pełny tekst

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2008, Agric., Aliment., Pisc., Zootech. 260 (5), 29–36
Paweł JANISZEWSKI, Andrzej GUGOŁEK, Agnieszka GŁOWALA
JAKOŚĆ SARNY EUROPEJSKIEJ (CAPREOLUS CAPREOLUS) BYTUJĄCEJ
W WYBRANYCH ŁOWISKACH PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ POLSKI
QUALITY OF ROE DEER (CAPREOLUS CAPREOLUS)
FROM HUNTING GROUND IN NORTH-EASTERN POLAND
Katedra Hodowli Zwierząt Futerkowych i Łowiectwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
ul. Michała Oczapowskiego 5, 10-718 Olsztyn, e-mail: [email protected]
Abstract. The aim of the present study was to characterize the carcass weight as well as the
weight and form of antlers of the European Roe Deer (Capreolus capreolus L) inhibiting in
North-Eastern Poland hunting area. The experimental materials comprised the carcasses Roe
deer harvested during eight hunting seasons (1998/1999 through 2005/2006). The data on 941
roe deer individuals, including 716 bucks, 169 hinds, 56 fawns were analyzed statistically. Over
the entire experimental period the average carcass weight was as fallows: bucks – 16.89 kg,
hinds – 16.73 kg and fawns – 11.04 kg. The mean antler weight of all bucks analyzed in the
study was 222.07 g, and was found to increase with age. The most common antler forms were
6-point (37%) and fork buck (30%). During the research period the antler weight was directly
related to the carcass weight of bucks, and the coefficient of correlation between these values
was 0.58.
Słowa kluczowe: forma poroża, masa poroża, masa tuszy, sarna europejska.
Key words: antler form, antler weight, carcass weight, roe deer.
WSTĘP
Sarna europejska (Capreolus capreolus) wykazuje duże wahania masy ciała w zależności od warunków geograficznych, klimatycznych i środowiskowych, w których bytuje. W rejonie swojego występowania gatunek ten charakteryzuje się tendencją do zwiększania masy ciała z południa na północ. Przykładowo, rogacze we Francji i w Polsce osiągają tylko
80% masy ciała rogaczy skandynawskich, a dorosłe samice w południowej Europie rzadko
przekraczają 23 kg masy ciała, podczas gdy w krajach nordyckich mogą ważyć nawet 30 kg
(Dzięciołowski 2000).
Potwierdza to regułę Bergmana, która mówi o zwiększaniu wielkości, a tym samym
o względnym zmniejszaniu się powierzchni ciała na jednostkę masy zwierząt tego samego
gatunku, w miarę przesuwania się w kierunku północno-wschodnim, czyli od strefy ciepłego
klimatu ku rejonom chłodniejszym (Bobek i in. 1984).
Sezonowe wahania masy ciała sarny są związane także z jakością i obfitością pokarmu
w cyklu rocznym, z warunkami pogodowymi, a także z rują, ciążą i laktacją. Samce osiągają największą masę ciała w okresie przedrujowym, a samice charakteryzują się największą
masą późną jesienią (Pielowski 1999). Do innych czynników, wpływających na masę ciała
tego gatunku, należą: warunki klimatyczne (Mysterund i Ostbye 2006) i środowiskowe (Klein i Strandgaard 1972) oraz zagęszczenie populacji (Kjellander i in. 2006).
P. Janiszewski i in.
30
Celem prowadzonych badań było scharakteryzowanie masy tuszy, a tym samym opisanie jakości sarny europejskiej bytującej na terenie wybranego nadleśnictwa w Polsce północno-wschodniej. Dodatkowo celem było scharakteryzowanie masy i formy poroża samców sarny, wskazujących na ich jakość osobniczą.
MATERIAŁ I METODY
Badania były przeprowadzone na terenie Nadleśnictwa Mrągowo. Głównymi gatunkami
lasotwórczymi na obszarze badawczym były: sosna (41%), brzoza (19%), świerk (16%)
i dąb (13%), a dominującymi siedliskami – las świeży i las mieszany świeży (tab. 1).
