ŚLĄSKA RZEŹBA KAMIENNA XII-XVI w.

ŚLĄSKA RZEŹBA KAMIENNA XII-XVI w.
16
Pierwsza wystawa sztuki średniowiecznej
na Śląsku mieści się na parterze gmachu
muzealnego we wschodniej nawie holu, w
tzw. lapidarium.
Termin określający tę część galerii muzealnej pochodzi od łacińskiego słowa lapidus ‘kamień’ i wiąże się ze zgromadzonymi tu kamiennymi eksponatami. Należą
do nich wykonane z piaskowca, wapienia
lub granitu nagrobki książęce, kultowe
figury ołtarzowe oraz rzeźby i reliefy
zdobiące dawniej wrocławskie świątynie,
kamienice i bramę miejską.
Warsztat wrocławski pod wpływem
oddziaływań twórcy cyklu rzeźbiarskiego w Souillac
Płyta z rzeźbiarskim przedstawieniem świętego, . ćwierć XII w.
WARSZTAT WROCŁAWSKI POD WPŁYWEM OD
Piaskowiec;  ×  × 
DZIAŁYWAŃ TWÓRCY CYKLU RZEŹBIARSKIEGO
Pochodzenie nieustalone, odnaleW SOUILLAC, Płyta z rzeźbiarskim przedstawieniem
świętego, . ćwierć XII w.
ziony w wieży dawnej komandorii
Joannitów w Biestrzykowie
Nr inw. XI-
z portalu jednego z kościołów stojących
Przedstawienia romańskiej rzeźby – za- na terenie pobenedyktyńskiego opactwa
wsze podporządkowanej architekturze – na wrocławskim Ołbinie. Dzieło, zapewmiały tłumaczyć słowa Pisma Świętego za ne pokryte pierwotnie polichromią,
pomocą obrazów. Ta swego rodzaju Biblia ukazuje smukłą postać świętego z auredla ubogich (Biblia Pauperum) wykuwana olą wokół głowy i banderolą w ręku. Na
w kamieniu była umieszczana w ozdob- tej ostatniej widniało imię bohatera lub
nych obramieniach otworów wejściowych biblijne słowa do niego przypisane.
(portalach) kościołów. Ciasno wypełniała Długie, przylegające do głowy i ramion
ich ościeża, nadproża, a szczególnie pola włosy oraz broda wskazują na to, iż jest
wewnętrzne półkolistych, kamiennych płyt to apostoł lub starotestamentowy prowieńczących portale (tympanonów). Po rok. Lokowane zazwyczaj w ościeżach
przejściu przez portal wierny mógł konty- portali wizerunki takich postaci miały
nuować „czytanie” Biblii, wydarzeń z życia być aluzją do proroctw dotyczących
świętych lub kompozycji alegorycznych na Narodzin i Zbawczej Męki Chrystusa.
pokrytych reliefem trzonach kolumn, ich Praca nosi znamiona romańskie w rekapitelach, czasem również na kamiennych dakcji południowofrancuskiej. Analolub złotych tablicach zdobiących ołtarze giczne stylowo dzieło w portalu prowewnątrz świątyni.
wansalskiego kościoła w Souillac
Prezentowany w lapidarium fragment – „tańczący” Izajasz – świadczy o żywych
płaskorzeźbionej płyty z postacią świę- kontaktach ołbińskich zakonników oraz
tego pochodzi najprawdopodobniej fundatora założenia komesa Piotra
Włosta – z regionem, w którym najmocniej rozwinęła się plastyka romańska –
południową Francją. Dzieło, mimo że
tylko częściowo zachowane, należy do
pierwszorzędnych przykładów rzeźby
romańskiej nie tylko na terenie Śląska,
ale i całej Polski.
do otchłani (awers). Podniebie tympanonu udekorowano stylizowanymi motywami figuralnymi i zoomorficznymi, wplecionymi w wić palmet i kiście winnej
latorośli. Tematem tej części kamiennej
płyty jest prawdopodobnie praca robotników w winnicy pańskiej oraz bestie
czyniące w niej szkody. Interesującym
Warsztat lombardzki
szczegółem jest ukazana w półpostaci
Tympanon, . ćwierć XII w.
pośrodku nadproża para trzymających się
Piaskowiec;  ×  × 
za prawe dłonie prawdopodobnie męża
Pierwotnie w portalu kościoła
i żony, być może fundatorów opactwa –
klasztornego Benedyktynów pw.
