matematycy polscy w filatelistyce

A. Wojnar
A. Wojnar
Ekspozycję można było oglądać w Bibliotece Jagiellońskiej
do 22 grudnia 2007 r.
Na uroczyste otwarcie wystawy przyjechał również Christoph
Krane (pierwszy z prawej). Na zdjęciu z córeczką Sophie
spotkała się z profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego Stanisławem Leszczyńskim, który osobiście znał Witkacego. Profesor,
wspominając artystę, opowiedział o ich kłótni, podczas której obaj,
manifestując swoje racje, nie otwierali przesyłanego sobie wielokrotnie listu. Przesyłka za każdym razem wkładana była do coraz
większej koperty, aż doszła do formatu A3. Liczby kopert i treści listu
profesor nie zdradził. Później okazało się, że spór dotyczył pewnej
kobiety. – Ta mowa koperty może stanowić w badaniach naukowych
dowód międzyludzkich kontaktów, umieszczonych w konkretnym
czasie i przestrzeni. Odbicie stempla pocztowego przydaje realności
odpowiedziom na pytania: kto z kim, kiedy, pod jakim adresem korespondował, jakie ambicje kierowały nadawcą, wreszcie forma zapisu
potwierdza niuanse ważne dla danych obszarów geograficznych
– napisała prof. Maria Kocójowa we wstępie do towarzyszącego
wystawie katalogu, podkreślając, że dla badacza z kręgu antropologii kultury, dla bibliotekoznawców czy bibliologów ważne są
również zapis, estetyka, format koperty. – Te pola badawcze łączą
się w ramach komunikacji społecznej, wysuwając na pierwszy plan
sprzężenia zwrotne w relacji nadawcy i odbiorcy komunikatu.
Wystawa, choć nie trwała zbyt długo, bo zaledwie 17 dni,
wzbudziła duże zainteresowanie nie tylko wśród kolekcjonerów
i pracowników naukowych, ale także wśród studentów, również
obcokrajowców. Świadczą o tym wpisy do księgi wystaw, które
zajęły kilka stron. Oprócz ciepłych słów kierowanych pod adresem
autora ekspozycji i pomysłu jej zaprezentowania w księdze znalazły
się bardzo osobiste refleksje: Niby zwykła koperta, niby zwykły znaczek, niby tylko adres... a ile może dać wspomnień, refleksji i wiedzy
– czytamy na jednej z kart.
Rita Pagacz-Moczarska
MATEMATYCY POLSCY W FILATELISTYCE
75. rocznica złamania kodu Enigmy
W
bieżącym roku mija 75 lat od chwili, kiedy polscy
matematycy-kryptolodzy złamali szyfr Enigmy.
Osiągnięcie to znalazło swoje
odbicie również w filatelistyce.
Przy okazji warto przypomnieć
i innych matematyków polskich
uwiecznionych na walorach filatelistycznych, a także pokazać
dwie karty pocztowe o wartości
historycznej związane z polskimi matematykami.
Pierwszym polskim obiektem filatelistycznym poświęconym matematyce była karta
pocztowa (całostka) wydana
w 1969 roku z okazji Jubileuszowego Zjazdu Polskiego
Towarzystwa Matematycznego
w Krakowie (il. 1). Na wydrukowanym na tej karcie znaku
opłaty widnieje podobizna Stefana Banacha (1892–1945),
uczonego, od 1924 roku profesora na Uniwersytecie Lwowskim, jednego z twórców analizy funkcjonalnej. Do literatury
matematycznej weszły takie pojęcia jak „przestrzenie Banacha”
i „algebry Banacha”. Popiersie
uczonego stoi przed budynkiem
Instytutu Matematyki i Fizyki
UJ przy ul. Reymonta w Krakowie. Jego podobiznę umieszczono także na znaczku emisji
1982 roku w serii „Matematycy
polscy” (il. 2). Oprócz niego
występują tam: Stanisław Zaremba (1863–1942) – profesor
Uniwersytetu Jagiellońskiego
(od 1900 r.), autor prac dotyil. 1 czących równań różniczkowych
cząstkowych i podręczników
akademickich (il. 3), Wacław Sierpiński (1882–1969) – profesor Uniwersytetu Lwowskiego (od 1910 r.), a następnie
ALMA MATER
41
Uniwersytetu Warszawskiego
(od 1918 r.), autor prac z wielu
dziedzin matematyki (il. 4),
oraz Zygmunt Janiszewski
(1888–1920) – profesor Uniwersytetu Warszawskiego
(od 1918 r.), jeden z twórców
warszawskiej szkoły topologii
(il. 5).