Tabela 1. Udział siedlisk na terenie Nadleśnictwa Mrągowo
Table 1. Types of forest habitats in the Forest Division Mrągowo
Rodzaj siedliska – Type of habitat
Udział procentowy – Percentage
Las świeży – Fresh broadleaved forest
41
Las mieszany świeży – Fresh mixed broadleaved forest
21
Bór świeży – Fresh coniferous forest
7
Bór mieszany wilgotny – Moist mixed coniferous forest
5
Ols – Alder forest
4
Bór wilgotny – Moist coniferous forest
1
Bór bagienny – Marshy coniferous forest
1
Las mieszany wilgotny – Moist mixed humid forest
1
Las wilgotny – Moist broadleaved forest
1
Inne – Other
1
Zebrane dane liczbowe dotyczyły 8 sezonów łowieckich: od 1998/1999 do 2005/2006
roku i pochodziły z dokumentacji kół łowieckich dzierżawiących obwody łowieckie na badanym terenie. Łącznie przeanalizowano dane dotyczące: 716 samców (kozłów), 169 samic
(kóz) i 56 osobników w 1. roku życia (koźląt).
Charakteryzując populację sarny uwzględniono następujące cechy:
1) masę tuszy kóz i koźląt (po wypatroszeniu) oraz kozłów (po wypatroszeniu i oddzieleniu
głowy z porożem);
2) wiek kozłów (na podstawie wyglądu zębów bocznych). Zgodnie z obowiązującymi zasadami
gospodarki łowieckiej kozły, w zależności od wieku, zaliczono do następujących klas wiekowych: I klasa – samce w 2. i 3. roku życia, II klasa – samce od 4. roku życia i starsze;
3) masę i formę poroża.
Jakość sarny europejskiej (Capreolus capreolus)...
31
Zebrane dane liczbowe opracowano statystycznie z wykorzystaniem programu Statisti®
ca 5.0 PL. Dane opisano statystycznie, podając x , s, xmin, xmax. Obliczono istotność różnic
pomiędzy średnimi oraz współczynnik korelacji (r) pomiędzy masą tuszy i masą poroża
(Bochno i in. 2001).
WYNIKI I DYSKUSJA
Średnia masa tuszy wszystkich analizowanych kozłów wyniosła 16,89 kg, kóz – 16,73 kg,
a koźląt – 11,04 kg (tab. 2).
Tabela 2. Masa tuszy sarny w sezonach łowieckich 1998/1999–2005/2006
Table 2. Carcass weight of roe deer in hunting seasons 1998/1999–2005/2006
Miary statystyczne – Statistical measures
Grupa – Group
x
s
xmin
[kg]
xmax
[kg]
16,89
2,52
8,00
26,00
169
16,73
2,52
8,00
22,00
56
11,04
1,84
6,00
16,00
n
[szt. – pcs.]
[kg]
Kozły – Buks
716
Kozy – Does
Koźlęta – Kids
Wyniki te wskazują, że sarny z analizowanych łowisk północno-wschodniej Polski są
zdecydowanie lżejsze od saren bytujących w południowo-zachodniej Litwie (Petelis i Brazatis 2003) – masa tusz kozłów osiąga 23,7 kg, kóz – 21,2 kg, a koźląt – nieco ponad 15 kg. Są
natomiast cięższe od saren z Czech, gdyż, jak podaje Vach (1993), kozły średnio ważą
tam 15,21 kg, a kozy – 14,92 kg.
Spośród 169 analizowanych kóz największą średnią masę tuszy (17,55 kg) stwierdzono
w sezonie 2003/2004, a najmniejszą (15,67 kg) – w sezonie 2005/2006. Różnica ta okazała się statystycznie istotna. Najcięższe dwie samice (22 kg) zostały pozyskane w dwóch
sezonach łowieckich – 2000/2001 i 2004/2005, a najlżejsza samica (8 kg) – w sezonie łowieckim 2002/2003 (tab. 3).