Piotra i Marii Włostowiców. Płytko, linearNajświętszej Marii Panny i św. Winnie rytowane przedstawienia mają charakcentego na Ołbinie we Wrocławiu
terystyczne cechy rzeźby romańskiej
Nr inw. XI-
– symetryczną, rytmiczną kompozycję,
Jednym z najstarszych zabytków wrocław- stylizację motywów, zwartość i surowość
skiej kolekcji jest romański tympanon oraz podporządkowanie elementów i depokryty z dwóch stron płaskorzeźbami, tali rzeźbiarskich kształtowi pola architekpochodzący prawdopodobnie z portalu tonicznego.
rozebranego w  r. kościoła Najświętszej Marii Panny i św. Wincentego na Rzeźbiarz kształcący się we Frywrocławskim Ołbinie. Półkolista, piaskow- burgu Bryzgowijskim, Strasburgu
cowa płyta, wykonana u schyłku XII w., i Marburgu oraz artyści wykształceukazuje z jednej strony scenę Zaśnięcia ni w Nadrenii
Marii i Wniebowzięcia Jej duszy (rewers),
Sarkofag księcia Henryka IV Proz drugiej zaś – mocno uszkodzone przedbusa (zm. ), ok. -
stawienia: Zdjęcia z krzyża, Przyjęcia duMikryt, piaskowiec, tempera, ślady
szy łotra do raju i Zstąpienia Chrystusa
złoceń;  ×  × 
WARSZTAT LOMBARDZKI , Tympanon, . ćwierć XII w.
17
Pochodzi z kolegiaty św. Krzyża
we Wrocławiu
Nr inw. XI-
Sarkofag ukazuje na płycie wierzchniej
prawie pełnoplastyczną postać księcia
Henryka IV Probusa. Zmarły prezentuje
się Bogu na Sądzie Ostatecznym w stroju
rycerza, w mitrze książęcej na głowie.
Obiegająca płytę łacińska inskrypcja
głosi chwałę zmarłego w  r. księcia
wrocławskiego – władcy Śląska, Krakowa
– roszczącego sobie prawo do Sandomierza. Treść napisu oraz ukazany po lewej
stronie głowy księcia domniemany herb
Polski – biały orzeł w koronie na czerwonym polu tarczy – świadczą o podejmowanych przez Henryka wysiłkach na rzecz
zjednoczenia Królestwa Polskiego. Zgodnie z tradycją francuską – na bocznych
ścianach tumby nagrobka zobrazowano
pogrzeb księcia. Orszak pogrzebowy
tworzą duchowni, biskupi i kanonicy
ufundowanej przez Henryka IV kolegiaty
św. Krzyża, członkowie rodziny zmarłego
oraz dworzanie. Konduktowi towarzyszą
czterej aniołowie niosący do raju płytę, na
której spoczywa ciało księcia. Swobodne,
naturalistyczne ujęcie wizerunku zmarłego, będące nawiązaniem do klasycznej
rzeźby gotyckiej pogranicza francuskoniderlandzkiego oraz Nadrenii, świadczy
o dużym talencie anonimowych rzeźbiarzy. Powstały między rokiem  a 
sarkofag, uznawany powszechnie za dzieło o randze europejskiej, stał się wzorem
dla wielu gotyckich, nie tylko śląskich,
pomników nagrobnych.
18
RZEŹBIARZ
KSZTAŁCĄCY SIĘ
WE FRYBURGU
BRYZGOWIJSKIM,
STRASBURGU
I MARBURGU
ORAZ ARTYŚCI
WYKSZTAŁCENI
W NADRENII,
Sarkofag księcia
Henryka IV Probusa
(zm. ),
ok. -
Warsztat twórcy nagrobka Bolka II
świdnickiego
Płyta z nagrobka księcia Henryka
II Pobożnego (zm. ), ok.
