zycie6/04 - Edupress

zagadnienia metodyczne
P O R A D N I K
J ¢ Z Y K O W Y
BIZANCJUM – I CO DALEJ
Coraz wi´cej turystów polskich
odwiedza Turcj´, i to nie tylko latem.
n JERZY PODRACKI
W
zwiàzku z tragicznymi zamachami
w stolicy tego kraju równie˝ pojawi∏a si´ w naszych mediach jej nazwa.
W takich sytuacjach powstajà w polszczyênie
wàtpliwoÊci, jak w∏aÊciwie powinniÊmy mówiç (pisaç) o tej metropolii – Stambu∏, Istambu∏, Istanbul. A mo˝e jeszcze inaczej: Bizancjum, Nowy Rzym, Konstantynopol, Carogród,
Stambo∏? Niewiele jest chyba miast na Êwiecie, które mogà (mog∏y) byç tak ró˝nie nazywane! Aby uporzàdkowaç nieco t´ materi´
onomastycznà, musimy najpierw przyjrzeç
si´ bogatej historii miasta1.
KRÓTKA HISTORIA
Nasze miasto, obecnie w zachodniej Turcji, le˝y w Europie i w Azji, nad cieÊninà Bosfor i morzem Marmara. Wesz∏o ono na aren´ dziejów w staro˝ytnoÊci jako Bizancjum
(greckie Byzantion, najpierw u Herodota2) –
by∏a to kolonia grecka za∏o˝ona w VII w. p.
n. e. na europejskim brzegu Bosforu; obiekt
walki mi´dzy Atenami i Spartà, dà˝àcymi do
zaw∏adni´cia cieÊninami czarnomorskimi.
Dzi´ki znakomitemu po∏o˝eniu na szlaku
wodnym ∏àczàcym Morze Âródziemne z Morzem Czarnym miasto zyska∏o Êwietnà szans´ rozwoju i jà wykorzysta∏o. ¸aciƒska nazwa
to Byzantium.
Na miejscu tej koloni doryckiej Konstantyn Wielki za∏o˝y∏ miasto o nazwie Nowy
Rzym (∏ac. Nova Roma, gr. Nea Rome) – od
324 r. n. e. sta∏o si´ ono centrum politycznym, gospodarczym i kulturalnym Imperium
Wschodniorzymskiego, zwanego z czasem
Cesarstwem Bizantyjskim. Ale to dopiero
historycy nowo˝ytni wskrzesili t´ nazw´ starogreckiej kolonii, czyniàc z niej umowne
okreÊlenie paƒstwa wschodniorzymskiego3.
Andrzej Baƒkowski twierdzi w tym kontekÊcie, ˝e to „historycy niemieccy nawiàzali
tu (w. XIX) sztucznie do dawnej nazwy Nowego Rzymu (...), propagujàc przy tym pogard´ do kultury chrzeÊcijaƒskiej tego paƒstwa grecko-rzymskiego”4. Nie wiem jednak,
czy tak by∏o w rzeczywistoÊci. W ka˝dym razie na pewno od imienia w∏adcy Rzymu nasze miasto zyska∏o nowà poetyckà nazw´,
znanà do dziÊ – Konstantynopol (gr. Konstantinupolis, Konstantinou Polis5).
1
Por. artyku∏ T. Beredy pt. Spadkobiercy Bizancjum, [w:] Od s∏owa do s∏owa. Poradnik j´zykowy, konsultacja
naukowa: Jerzy Podracki, wydawnictwo wewn´trzne S. A., Warszawa, grudzieƒ 2003, s. 8 i n.; Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1997.
2
A. Baƒkowski, Etymologiczny s∏ownik j´zyka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 54.
3
Por. Wielki s∏ownik wyrazów obcych PWN, pod red. M. Baƒki, Warszawa 2003, s. 163.
4
A. Baƒkowski, op. cit.
5
Tam˝e.
6/2004
399
15
zagadnienia metodyczne
Rys. Paulina Sroczyƒska
Czas dominacji Greków i Rzymian skoƒczy∏ si´ w roku 1543. Wówczas Konstantynopol zdobyli Turcy osmaƒscy i uczynili go stolicà paƒstwa tureckiego. Wtedy pojawi∏a si´
kolejna nazwa – Istanbul. Podobno powsta∏a
ona w wyniku zniekszta∏cenia greckiego powiedzenia: eis ten polin, nowogreckie is-tam-boli6 (w t∏umaczeniu: ‘[id´] do miasta’).
Grecy mówili o stolicy po prostu miasto. Dodajmy na marginesie, ˝e oficjalnie t´ nazw´
wprowadzono dopiero w 1930 roku.
Jako odpowiednik osmaƒskiego s∏owa
Istanbul pojawi∏a si´ w ró˝nych j´zykach europejskich (np. w angielskim, francuskim,
niemieckim) forma Stambul (Stamboul),
w Polsce zaÊ – Stambu∏ (Stambo∏).
POLSKA I TURCJA
Mo˝e zainteresuje czytelników to, jak
w XVII wieku Polacy okreÊlali stolic´ Imperium Tureckiego. W tym w∏aÊnie stuleciu odwiedzi∏ miasto nad Bosforem poeta Samuel
Twardowski – by∏ on uczestnikiem oficjalne6
16
go poselstwa wys∏anego do su∏tana w celu zawarcia pokoju. Wyda∏ potem poemat pt.
„Przewa˝na legacyja (...) Krzysztofa Zbaraskiego (...) do (...) cesarza tureckiego...”