Badania Kałuzińskiego (1978), przeprowadzone na terenie Wielkopolski, wykazały, że
średnia masa tuszy 52 analizowanych kóz była mniejsza od określonej w badaniach własnych – wynosiła 15,70 kg.
Koźlęta o największej średniej masie tuszy (12,00 kg i 11,83 kg) pozyskano odpowiednio
w sezonach 2000/2001 i 2004/2005. Najmniejszą średnią masę tuszy (10,00 kg i 10,42 kg)
charakteryzowały się osobniki pozyskane w sezonach łowieckich 1999/2000 i 2002/2003. Nie
stwierdzono statystycznych różnic pomiędzy średnią masą tuszy koźląt w poszczególnych
sezonach łowieckich (tab. 3).
Powyższe dane wskazują, że masa tuszy samic i ich potomstwa była stosunkowo wyrównana i mało zróżnicowana w poszczególnych analizowanych sezonach łowieckich.
P. Janiszewski i in.
32
Tabela 3. Masa tuszy kóz i koźląt w poszczególnych sezonach łowieckich
Table 3. Carcass weight of does and kids in particular hunting seasons
Sezony łowieckie – Hunting season
Miary statystyczne
Statistical measures
1
1998/
/1999
2
1999/
/2000
3
2000/
/2001
4
2001/
/2002
5
2002/
/2003
6
2003/
/2004
7
2004/
/2005
8
2005/
/2006
21
24
24
16
21
22
23
18
x
16,33
17,25
16,79
16,50
15,95
17,55
17,39
15,67
s
2,82
2,36
2,00
2,22
2,97
2,46
2,52
2,40
xmin [kg]
12,00
11,00
12,00
13,00
8,00
12,00
12,00
12,00
xmax [kg]
21,00
21,00
22,00
20,00
20,00
21,00
22,00
20,00
n
[szt. – pcs.]
Kozy
Does
[kg]
n
[szt. – pcs.]
Koźlęta
Kids
5
3
11
8
12
7
6
6>8*
4
x
10,80
10,00
12,00
10,75
10,42
10,57
11,83
11,50
s
3,42
0,00
2,05
1,16
1,78
1,72
1,17
1,00
xmin [kg]
6,00
10,00
10,00
9,00
8,00
9,00
10,00
11,00
xmax [kg]
15,00
10,00
15,00
12,00
14,00
14,00
13,00
13,00
[kg]
Istotność różnic
Significance
of differences
brak
not
*P≥0,05.
Masa tuszy kozłów oraz masa i forma poroża
Średnia masa tuszy kozłów pozyskanych w sezonie 1998/1999 (16,29 kg) była najmniejsza wśród wszystkich analizowanych i różniła się istotnie od średniej masy tuszy
samców pozyskanych w sezonach 1999/2000 (17,07 kg) i 2004/2005 (17,17 kg) – tab. 4.
W środkowozachodniej części kraju masa tuszy rogaczy wynosi około 15 kg, w Wielkopolsce – 16,5 kg, w środkowowschodnim rejonie kraju – do 19 kg, w Karpatach – aż do
24 kg (Fruziński i in. 1982). Dane powyższe oraz wyniki badań własnych potwierdzają duże
zróżnicowanie masy tuszy sarn bytujących w Polsce. Drozd i in. (2000) wykazali w swoich
badaniach zróżnicowanie w masie tuszy samców z różnych dzielnic przyrodniczo-leśnych
środkowowschodniej części kraju. Najcięższe kozły pozyskiwano z terenów charakteryzujących się dużą mozaiką lasów i pól uprawnych, z przewagą małych kompleksów leśnych.