Piaskowiec, nikłe ślady polichromii
i złoceń;  ×  ×  – 
Pochodzi z dawnego kościoła
klasztornego Franciszkanów
pw. św. Jakuba we Wrocławiu
Nr inw. XI-
19
WARSZTAT TWÓRCY NAGROBKA BOLKA II ŚWID
NICKIEGO, Płyta z nagrobka księcia Henryka II Po-
bożnego (zm. ), ok.-
Interesującym przykładem działalności
rzeźbiarskiej na Śląsku artystów związanych z warsztatem Piotra Parlera – budowniczego katedry św. Wita w Pradze – jest
płyta wierzchnia z wykutą w piaskowcu
figurą księcia Henryka II Pobożnego. Płyta pochodzi z niezachowanego w całości
nagrobka umieszczonego pierwotnie
w prezbiterium kościoła św. Jakuba we
Wrocławiu. Książę został przedstawiony
jako triumfujący rycerz, stojący przed
Boskim Majestatem. Atrybutami godności
rycerskiej są: hełm pod głową, zbroja oraz
kopia, którą książę przebija ukazanego pod
jego stopami Tatara. Ten ostatni symbolizuje pogaństwo, z którym książę stoczył
walkę pod Legnicą w  roku.
20
jącego ślady przebytych cierpień i męki
krzyżowej. Ten typ przedstawienia wywodzi się ze scen Drogi Krzyżowej, szczególnie ze Zdjęcia z krzyża. Wyobrażenie
Męża Boleści pochodzi ze sztuki bizantyjskiej. Ilustrowało ono ceremonie liturgiczne Wielkiego Czwartku i Wielkiej
Nocy. Od XII w. za pośrednictwem Włoch
przedstawienie rozpowszechnia się w
Europie Zachodniej, osiągając szczyt poMistrz wrocławski
pularności w XIV wieku. Z tego też czasu
Rzeźba Chrystusa Boleściwego,
pochodzi wrocławski Vir Dolorum, stook. 
jący w długim perizonium (przepasce
Piaskowiec; wys.,
biodrowej), z koroną cierniową na głowie
Pochodzi z elewacji zach. kościoła
– ukazujący rany na rękach i boku. Euchaśw. Marii Magdaleny we Wrocławiu
rystyczną wymowę przebytej męki krzyNr inw. XI-
żowej podkreślają stężałe krople krwi
Chrystus jako Mąż Boleści to wyobraże- wypływającej z boku i dłoni Zbawiciela,
nie Jezusa żywego lub martwego ukazu- nieprzypadkowo przypominające swym
wyglądem kiście winogron (symbol Eucharystii). Figura łączy w sobie treści
dogmatyczne, dotyczące eucharystycznego wymiaru męki krzyżowej, oraz funkcje
dewocyjne. Proweniencja formalna dzieła nie jest jasna. Początkowo łączone było
z czeską rzeźbą kręgu parlerowskiego.
Nowsze analizy formy skłaniają jednak
badaczy do wiązania zabytku z rzeźbą
sasko-turyńską . ćwierci XIV w. i przypisywania go twórcy zworników i wsporników kaplicy św. Leonarda w katedrze
wrocławskiej.
Mistrz wrocławski
Płyta z rzeźbiarskim przedstawieniem kobiety i mężczyzny w półpostaci, ok. 
MISTRZ WROCŁAWSKI, Rzeźba Chrystusa Boleściwego,
ok. 
Piaskowiec, ślady warstw malarskich;
 ×  × 
Pochodzi z kamienicy nr  przy
wrocławskim Rynku, zwanej starym
ratuszem
Nr inw. XI-
Zagadkowa, świecka dekoracja rzeźbiarska
wiąże się z budynkiem tzw. starego ratusza
wrocławskiego. Ta czternastowieczna kamienica, funkcjonująca w średniowieczu
jako honorowe locum dla ważnych osobistości odwiedzających stolicę Śląska, zo-
21
MISTRZ WROCŁAWSKI , Płyta z rzeźbiarskim przedstawieniem kobiety i mężczyzny w półpostaci, ok. 
stała poddana przebudowie w czasach
baroku. Z nieznanego miejsca budynku,
prawdopodobnie z elewacji, płaskorzeźbiona płyta trafiła do sieni. Mocno obtłuczona, pęknięta pośrodku płaskorzeźba
ukazuje półpostacie wychylających się zza
okna kobiety i mężczyzny w ówczesnych
strojach mieszczańskich. Według dawnych
opisów uwiecznione w kamieniu postacie
to oblubieńcy w dniu ślubu. Narzeczony
podawał stojącej obok niewieście ściągany
z własnego palca pierścień. Dyskusyjna
jest tożsamość pary. Według jednej opinii
jest to para mieszczan wrocławskich, według innej – para świeżo poślubionych
w roku  króla Czech, a później cesarza
Wacława IV, oraz Joanny von BayernStraubing. Niezachowane elementy starego ratusza – orzeł cesarski, orzeł śląski
i lew czeski – zdają się potwierdzać drugą
tezę. Oryginalny sposób upamiętnienia
wychylających się z rzeźbionego pola
okiennego nie jest jedyną iluzjonistyczną
dekoracją w średniowiecznym Wrocławiu.