W utworze tym poeta wymiennie pos∏uguje
si´ trzema nazwami: Carogród (18 razy),
Konstantynopol (20), Stambo∏ (27). Ta pierwsza z nich (Carogród) u˝ywana by∏a g∏ównie
przez po∏udniowych i wschodnich S∏owian,
dla których Konstantynopol by∏ przede
wszystkim centrum religijnym jako siedziba
patriarchy prawos∏awnego.
W S∏owniku j´zyka polskiego Samuela Bogumi∏a Lindego z poczàtku XIX wieku równie˝ znajdujemy te trzy formy (z tym, ˝e zamiast wariantu Stambo∏ mamy ju˝ tylko postaç Stambu∏). Jako ich tureckie odpowiedniki podane sà dwie wersje: Istambol, Istanbol.
Nasze kontakty z Turcjà by∏y ongiÊ o˝ywione, nie tylko zresztà z nià walczyliÊmy. Na
przyk∏ad w latach 1766–1793 istnia∏a tutaj
z∏o˝ona przez Stanis∏awa Augusta Poniatowskiego polska szko∏a j´zyków orientalnych.
Tam˝e.
400
˚ycie Szko∏y
zagadnienia metodyczne
W XIX wieku, zw∏aszcza po 1849 r., Stambu∏
by∏ wa˝nym oÊrodkiem polskiej emigracji. Tu
te˝, jak wiadomo, zmar∏ w roku 1855 Adam
Mickiewicz.
Kiedy upad∏o imperium osmaƒskie, stolic´ paƒstwa przeniesiono do Ankary (sta∏o
si´ to w roku 1923), miasto zachowa∏o jednak swoje znaczenie i do dziÊ jest centrum
kulturalnym i gospodarczym kraju.
Jak widaç, poprawnych wersji nazwy miasta jest kilka: Stambu∏, Istambu∏, Istanbul,
przy czym dominujà dwie pierwsze. Zwyci´˝a jednak wyraênie postaç Stambu∏
i dlatego jà nale˝y poleciç.
W j´zykach zachodnich dostrzegalna jest
obecnie tendencja do pos∏ugiwania si´ oryginalnà nazwà Istanbul. Czas poka˝e, czy pójdziemy tym Êladem. Nie musimy jednak
w Polsce temu zwyczajowi ulegaç za wszelkà
cen´ i mo˝emy, moim zdaniem, pozostaç
ROZSTRZYGNI¢CIA J¢ZYKOZNAWCÓW
Znamy ju˝ mnogoÊç nazw kolonii grec- przy tradycyjnej postaci.
Dodajmy jeszcze wskazówki poprawkiej, a potem wielkiego miasta. Której z nich
powinniÊmy daç pierwszeƒstwo? Nazwy Kon- noÊciowe dotyczàce derywatów przymiotnistantynopol raczej nie u˝yjemy w odniesieniu kowych:
– Stambu∏ stambulski
do wspó∏czesnego miasta,
– Istambu∏ istambulski
a w ka˝dym razie nie wystàpi
goÊç
Znamy ju˝ mno
– Istanbul istanbulski
ona w wiadomoÊciach czy poeckiej,
– Bizancjum
bizantyjski
wa˝nej publicystyce. Forma
nazw kolonii gr
iego
lub bizantyƒski
Carogród dawno ju˝ odesz∏a do
a potem wielk
z nich
W takiej kolejnoÊci podaje
lamusa historii. JeÊli chodzi
miasta. Której
ç
da
te
formy
Nowy s∏ownik poprawy
o pozosta∏e warianty, rozstrzyÊm
ni
in
w
po
nej polszczyzny PWN. Dwa wagni´cia j´zykoznawców (i encyo?
w
st
eƒ
sz
w
pier
rianty sà odpowiednio mo˝liklopedystów) nie sà w pe∏ni
we tak˝e w wypadku nazw
zgodne. Poka˝my to dok∏adniej
na przyk∏adzie kilku wa˝nych êróde∏ leksyko- mieszkaƒców: bizantyjczyk, bizantyƒczyk
‘mieszkaniec Bizancjum – miasta’, Bizantyjgraficznych (podaj´ formy aprobowane):
– S∏ownik poprawnej polszczyzny, pod red. czyk, Bizantyƒczyk ‘mieszkaniec Bizancjum –
W. Doroszewskiego (1973 r.): Stambu∏ paƒstwa’. Jednak˝e tylko: bizantyjka (Bizantyjka) – ‘mieszkanka Bizancjum – miasta (Bi(g∏ówne has∏o), Istanbul;
– Nowa encyklopedia powszechna PWN zancjum – paƒstwa’).
Przymiotnik bizantyjski (bizantyƒski) ma
(1997 r.): Stambu∏, tur. Istanbul;
– S∏ownik nazw w∏asnych J. Grzeni (1998 ponadto znaczenie przenoÊne: ‘odznaczajàcy
si´ wschodnim przepychem i kolorytem’. r.): Stambu∏, rzad. Istambu∏;
– Nowy s∏ownik poprawnej polszczyzny
PWN, pod red. A. Markowskiego (1999 r.):
Stambu∏ (g∏ówne has∏o), Istambu∏, rzad.
Istanbul;
– Wielki s∏ownik ortograficzno-fleksyjny,
Profesor dr hab. JERZY PODRACKI
pod red. J. Podrackiego (2001 r.): Stambu∏
(g∏ówne has∏o), Istambu∏;
dyrektor Instytutu J´zyka Polskiego
Wydzia∏u Polonistyki Uniwersytetu
– Wielki s∏ownik ortograficzny PWN, pod
Warszawskiego
red. E. Polaƒskiego (2003 r.): Stambu∏ (g∏ówne has∏o), Istambu∏.
6/2004
401
17