Można przypuszczać, że jest to bardziej optymalny teren bytowania sarny, gdyż średnia
masa tuszy kozłów, określona w tych rejonach, była większa od uzyskanej w badaniach
własnych – wynosiła bowiem od 15,2 aż do 19,20 kg. Niektórzy autorzy podają, że w wyniku bytowania w różnych warunkach środowiskowych wytworzyły się dwie formy ekotypowe
– sarna polna i sarna leśna (Graczyk 1978; Krupka 1989; Pielowski 1999). Masa tuszy sarny polnej jest większa od sarny leśnej, a różnica może osiągnąć ponad 2,5 kg. Rogacze
charakteryzujące się większą masą tuszy (16,39–16,48 kg) pochodziły – z terenów niezadrzewionych, a o mniejszej masie tuszy (15,26–15,49 kg) – z obszarów z przewagą lasów
(Brzuski i in. 1997).
Spośród 716 badanych kozłów 52% to samce w I klasie wiekowej, a 48% – w II klasie.
W młodszej klasie wiekowej średnia masa tuszy wynosiła 15,70 kg, przy maksymalnej masie
Jakość sarny europejskiej (Capreolus capreolus)...
33
wynoszącej 22,00 kg. Średnia masa tuszy kozłów starszych wynosiła 18,16 kg, a najcięższa tusza w tej klasie ważyła 26 kg (tab. 5).
Badania przeprowadzone przez Fruzińskiego i in. (1982) wykazały, że średnia masa
70 analizowanych samców była nieco mniejsza od masy kozłów z badań własnych, gdyż
wynosiła 16,30 kg. U kozłów najmłodszych wynosiła 14,60 kg, a u najstarszych – 17,30 kg.
Inni autorzy również stwierdzili, ze wiek pozyskiwanych kozłów jest ważnym czynnikiem
różnicującym tusze tych zwierząt. Z wyników przedstawionych przez Pielowskiego (1999)
wynika, że najcięższe są kozły 4–8-letnie. Dziedzic (1991) stwierdził, że masa tuszy kozłów
zwiększa się od 17,1 kg u 2-letnich, 18,4 kg u 3-letnich i, stopniowo, do 18,8 kg u 5- i 6-letnich.
Również rezultaty Brzuskiego i in. (1977) wskazują, że masa tuszy rogaczy zmienia się z wiekiem – od około 14 kg u 2-letnich, około 16 kg u 3-letnich do około 17 kg u 4-letnich.
Średnia masa trofeum wszystkich analizowanych kozłów wynosiła 222,07 g. Najmniejszą średnią masą (203,51 g) charakteryzowały się parostki kozłów pozyskanych w sezonie
łowieckim 1999/2000, a największą (235,30 g) – w sezonie 2001/2002 (tab. 4).
Tabela 4. Masa tuszy i poroża kozłów w poszczególnych sezonach łowieckich
Table 4. Carcass and antler weight of roe bucks in particular hunting season
Miary statystyczne
Statistical
measures
Masa
tuszy
Carcass
weight
[kg]
Sezony łowieckie – Hunting season
1
1998/
/1999
3
2000/
/2001
4
2001/
/2002
5
2002/
/2003
n
76
93
84
80
96
x
16,29
17,32
17,07
16,75
16,85
s
2,86
2,17
2,23
2,51
xmin
10,00
13,00
12,00
xmax
22,00
22,00
76
93
n
Masa
poroża
Antler
weight
[kg]
2
1999/
/2000
6
2003/
/2004
107
7
2004/
/2005
8
2005/
/2006
93
87
16,57
17,17
17,05
2,73
2,31
2,50
2,76
10,00
10,00
12,00
10,00
8,00
23,00
23,00
23,00
22,00
22,00
26,00
84
80
96
93
87
107
x
204,71
203,51
220,38
235,30
230,45
232,26
219,16
227,85
s
63,25
76,04
85,84
97,43
72,15
78,66
70,69
78,17
xmin
83,00
70,00
65,00
64,00
83,00
90,00
83,00
34,00
xmax
349,00
409,00
426,00
506,00
372,00
541,00
376,00
423,00
Istotność
różnic
Significance
of fferences
2,7>1*
4,5,6>1,2*
*P≥0,05.