go i dyrektor obserwatorium
astronomicznego w Krakowie. Zajmował się astronomią
obserwacyjną i mechaniką
nieba. W dziedzinie matematyki w 1923 roku stworzył tak
zwany rachunek krakowianowy, będący odmianą rachunku
macierzowego o odmiennej
il. 5
algebrze. Poświęcono mu znaczek wydany w 1983 roku w serii „Wybitni Polacy” (il. 7).
W serii „Polskie millenium” z 2001 roku na znaczku symbolizującym szkolnictwo umieszczono fragment drzeworytu
przedstawiającego Jana z Głogowa
(1445–1507), zwanego Głogowszczykiem lub Głogowitą, wybitnego matematyka, astronoma i teologa,
profesora Akademii Krakowskiej,
nauczyciela Mikołaja Kopernika.
Druga postać na tym znaczku to
filozof Tadeusz Kotarbiński (il. 8).
Nie wszyscy polscy matematycy
zajmowali się jednak matemail. 7 tyką abstrakcyjną. Trzech matematyków-kryptologów: Marian
Rejewski (1905–1980), Jerzy
Różycki (1909–1942) i Henryk
Zygalski (1908–1978), w 1933
roku złamało kod niemieckiej
maszyny szyfrującej Enigma.
Zbudowane w Polsce repliki
Enigmy przekazano w 1939
roku rządom Anglii i Francji.
Okazały się one niezwykle poil. 8
mocne w czasie wojny, alianci
mogli bowiem odczytywać tajne meldunki i rozkazy armii
niemiec-kiej. 50-lecie złamania kodu Enigmy w 1983 roku
Poczta Polska uczciła wydaniem znaczka z symboliczną literą
„E” (il. 9), Marianowi Rejewskiemu zaś w stulecie jego urodzin poświęcono kartę pocztową (całostkę)
wydaną w 2005 roku (il. 10).
Pisząc o matematykach polskich, trzeba także wspomnieć
o rosyjskiej matematyczce polskiego pochodzenia Zofii Kowalewskiej (1850–1891). Ojciec jej
nosił nazwisko Korwin-Krukowski
i pieczętował się polskim herbem
szlacheckim Ślepowron. Zofia
il. 9
Kowalewska była autorką ważnych
prac z różnych dziedzin matematyki, była pierwszą kobietą
profesorem uniwersytetu w Sztokholmie i członkiem Petersburskiej Akademii Nauk. Poza tym była pisarką, autorką
kilku powieści. Poczta ZSRR poświęciła jej znaczek wydany
w 1951 roku oraz kopertę-całostkę wydaną w 1975 roku
il. 6
il. 10
il. 2
Uczniem i współpracownikiem Stefana Banacha był
Władysław Orlicz (1903–
1990), profesor Uniwersytetu
w Poznaniu (w czasie wojny
Uniwersytetu we Lwowie),
autor prac z dziedziny analizy
funkcjonalnej. W stulecie jego
urodzin, w 2003 roku, odbyła
il. 4
42
ALMA MATER
il. 3
się w Poznaniu konferencja
naukowa poświęcona jego pamięci; wydano kartę pocztową
i stosowano okolicznościowy
stempel (il. 6).
