi¿dzy równorz¿dnymi
i autonomicznymi podmiotami, jakimi s­ paÚstwa. St­d zainteresowanie ekonomi­, dobrobytem, zasobami materialnymi terytorium
oraz sposobami organizacji i zarz­dzania nimi, wpisane jest, wedÙug
M. Foucaulta, w zmian¿ sposobu myïlenia o relacji mi¿dzy suwerenem a domen­ panowania.
To tylko jeden z przykÙadów ïwieČego spojrzenia na ĊródÙa historyczne, na które natrafi° moČna, ïledz­c logik¿ wykÙadu
M. Foucault, caÙy cykl wykÙadów jest prób­ alternatywnego odczytania procesów transformacji technologii sprawowania wÙadzy
w Europie i zbudowania jeszcze jednej, odmiennej propozycji jej interpretacji. Tak naprawd¿ M. Foucault robi tutaj dokÙadnie to samo,
co w innych swoich ksi­Čkach – prowadzi niesforn­ i rozkoszuj­c­
si¿ swoj­ wÙasn­ dowolnoïci­ analiz¿ (moČna by, uČywaj­c jego militarystycznej metaforyki, powiedzie° kontranaliz¿) formacji dyskursywnych i próbuje dokona° ich nowego zestawienia, staraj­c si¿
cz¿ïciowo cho° umiejscowi° si¿ w pozycji podmiotu pozostaj­cego
poza istniej­cym porz­dkiem wiedzy, i w ten sposób wymkn­° si¿
efektom wÙadzy wytwarzanym przez okreïlon­, zastan­ struktur¿
pola akademickiego. Jest to pewnego rodzaju gra intelektualna, gra
w dekonstrukcj¿ historiografii, historii ekonomii, historii myïli politycznej próba cz¿ïciowego rozÙoČenia klocków, z których skÙadaj­
si¿ owe instytucjonalnie umocowane formacje dyskursywne i poskÙadania ich po swojemu z powrotem.
4 Recenzje
Ksi­Čka jako zapis wykÙadów w porównaniu do innych, obecnych juČ na polskim rynku wydawniczym pozycji M. Foucault, takich jak Archeologia Wiedzy, jest napisana prostym i przyst¿pnym
j¿zykiem. TÙumaczenie M. Herera wydaje si¿ by° bez zarzutu, jest
to przykÙad solidnej i rzetelnej pracy translacyjnej. Z oryginaÙu zachowane zostaÙy przypisy edytorów francuskiego wydania ksi­Čki,
szczegóÙowo omawiaj­ce i wyjaïniaj­ce róČnice pomi¿dzy zapisem
magnetofonowym wykÙadu, sÙuČ­cym za podstaw¿ do transkrypcji, a r¿kopisami M. Foucaulta, sÙuČ­cymi jako podstawa wykÙadu. Pewn­ niedogodnoïci­ dla mnie jako polskiego czytelnika jest
umiejscowienie przypisów samego M. Foucaulta w osobnym rozdziale na koÚcu ksi­Čki – niech¿° do ci­gÙego przewracania stron
i przerywania lektury skutkowa° moČe po prostu pomini¿ciem
treïci przypisów, niemniej preferencja takiej b­dĊ innej formy ulokowania przypisów pozostaje kwesti­ indywidualn­. Oprócz wykÙadów i przypisów, w ksi­Čce znajdziemy wst¿p od tÙumacza,
przedmow¿ edytorów francuskiego wydania, streszczenie autorstwa samego Foucaulta, komentarz dotycz­cy umiejscowienia wykÙadów autorstwa M. Senelarta, b¿d­cy bardzo pomocnym mini
przewodnikiem po etapach pracy i gÙównych zagadnieniach, których analizie M. Foucault poïwi¿caÙ si¿ w kolejnych latach prowadzenia wykÙadów w Collège de France, oraz dwa indeksy: nazwisk
i poj¿°. Pozytywnym sygnaÙem, ïwiadcz­cym o niezÙej kondycji
polskiego rynku intelektualnego i wydawniczego jest fakt, Če cho°
wykÙady pochodz­ sprzed prawie 35 lat, to pierwsza ich francuska
edycja ukazaÙa si¿ nakÙadem wydawnictwa Gallimard w roku 2004,
tak wi¿c w tym przypadku opóĊnienie poleskiego przekÙadu wynosi jedynie 6 lat. Dobrze o wydawcy ïwiadczy równieČ zapowiedĊ
ukazania si¿ w najbliČszej przyszÙoïci kolejnego tomu wykÙadów.
BezpieczeÚstwo, Terytorium, Populacja wydane zostaÙo w mi¿kkiej
okÙadce, na wysokiej jakoïci papierze, w bardzo przyzwoitej i estetycznej oprawie graficznej, cho° przewodni motyw skorupiaków
wydaje si¿ by° doï° przypadkowo dobrany i nie mie° wiele wspólnego z treïci­ ksi­Čki. UČyty klej drukarski jest wysokiej jakoïci, przez
co ksi­Čka wielokrotnie otwierana, lub nawet kÙadziona przez roztargnionych czytelników grzbietem do góry, nie rozpada si¿. Poleci°
j­ moČna badaczom i studentom nauk spoÙecznych i humanistycznych: historii, socjologii, politologii, filozofii czy ekonomii, a takČe
4 Recenzje
wszystkim chc­cym poszerzy° swoj­ wiedz¿ w zakresie XX-wiecznej myïli, nazywanej czasem mgliïcie „postrukturalistyczn­”, która
tutaj ukazuje swoje zaskakuj­co konkretne przywi­zane do ĊródeÙ
historycznych i rzetelnie udokumentowane oblicze. Pozycja M. Foucaulta – jednego z najcz¿ïciej cytowanych autorów z zakresu nauk
spoÙecznych od ponad 30 lat mówi zreszt­ sama za siebie. Dobrze
si¿ staÙo zatem, Če polski czytelnik uzyskuje dost¿p do tÙumaczenia
zapisu kolejnego fragmentu jednego ze sÙynnych wydarzeÚ intelektualnych XX wieku, jakim by 10 letni cykl paryskich wykÙadów otwartych M. Foucaulta.
MiÙosz Renda-SzydÙowski
4