Kozły pozyskane na terenie Nadleśnictwa Mrągowo mają mniejszą masę tuszy niż samce z zachodniej części Polski. Analizując dane z tab. 4, stwierdzono, że średnia masa tuszy osobników pozyskanych w sezonach 1998/1999 i 1999/2000 różniła się istotnie od
średniej masy tusz kozłów pozyskanych w sezonach 2001/2002, 2002/2003 i 2003/2004.
Badania własne potwierdziły, że podobnie jak masa tuszy, także masa poroża wzrasta
wraz z wiekiem samców (tab. 5). W I klasie wiekowej średnia masa poroża wynosiła
173,80 g; najcięższe poroże w tej klasie ważyło 373 g, a najlżejsze – 64 g. W II klasie wiekowej średnia masa trofeum wynosiła 273,40 g; poroże o największej masie ważyło 541 g,
o najmniejszej – 70,00 g.
P. Janiszewski i in.
34
Z badań przeprowadzonych w łowiskach zachodniej części kraju, w okolicach Poznania,
wynikało, że średnia masa parostków 74 kozłów, pozyskanych w sezonie 1993/1994 wynosiła 339,1 g. Natomiast średnia masa trofeum 68 samców, pozyskanych w sezonie
1994/1995, wynosiła 292,3 g (Brzuski i in. 1997).
Tabela 5. Masa tuszy i poroża kozłów w poszczególnych klasach wiekowych
Table 5. Carcass and antler weight in particular age group
Klasa wieku – Age group
Miary statystyczne
Statistical measures
Cecha – Parameter
n
I
II
369
347
x
15,70
18,16
s
2,27
2,12
xmin
8,00
10,00
xmax
22,00
26,00
Masa tuszy
Carcass weight
[kg]
n
369
347
x
173,80
273,40
s
54,89
66,65
xmin
64,00
10,00
xmax
373,00
541,00
Masa poroża
Antler weight
[kg]
W badanym okresie wśród analizowanych parostków najwięcej było poroży w formie
szóstaka (37%) i widłaka (30%). Najwyższą spotykaną formą był ósmak (rys. 1).
Widłak
Fork buck
30%
Szpicak
Spicker
17%
Szydlarz
Pricket
12%
Szóstak
6-pointer
37%
Inne Guzikarz
Other Knobbler
1%
2%
Ósmak
8-pointer
1%
Rys. 1. Procentowy udział form poroża w analizowanej populacji kozłów
Fig. 1. Percentages of various antler forms in the investigated population of Roebucks
Forma szóstaka jest uważana za najczęściej spotykaną i standardową formę dorosłego
samca (Pielowski 1999). Jednak stosunkowo duży udział poroży o formie widłaka może
Jakość sarny europejskiej (Capreolus capreolus)...
35
wskazywać, że analizowana populacja nie należy do populacji silnych. Dla porównania,
Brzuski i in. (1997) stwierdzili, że samce bytujące w zachodniej części Polski aż w prawie
65% były szóstkami; widłaki stanowiły nieco ponad 14%.
Z badań wynika, że współczynnik korelacji między masą tuszy a masą poroża kozłów
maleje wraz z wiekiem. W I klasie wieku wynosił 0,48, natomiast w II klasie wieku – 0,43.
Obie te wartości były statystycznie wysokoistotne. Rozpatrując współczynnik korelacji pomiędzy masą poroża i masą tuszy wszystkich analizowanych rogaczy, stwierdzono, że jest
on wysoki i wynosi 0,58 (tab. 6).
Drozd i in. (2000), analizując populację kozłów w makroregionie środkowo-wschodniej
części Polski, stwierdzili, że wartość współczynnika korelacji pomiędzy masą tuszy i poroża
była różna w każdej z czterech analizowanych dzielnic. Najwyższy współczynnik ustalili
u samców z Wyżyny Środkowolubelskiej (r = 0,49), a najniższy – u kozłów z Wyżyny
Wschodniolubelskiej (r = 0,33). Autorzy ww. stwierdzili także, że najniższa zależność między masą tuszy i parostków występuje u osobników najstarszych (r = 0,29), największa natomiast – u najmłodszych (r = 0,46). Podobną tendencję wykazano także w badaniach własnych.
