Charakterystyka zagrożenia zawodowego pracowników

318
Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 318-322
Charakterystyka zagrożenia zawodowego pracowników
gospodarstw rolnych ze szczególnym uwzględnieniem
czynników biologicznych, środków ochrony roślin
i produktów biobójczych
Characteristics of occupational risk for workers with a agriculture farm including biological
agents, plant protection and biocidal products
Jadwiga Kuczma-Napierała, Anna Bresińska, Marek Duszyński
Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Poznaniu
Wprowadzenie. Wielkopolska jest regionem z bardzo dobrze rozwiniętym
rolnictwem i szeroką rzeszą pracowników zatrudnionych w tym sektorze,
narażonych na wiele czynników niebezpiecznych występujących
w środowisku pracy.
Cel. Zbadanie stopnia zagrożenia czynnikami niebezpiecznymi
występującymi w środowisku pracy dla pracowników zatrudnionych
w rolnictwie.
Materiał i metoda. W ewidencji powiatowych stacji sanitarnoepidemiologicznych znajduje się 419 gospodarstw rolnych zatrudniających
łącznie 7000 pracowników oraz 113 rolniczych spółdzielni produkcyjnych.
W 2009 r. przeprowadzono akcje dotyczącą kontroli wymogów wynikających
z ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Szczególną uwagę
zwrócono na ekspozycje pracowników na czynniki fizyczne i chemiczne oraz
zagrożenie wynikające z kontaktu z szkodliwymi czynnikami biologicznymi.
Dodatkowym tematem przeprowadzonej akcji było stosowanie i warunki
magazynowania niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych, tj.
środków ochrony roślin, nawozów oraz produktów biobójczych.
Wyniki. Stwierdzono 359 uchybień, które dotyczyły: ogólnych warunków
bezpieczeństwa i higieny pracy – 169, czynników biologicznych – 61 oraz
środków ochrony roślin (SOR) i produktów biobójczych – 129. Gospodarstwa
rolne należą do szczególnych zakładów pracy, ze względu na charakter
prowadzonych prac. Zatrudnieni tam pracownicy narażeni są na szereg
specyficznych zagrożeń. Szeroki wachlarz zagrożeń to przede wszystkim
różnorodne czynniki biologiczne, w których narażeniu pracuje większość
pracowników produkcyjnych. Szczególnie niebezpieczne są wszystkie
produkty chemiczne stosowane w rolnictwie.
Wnioski. Przeprowadzona analiza wyników kontroli prowadzonych w 2009 r.
wskazuje na konieczność prowadzenia akcji informacyjnych oraz ciągłego
nadzoru nad warunkami bezpieczeństwa i higieny pracy w gospodarstwach
rolnych przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej.
Introduction. Wielkopolska is a region with a very well developed agriculture
and a vast number of agricultural employees exposed to a number of
specific work environment risks.
Aim. To assess the degree of health hazard of harmful agents present in
work environment of agricultural employees.
Material and method. The district sanitary-epidemiological station
keeps the records of 419 farms with a total of 7000 employees and 113
agricultural cooperatives. In 2009 a campaign controlling the requirements
of the occupational safety regulations was launched. Particular attention
was paid to the employees’ exposure to physical and chemical factors and
risks arising from exposure to harmful biological agents. An additional
aim of the project was the assessment of the use and storage conditions
of hazardous chemical substances and preparations, such as fertilizers,
pesticides and biocides.
Results. There were noted 359 faults related to the general conditions
of occupational safety and health – 169, to biological agents – 61, and
plant protection products (SOR) and biocides – 129. Farms are a specific
sort of enterprise, because of the nature of work. Workers employed there
are exposed to a number of specific risks. A wide range of hazards covers
primarily a variety of biological agents to which most of the workers are
exposed. Particularly dangerous are all chemicals used in agriculture.
Conclusions. The analysis of the 2009 audit results indicates the necessity
of information events and regular supervision of the occupational health
and safety conditions on farms by the State Sanitary Inspection.
Key words: agricultural chemicals, exposure to biological agents, harmful
physical agents
Słowa kluczowe: chemikalia w rolnictwie, narażenie, czynniki biologiczne,
szkodliwe czynniki fizyczne
© Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 318-322
www.phie.pl
Nadesłano: 10.02.2010
Zakwalifikowano do druku: 28.05.2010
Adres do korespondencji / Address for correspondence
Dr Jadwiga Kuczma-Napierała
Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Poznaniu
ul. Noskowskiego 23, 60-705 Poznań, tel. 61 8544 802
e-mail: [email protected], [email protected]
Kuczma-Napierała J i wsp. Charakterystyka zagrożenia zawodowego pracowników gospodarstw rolnych ...