Astronomem, ale i matematykiem, był Tadeusz Banachiewicz (1882–1954). Od roku
1919 do końca życia profesor
Uniwersytetu Jagiellońskie-
w 125-lecie urodzin (il. 12), poczta
Rosji zaś – znaczek wydany w 1996
roku (il. 11).
Odchodząc nieco od filatelistyki
sensu stricte w stronę dokumentacji
pocztowo-historycznej, warto zaprezentować także dwie interesujące
kartki pocztowe dotyczące matematyków polskich.
Pierwsza to kartka służbowa wysłana w 1918 roku z redakcji czasopisma
il. 11 „Astronomische Nachrichten” z Uniwersytetu w Kiel do prof. Tadeusza Banachiewicza w Warszawie
(il. 13). Na kartce widnieje pieczęć służbowa Uniwersytetu w Kiel
zwalniająca przesyłkę od opłaty pocztowej oraz stempelek warszawskiej poczty miejskiej, która zajmowała się dostarczaniem
przesyłek na terenie miasta. W korespondencji prof. dr Hermann
il. 13
Druga to karta widokowa z Bolonii z 1928 roku z pozdrowieniami z międzynarodowego kongresu matematycznego
il. 14
il. 12
Kobold między innymi zapytuje, czy prof. Banachiewicz otrzymał
wysłane mu czasopismo oraz 100 egzemplarzy odbitek swojego
artykułu wysłanych na adres warszawskiego obserwatorium
astronomicznego przy Alejach Ujazdowskich.
adresowana do prof. Tadeusza Garbowskiego w Krakowie
i podpisana przez pp. Hoborskich i Stanisława Gołąba, późniejszych krakowskich profesorów matematyki (il. 14). Na
uwagę zasługuje specjalny stempel stosowany z okazji tego
kongresu przez pocztę włoską.
Jerzy Bartke
POLONIA W NOWEJ ZELANDII
N
owa Zelandia jest państwem wyspiarskim położonym 1600
kilometrów na południowy wschód od Australii, na styku
dwóch płyt tektonicznych, przez co nie należą tam do rzadkości
trzęsienia ziemi, erupcje wulkanów, gejzerów czy gotujące się
błota i gorące źródła. Można też znaleźć tam malownicze fiordy
i mocno ośnieżone Alpy Południowe. Kraj ten składa się z trzech
głównych wysp: Wyspy Północnej, Wyspy Południowej, o wiele
mniejszej od nich wyspy Stewart oraz kilkudziesięciu pomniejszych wysepek. Powierzchnią dorównuje Wielkiej Brytanii, ale
mieszka na niej niewiele ponad cztery miliony mieszkańców,
z czego jedna czwarta w Auckland, na Wyspie Północnej. Pomimo
tak wielkiej liczby ludności Auckland nie jest stolicą kraju. To
miano należy do Wellington, miasta trzy razy mniej zaludnio-
nego, aczkolwiek równie pięknego. Dwa główne miasta Wyspy
Południowej to Christchurch, najbardziej brytyjskie miasto poza
Wielką Brytanią, i Dunedin, początkowo szkocka osada, gdzie
powstał pierwszy uniwersytet w Nowej Zelandii.
Jak można się domyślić, kraj ten był kolonią brytyjską. Pierwszym Europejczykiem, który tam zawitał, był Niderlandczyk
Abel Janszon Tasman (1642 r.). „Przybliżył” ten ląd do Europy
brytyjski żeglarz James Cook (1769 r.). Od momentu podpisania
między Maorysami a Brytyjczykami traktatu z Waitangi w 1840
roku Nowa Zelandia była kolonią brytyjską. To tutaj w 1893 roku
kobiety jako jedne z pierwszych na świecie otrzymały prawo
głosowania w wyborach. Tu także w 1898 roku powstał pierwszy
na świecie dom spokojnej starości dla mężczyzn. W 1907 roku
ALMA MATER
43