Tabela 6. Współczynnik korelacji (r) pomiędzy masą tuszy i masą poroża sarn rogaczy
Table 6. Coefficient of correlation (r) between carcass and antler weight
Klasa wieku
n
r
Age group
I
369
0,48**
II
347
0,34**
Ogółem – Total
716
0,58**
**P≥0,01.
WNIOSKI
1. Średnia masa tuszy saren bytujących na terenie Nadleśnictwa Mrągowo wynosiła
w przypadku kozłów 16,89 kg, kóz – 16,55 kg, koźląt – 11,04 kg.
2. Masa tuszy kozłów, kóz i koźląt była zróżnicowana w poszczególnych sezonach łowieckich, jednak w przypadku koźląt różnice te nie były statystycznie istotne.
3. Średnia masa poroża u analizowanych kozłów wynosiła 222,07 g. Masa poroża wzrasta
z wiekiem samców – w I klasie wiekowej wynosiła 173,80 g, a w II klasie – 273,40 g.
4. Najczęściej występującymi formami poroża kozłów były szóstak (37%) i widłak (30%).
5. Masa poroża była uzależniona od masy tuszy samców; współczynnik korelacji wyniósł 0,58.
PIŚMIENNICTWO
Bobek B., Morow K., Perzanowski K. 1984. Ekologiczne podstawy łowiectwa. PWRiL, Warszawa.
Bochno R., Lewczuk A., Michalik D. 2001. Biometria stosowana. Wydaw. UWM, Olsztyn.
Brzuski P., Bresiński W., Hędrzak M. 1997. Sarna – modele i efekty gospodarowania. PZŁ,
Warszawa.
P. Janiszewski i in.
36
Drozd L., Pięta M., Piwniuk J. 2000. Masa ciała i poroża u samców sarn w makroregionie
środkowowschodniej Polski. Sylwan 11, 83–89.
Dziedzic R. 1991. Ocena wybranych cech genotypowych samców saren (Capreolus capreolus L.)
oraz wpływ na nie czynników środowiskowych na przykładzie makroregionu środkowowschodniej Polski. Rozpr. AR Lubl. 140.
Dzięciołowski R. 2000. Sarna zwierze ciągle nieznane. Łowiec Pol. 5, 13–15.
Fruziński B., Kałuziński J., Baksalary J. 1982. Weight and body measurement of forest and
Fidel roe deer. Acta Theriol. 27, 479–288.
Graczyk R. 1978. Charakter powiązań ekologicznych populacji sarn (Capreolus capreolus L.)
z ekosystemem leśnym i polnym. Rocz. AR Pozn. 24, 24–29.
Kałuziński J. 1978. Badania biometryczne i obserwacje biologiczne sarny (Capreolus capreolus L.) populacji polnej. Rocz. AR Pozn. 24, 73–81
Kjellander P., Gaillard J.M., Hewison A.J.M. 2006. Density – dependent responses of fawn
cohort body mass in two contrasting roe deer populations. Oecologia 146 (4), 521–530.
Klein D.A., Strandgaard H. 1972. Factors affecting growth and body size of Roe deer. J. Wildl.
Manag. 36 (1), 64–79.
Łowiectwo. 1989. Red. J. Krupka. PWRiL, Warszawa.
Mysterund A., Ostbye E. 2006. Effect of climate and density on individual and population
growth of roe deer Capreolus capreolus at northern latitudes: The Lier valley, Norway. Wildlife Biol. 12 (3), 321–329.
Petelis K., Brazaitis G. 2003. Morphometric data on the field ecotype roe deer in Southwest
Lithuania. Acta Zool. Lit. 13, 61–64.
Pielowski Z. 1999. Sarna. Wydaw. Świat. Warszawa.
Vach M. 1999. Srnci zver. Silvestris, Uhlirskie Janovice.