Wstęp i cel pracy
Wielkopolska jest regionem z bardzo dobrze
rozwiniętym rolnictwem. W ewidencji powiatowych
stacji sanitarno-epidemiologicznych znajduje się
419 gospodarstw rolnych zatrudniających łącznie
7000 pracowników oraz 113 rolniczych spółdzielni
produkcyjnych, w których wszyscy pracujący (około
1700 osób) są jej równoprawnymi członkami [1].
Z uwagi na fakt, iż rolnicy są grupą zawodową
narażoną na bardzo wiele czynników szkodliwych
dla zdrowia, postanowiono przeprowadzić akcję kontrolną, której celem było sprawdzenie oraz poprawa
warunków bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP)
pracowników zatrudnionych w rolnictwie oraz zapobieganie występowaniu chorób zawodowych.
chemicznych, tj. środków ochrony roślin, nawozów
oraz produktów biobójczych. Należy zaznaczyć, iż rolnicze spółdzielnie produkcyjne kontrolowano głównie
w zakresie stosowania preparatów niebezpiecznych
- ze względu na ograniczenia, wynikające z problemu
ustalenia pracodawcy i pracowników, w rozumieniu
przepisów Kodeksu pracy.
Stwierdzone uchybienia
Podczas przeprowadzonej akcji stwierdzono 359
uchybień, które dotyczyły ogólnych warunków BHP
– 169, czynników biologicznych – 61 oraz środków
ochrony roślin (SOR) i produktów biobójczych – 129
(ryc. 2).
czynniki chemiczne
36%
Materiał i metoda
Z informacji uzyskanych od Państwowej Inspekcji Sanitarnej województwa wielkopolskiego wynika,
iż w 2009 r. przeprowadzono ponad 300 kontroli
sanitarnych w 241 obiektach (w tym 10 rolniczych
spółdzielni produkcyjnych), co stanowiło około 60%
wszystkich obiektów w ewidencji na terenie województwa.
Wyniki i ich omówienie
Charakterystyka kontrolowanych zakładów
i zakres kontroli
Kontrolowane obiekty to głównie przedsiębiorstwa prowadzące mieszaną produkcję roślinną i zwierzęcą (ryc.1).
roślinna
25%
roślinna
i zwierzęca
59%
zwierzęca
16%
Ryc. 1. Charakterystyka kontrolowanych zakładów wg rodzajów produkcji.
Fig. 1. Characteristics of inspected enterprises according to production
Przeprowadzona akcja dotyczyła głównie kontroli wymogów wynikających z ogólnych przepisów
BHP. Szczególną uwagę zwrócono na ekspozycje
pracowników na czynniki fizyczne i chemiczne oraz
zagrożenie wynikające z kontaktu ze szkodliwymi
czynnikami biologicznymi. Dodatkowym tematem
przeprowadzonej akcji było stosowanie i warunki magazynowania niebezpiecznych substancji i preparatów
319
ogólne warunki BHP
47%
czynniki biologiczne
17%
Ryc. 2. Stwierdzone uchybienia podczas kontroli gospodarstw rolnych.
Fig. Faults noted during the inspection of agricultural farms
Ogólne wymogi bezpieczeństwa i higieny pracy
Podczas przeprowadzonych kontroli najczęściej spotykane uchybienia dotyczyły złego stanu
sanitarno-higienicznego pomieszczeń socjalnych.
Stwierdzono ich około 50, gdzie w szczególności dotyczyły brudnych ścian i sufitów w pomieszczeniach
socjalnych przeznaczonych dla pracowników, odpadającej farby, braku w szatni szafek do przechowywania
odzieży własnej, roboczej i ochronnej w ilości odpowiadającej liczbie zatrudnionych pracowników oraz
brak wentylacji w pomieszczeniach WC. W związku
ze szczególnym znaczeniem warunków pracy na dobrostan pracowników inspektorzy sanitarni wydali 41
nakazów w tym zakresie.
Przeprowadzone kontrole wykazały, iż zdecydowana większość pracodawców przeprowadziła na
wszystkich stanowiskach pracy ocenę ryzyka zawodowego. Brak oceny stwierdzono tylko w 12 zakładach.