Podobne pomysły zastosowano w popiersiach w oknie skarbca ratuszowego czy
półfigurach z podokienników na trzeciej
kondygnacji wieży wrocławskiego kościoła św. Elżbiety.
Mistrz wrocławski (?)
Pietà, ok. 
Wapień polichromowany i złocony;
wys. 
Pochodzi z kościoła Najświętszej
Marii Panny na Piasku we Wrocławiu
Nr inw. XI-
Miejsce pierwotnego pochodzenia zabytku nie jest znane. Od XVIII w. pełnoplastyczna grupa rzeźbiarska znajdowała się
w ołtarzu Matki Boskiej Bolesnej w kościele poaugustiańskim na Piasku. Po
uszkodzeniu świątyni w  rzeźba
trafiła w  r. do kolekcji Muzeum
Narodowego we Wrocławiu. Przedstawia
chwilę po zdjęciu Jezusa z krzyża, w której Jego ciało zostało złożone na kolanach
opłakującej Go Marii. Temat przedstawienia, określany terminem Pietà, niekomentowany w Biblii, znalazł bogate omówienie
w średniowiecznej poezji religijnej początku VIII wieku. W plastyce ukazywany
jest od . poł. XIV stulecia, wyraża pobożność, miłosierdzie i poświęcenie Matki
Boskiej jako współodkupicielki świata.
Pietà z kościoła NMP należy do piet monumentalnych. Przedstawienie urzeka
łagodnym, melancholijnym smutkiem
młodziutkiej, pięknej Madonny, ocierającej łzy, pochylonej nad martwym smukłym ciałem Jezusa. Pełna subtelności,
wyidealizowana uroda Marii, ukazana
została zgodnie ze stylem dominującym
w plastyce śląskiej . poł. XV w. (tzw. międzynarodowym). Jest to postać z wysokim
czołem, prostym nosem, wąskimi ustami,
długą szyją, wąskimi ramionami, delikatnymi dłońmi, okryta miękko udrapowanymi szatami.
Mistrz wrocławski
Rzeźba św. Barbary, ok. 
22
Piaskowiec; wys. 
Pochodzi z elewacji budynku dawnego szpitala św. Barbary, który stał
u zbiegu ulic Ruskiej i św. Mikołaja
we Wrocławiu
Nr inw. XI-
Męczennica Barbara należała w średniowieczu do najpopularniejszych świętych.
Była patronką „dobrej śmierci”, tzn. śmierci spodziewanej, poprzedzonej przyjęciem sakramentów Pokuty i Eucharystii,
śmierci następującej w obecności najbliższej rodziny umierającego.
Żywot św. Barbary, żyjącej w III w., czczonej od VIII stulecia, opisano w Menologium Symeona Metafrasty i w popularnej
Złotej Legendzie Jakuba de Voragine. Według tych źródeł Barbara była córką bogatego poganina Dioskurosa, który, dowiedziawszy się o potajemnym przyjęciu
przez nią wiary chrześcijańskiej, zamknął
dziewczynę w wieży. Tu jednak anioł
udzielał jej komunii. Oskarżona przez ojca
i prefekta rzymskiego – była więziona
i torturowana, w końcu ścięta przez wyrodnego ojca, za co ten został rażony
piorunem. Kamienna figura ukazuje św.
Barbarę z typowymi atrybutami: wieżą –
z kielichem i hostią na tle okna, w koronie
oblubienicy Chrystusa oraz pomniejszonym Dioskurosem pod stopami. Długie,
rozpuszczone włosy świętej podkreślają
MISTRZ WROCŁAWSKI ?, Pietà, ok. 
23
MISTRZ WROCŁAWSKI , Rzeźba św. Barbary, ok. 
jej panieństwo. Pierwotnie figura była
umieszczona na konsoli w oprawie architektonicznej z kamiennym, ażurowym
baldachimem i dwoma mniejszymi figurkami patronek dobroczynności, będących
wzorami opieki nad chorymi i ubogimi –
św. Elżbiety Węgierskiej i św. Jadwigi Śląskiej. Twardo załamane fałdy szat św.
Barbary, z charakterystycznymi wywinięciami, świadczą o przynależności dzieła
do schyłkowej fazy gotyku.