Przeważnie zwierała ona wszystkie wymagane przepisami informacje. W 26 przypadkach stwierdzono nie
umieszczenie wszystkich informacji na temat zagrożeń
biologicznych (tzn. wykazu i klasyfikacji szkodliwych
czynników biologicznych, informacji dotyczącej potencjalnego działania alergizującego lub toksycznego)
oraz w 5 przypadkach nie uwzględniono zagrożeń ze
strony stosowanych chemikaliów.
320
Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 318-322
Chroniąc pracowników gospodarstw rolnych
należy również zwrócić uwagę na czynniki fizyczne
występujące na stanowiskach pracy. W większości
przypadkach pracodawcy regularnie prowadzą badania (ponad 85% wykonuje badania), ale zagrożenie
wynikające z stężenia czynników fizycznych jest nadal wysokie. Najczęściej przekroczenia najwyższych
dopuszczalnych stężeń (NDS) i natężeń (NDN)
dotyczyły: hałasu (58 narażonych pracowników),
zapylenia (14 narażonych pracowników) oraz drgań
mechanicznych (11 narażonych pracowników). Skala
tych przekroczeń dochodziła do 10-krotnych wartości
dopuszczalnych stężeń i natężeń, co stanowiło duże
zagrożenie dla pracowników i spore wyzwanie dla
pracodawców, stojących przed koniecznością poprawy
warunków pracy.
Do innych najczęściej stwierdzanych nieprawidłowości z zakresu ogólnych warunków BHP i higieny
pracy należały (ryc. 3):
–brak lub nieaktualne pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia;
–brak instrukcji stanowiskowych;
–brak badań okresowych pracowników;
–źle zorganizowany system udzielania pierwszej
pomocy medycznej;
–brak okresowych szkoleń BHP.
system udzielania
pierwszej pomocy
7
badania okresowe
pracowników
6
brak
szkoleń BHP
3
brak instrukcji
stanowiskowych
15
nie pełna
ocena ryzyka
zawodowego
39
brak oceny
ryzyka zawodowego
23
stan
higieniczno-sanitarny
pomieszczeń
47
pomiary
czynników
szkodliwych
29
Ryc. 3. Inne uchybienia dotyczące ogólnych warunków BHP.
Fig. 3. Other faults in general occupational safety conditions
Narażenie na czynniki biologiczne
Pojęcie „czynniki biologiczne w środowisku
pracy” [2] wywodzi się z przepisów Unii Europejskiej z zakresu ochrony pracy. Pierwszy raz oficjalnie
użyto tego sformułowania w dyrektywnie Parlamentu
Europejskiego i Rady nr 2000/54/WE z 18 września
2000 r. Na podstawie wyżej wymienionej dyrektywy
opublikowano rozporządzenie Ministra Zdrowia
z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych
czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku
pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo
narażonych na te czynniki (Dz.U. z 2005 r. Nr 81,
poz. 716 z późn. zm.) określające zagrożenia wynikające z czynników biologicznych oraz obowiązki dla
pracodawców ograniczające narażenie pracowników.
Wyżej wymienione rozporządzenie definiuje czynnik biologiczny jako szkodliwe czynniki biologiczne
mogące być przyczyną zakażenia, alergii lub zatrucia
obejmujące drobnoustroje komórkowe, w tym zmodyfikowane genetycznie, jednostki bezkomórkowe
zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie, hodowle
komórkowe oraz pasożyty wewnętrzne człowieka.
Rozporządzenie również dzieli szkodliwe czynniki
biologiczne na 4 grupy według zagrożenia – przyjmując za najmniej niebezpieczne czynniki z 1 grupy,
a najbardziej szkodliwe i niebezpieczne czynniki z 3
i 4 grupy.
Pracownicy gospodarstw rolnych należą do
szczególnej grupy zawodowej, gdyż ich praca polega
na kontakcie z organizmami żywymi. Oczywiście
nie wszystkie organizmy żywe to szkodliwe czynniki
biologiczne, ale ciągły kontakt z roślinami i zwierzętami, powoduje ekspozycje pracowników na 2 i 3
grupę zagrożenia. Zasadniczo należy uznać, iż wszyscy
pracownicy produkcyjni są potencjalnie eksponowani
na ich działanie, a do prac szczególnie narażających
należy wymienić m.in. karmienie i obsługę zwierząt
gospodarskich oraz zbiór, omłoty i transport zbóż.
Z informacji przekazanych przez pracodawców za
pośrednictwem Państwowej Inspekcji Sanitarnej wynika, iż w skontrolowanych gospodarstwach rolnych na
szkodliwe czynniki biologiczne z 2 grupy zagrożenia
eksponowanych było 2570 pracowników, natomiast
z 3 – 470 osób. Narażenie na wyżej wymienione czynniki dotyczyły głównie pracowników zatrudnionych
przy produkcji zwierzęcej i dotyczyło to prawie 60%
zatrudnionych pracowników produkcyjnych.
W celu ochrony pracowników przed szkodliwym
działaniem czynników biologicznych większość
pracodawców zastosowała następujące odpowiednie
działania profilaktyczne:
–wyposażono pracowników w odpowiednie środki
ochrony indywidualnej,
tj.: maski ochronne, odzież i obuwie ochronne, rękawice ochronne,
–poddano pracowników wstępnym i okresowym
badaniom lekarskim,
–uodporniono pracowników za pomocą dostępnych
szczepionek (np. przeciwko tężcowi),
–sporządzono procedury bezpiecznego postępowania ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi,
–zapewniono pracownikom środki higieny osobistej
oraz środki do odkażania skóry.
Kuczma-Napierała J i wsp. Charakterystyka zagrożenia zawodowego pracowników gospodarstw rolnych ...
brak planu
postępowania
w razie awarii
brak
2
przeszkolenia
pracowników
4
brak instrukcji
postępowania
2
brak środków
ochrony indywidualnej
3
szczepienia
9
brak
oznakowania
5
brak odpowiednich
środków higieny
osobistej
8
brak
rejestru
19
brak szczegółowych
procedur w razie
awarii
10
dzono większe lub mniejsze naruszenie przepisów
dotyczących substancji i preparatów chemicznych.
Do najczęściej stwierdzanych uchybień należało:
–brak aktualnego spisu stosowanych substancji
i preparatów niebezpiecznych;
–brak kart charakterystyk oraz nie zapoznanie
z nimi pracowników;
–brak zgłoszenia zakupu oraz prowadzenia ewidencji rozchodu preparatów żrących i powodujących
poważne oparzenia;
–nieprawidłowe warunki magazynowania.
Szczegółowe przedstawienie uchybień dotyczących chemikaliów przedstawiono na rycinie 5.
Ryc. 4. Uchybienia dotyczące szkodliwych czynników biologicznych
Fig. 4. Faults regarding harmful biological agents
Chemikalia
Nadzór nad substancjami i preparatami chemicznymi produkowanymi lub stosowanymi w działalności
zawodowej wynika z zapisów Ustawy o substancjach
i preparatach chemicznych z 11 stycznia 2001 r.
(Dz. U. Nr 11 poz. 84 z późn. zm.), rozporządzenia
o ogólnych warunkach BHP oraz rozporządzenia WE
nr 1907/2006 (REACH) Parlamentu Europejskiego
i Rady z 18 grudnia 2006 r. Przepisy te szczegółowo
charakteryzują zagrożenia wynikające z stosowania
chemikaliów oraz określają zasady bezpiecznego
obchodzenia się substancjami i preparatami chemicznymi.
Gospodarstwa rolne oraz spółdzielnie rolnicze
stosują, w ramach prowadzonej działalności, szeroki
wachlarz chemikaliów. Należą do nich produkty biobójcze stosowane do dezynfekcji i ochrony pomieszczeń gospodarczych, środki ochrony roślin różnych
klas toksyczności oraz nawozy sztuczne. Szczególnie
niebezpieczne są wszystkie środki chemiczne stosowane przy zabiegach chemizacji i dezynfekcji. Przeprowadzone kontrole podczas stosowania preparatów
niebezpiecznych wykazały, iż pracownicy wykonujący
wyżej opisane zabiegi są wyposażeni w odpowiednie
środki ochrony indywidualnej – w zależności od skali
toksyczności danego produktu. Mają do dyspozycji
kombinezony, buty, maseczki, okulary ochronne
i rękawice, co znacząco zwiększa bezpieczeństwo
wykonywanych prac. Każdy z pracowników został
odpowiednio przeszkolony i objęty szczególną opieką
lekarską. Udostępniono również apteczki ze środkami
do udzielania pierwszej pomocy.
Prawidłowe przygotowanie pracowników do
pracy z chemikaliami oraz przestrzeganie zasad BHP,
nie zawsze w pełni świadczy o spełnieniu wszystkich
wymogów prawa dotyczącego chemikaliów. W około
40% skontrolowanych gospodarstw rolnych stwier-
321
nieprawidłowości
dot. magazynowania
30
brak instrukcji
stanowiskowych
4
brak środków do
udzielania I pomocy
5
nieprawidłowości
związane z ograniczeniami
w stosowaniu chemikaliów
24
brak spisu
stosowanych
chemikaliów
16
nieprawidłowe
karty charakterystyki
25
brak zapoznania
pracowników
z treścią kart
19
Ryc. 5. Uchybienia dotyczące substancji i preparatów chemicznych
Fig. 5. Faults regarding chemical substances and preparations
Na szczególne omówienie zasługuje problem
magazynowania niebezpiecznych chemikaliów.
W większości ze skontrolowanych gospodarstw rolnych stwierdzono brak magazynowania chemikaliów.
Środki ochrony roślin, nawozy oraz produkty biobójcze są kupowane lub dostarczane do gospodarstw
bezpośrednio przed wykonywaniem zaplanowanych
czynności. Typowe magazyny stwierdzono w 103
gospodarstwach, i w około 70% nie spełniały one obowiązujących wymagań. Do najczęściej stwierdzanych
uchybień (ryc. 6) w tym zakresie należy wymienić:
–brak oznakowania magazynów,
–brak instrukcji magazynowania/składowania chemikaliów,
–brak właściwej wentylacji w magazynie środków
ochrony roślin,
–brak apteczki zawierającej środki do udzielania
pierwszej pomocy w przypadku zatrucia środkami
ochrony roślin lub nawozami,
–brak kart charakterystyki stosowanych środków
ochrony roślin lub zapoznania z ich treścią pracowników.
322
Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 318-322
inne
6
wentylacja
1
oznakowanie
13
instrukcje
magazynowania
9
Ryc. 6. Uchybienia dotyczące magazynowania substancji i preparatów
chemicznych
Fig. 6. Faults regarding storage of chemical substances and preparations
Podsumowanie
Gospodarstwa rolne należą do szczególnych zakładów pracy, ze względu na charakter prowadzonych
prac. Zatrudnieni tam pracownicy narażeni są na szereg specyficznych zagrożeń, niewystępujących w takiej
różnorodności w innych gałęziach przemysłu. Szeroki
wachlarz niebezpieczeństw – to przede wszystkim
różnorodne czynniki biologiczne, w narażeniu na
które pracuje większość pracowników produkcyjnych.
Stanowią zagrożenie dla ludzi przy dużym ich nagromadzeniu w środowisku pracy oraz niezachowaniu
podstawowych zasad BHP. Właściciele gospodarstw
rolnych wykazują wiedzę w tej tematyce, ale nie zawsze
stanowi to odzwierciedlenie w istniejących warunków
pracy w gospodarstwach, czego rezultatem są stwierdzone uchybienia.
Szczególnie niebezpieczne są wszystkie produkty chemiczne stosowane w rolnictwie. Nie stanowią
nowości dla tej branży, ale skala nieprawidłowości
świadczy o obojętnym stosunku pracodawców w tej tematyce. Nie przestrzega się przepisów szczegółowych
dotyczących substancji i preparatów chemicznych oraz
warunków bezpiecznego stosowania i magazynowania,
co stanowi ogromne zagrożenie dla ludzi i środowiska.
Pozytywnym aspektem jest duża dostępność środków
ochrony osobistej dostosowanych do skali zagrożeń.
Zmniejsza to narażenie pracowników na chemikalia
i ogranicza pojawianie się chorób zawodowych.
W związku ze stwierdzonymi nieprawidłowościami państwowi powiatowi inspektorzy sanitarni
w województwie wielkopolskim wydali 65 decyzji
administracyjnych, 84 zaleceń doraźnych. Przeprowadzono 78 rekontroli, które wykazały wykonanie
przez pracodawców części nałożonych nakazów.
Wniosek
Przeprowadzona analiza wyników kontroli prowadzonych w 2009 r. wskazuje na konieczność prowadzenia akcji informacyjnych o zagrożeniach oraz
ciągłego nadzoru
nad warunkami BHP w gospodarstwach rolnych przez
organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej.
Piśmiennictwo / References
1. Ocena narażenia zawodowego pracowników gospodarstw
rolnych ze szczególnym uwzględnieniem narażenia na
czynniki biologiczne, środki ochrony roślin i produkty
biobójcze. WSSE w Poznaniu, 2009.
2. Co warto wiedzieć na temat czynników biologicznych?
Główny Inspektorat Sanitarny w Warszawie, 2005.