02 A-Mickiewicz

A
R
T
Y
K
U
¸
Y
TOMASZ MICKIEWICZ*
Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´
i zatrudnienie w okresie transformacji
I. Charakterystyka transformacji
Transformacja ekonomiczna mia∏a zró˝nicowany charakter i przynios∏a odmienne
efekty w poszczególnych krajach Europy Ârodkowo-Wschodniej. Intencjà autora jest
próba wyjaÊnienia dwu kluczowych aspektów tego zró˝nicowania – a bardziej precyzyjnie – rozwa˝enie najwa˝niejszych czynników, które mog∏y zadecydowaç o zró˝nicowaniu Êcie˝ek czasowych produkcji i bezrobocia.
Po dziesieciu latach zmian wyraêna jest ró˝nica wyników gospodarczych w krajach Europy Ârodkowej i Wschodniej. W literaturze dotyczàcej transformacji,
a w szczególnoÊci w opracowaniach EBRD, Banku Âwiatowego i IMF, przyj´∏o si´
dzieliç kraje regionu na dwie grupy:
kraje Europy Ârodkowej i ba∏tyckie,
Wspólnot´ Niepodleg∏ych Paƒstw.
W krajach WNP „recesja transformacyjna” rozpocz´∏a si´ z opóênieniem, ale by∏a g∏´bsza i bardziej d∏ugotrwa∏a ni˝ w Europie Ârodkowej1 . Podobna dysproporcja
czasowa wyst´puje w odniesieniu do bezrobocia. Wzrost bezrobocia w gospodarkach
WNP by∏ wolniejszy, ale stopy bezrobocia w Europie Ârodkowej szybko wzrasta∏ty
na poczàtku procesu reform, a w poêniejszym zbli˝a∏y si´ do siebie w obu grupach
krajów (tab. 1).
Test ró˝nicy mi´dzy Êrednimi (ostatnie dwa wiersze tabeli) potwierdza, ˝e zró˝nicowanie w obu grupach krajów by∏o istotnie mniejsze ni˝ pmi´dzy obiema grupami krajów. Dotyczy to zarówno sygnalizowanych ju˝ charakterystyk recesji transformacyjnej, jak i szybkiego wzrostu bezrobocia na poczàtku transformacji. Jedynym
wyjàtkiem jest brak istotnej ró˝nicy mi´dzy stopami bezrobocia w koƒcu okresu. Jest
on zgodny z wynikami, które podaje Andreff [1999]: w póêniejszym okresie trans* Tomasz Mickiewicz – University College London, SSEES, Senate House, Malet St., London.
1
Termin ten wprowadzi∏ Janos Kornai [1995].
2
Tomasz Mickiewicz
Tabela 1
Makroekonomiczny obraz transformacji w Europie Ârodkowo-Wschodniej i WNP
Kraj
Recesja
transformacyjnaa
D∏ugoÊç
recesji
w latach
PKB
w latach
1998/1989
w%
Stopa bezroStopa
bocia w pierw- bezrobocia
transformacjib w 1998 r.
Europa Ârodkowo-Wschodnia
Albania
Bu∏garia
Chorwacja
Czechy
Estonia
Litwa
¸otwa
Macedonia
Polska
Rumunia
S∏owacja
S∏owenia
W´gry
1991
1991
1991
1991
1992
1992
1994
1990
1990
1991
1991
1991
1991
3
4
5
3
6
5
3
6
2
4
4
4
4
86
66
78
95
76
65
59
72
117
76
100
104
95
8,3
11,1
13,2
4,1
6,5
1,3
6,5
19,2
6,3
6,2
12,2
8,2
7,5
17,8
12,2
11,4
7,5
9,9
13,3
14,0
34,5
10,4
10,4
15,6
7,6
7,8
Wspólnota Niepodleg∏ych Paƒstw
Armenia
Azerbejd˝an
Bia∏oruÊ
Gruzja
Kazachstan
Kirgistan
Mo∏dawia
Rosja
Tad˝ikistan
Turkmenistan
Ukraina
Uzbekistan
Europa
Ârodkowo-Wschodnia
WNP
1992
1993
1994
1992
1991
1994
1992
1992
1992
1994
1994
1992
4
7
6
6
7
5
7
7
8
7
10
5
41
44
78
33
61
60
32
55
42
44
37
90
1,8
16,0
2,1
2,3
0,0
0,7
0,1
4,8
0,3
3,0
0,4
0,1
8,9
12,9
2,3
14,7
14
4,3
1,9
13,3
1,8
19,0
3,7
0,5
1991
1993
4,1
6,6
83,8
51,4
8,5
2,6
13,3
8,1
Test ró˝nicy mi´dzy Êrednimi dla Europy Ârodkowo-Wschodniej i WNP
WartoÊç t
Poziom
istotnoÊci
–3,44
0,005
–4,53
4,56
3,25
0,001
0,001
0,005
1,90
nieistotny
dla 0,05
a
Rok najwi´kszego spadku produkcji po 1989 r.; zbli˝onà definicj´ przyjmuje O. Blanchard [1987].
b
To jest w roku podanym w kolumnie pierwszej.
èród∏o: Transition Reports..., 1997–2000.
Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji
3
formacji stopy bezrobocia w regionie majà wyraênà tendencj´ do konwergencji . Sformu∏owanie modelu, który wyjaÊnia zró˝nicowanie pokazane w tab. 1, b´dzie przedmiotem tego artyku∏u.
Ró˝nice w wynikach gospodarczych mog∏yby sugerowaç, ˝e systemy gospodarcze w obu grupach krajów podlegajà oddzia∏ywaniu specyficznych czynników pozaekonomicznych, na przyk∏ad zwiàzanych z normami kulturowymi czy d∏u˝szym lub
krótszym okresem ekspozycji na dzia∏anie systemu komunistycznego. Byç mo˝e tak
jest. Jednak linia rozumowania przyj´ta w tym artykule jest inna. Zró˝nicowanie daje si´ wyjaÊniç politykà gospodarczà i czynnikami ekonomcznymi. Sugeruje to równie˝ seria studiów ekonometrycznych, skupionych na w´˝szym zagadnieniu uwarunkowaƒ stóp wzrostu w krajach regionu. Przy w∏aÊciwej specyfikacji stopy wzrostu
w regionie dajà si´ wyjaÊniç przez ekonomiczne i strukturalne czynniki, bez potrzeby si´gania po jakiekolwiek zmienne zerojedynkowe, odnoszàce si´ do poszczególnych grup krajów2 . A zatem wyniki w obu grupach krajów si´ ró˝nià dlatego, ˝e odmienny by∏ charakter reform strukturalnych. W modelu b´dziemy si´ koncentrowaç
na dwu wymiarach: prywatyzacji oraz na polityce fiskalnej.
Z punktu widzenia prywatyzacji nale˝y zwróciç na dwie charakterystyki, które
odró˝niajà kraje WNP od Europy Ârodkowej. W tej pierwszej grupie:
mimo formalnej prywatyzacji, w znacznej cz´Êci przemys∏u kontrola nad
przedsi´biorstwami pozostaje nadal w r´kach aktorów wewn´trznych (insiderów),
tempo tworzenia nowych przedsi´biortw w gospodarce jest niskie.
Przechodzàc do osiàgni´ç prywatyzacji, prezentowanych w opracowaniach empirycznych opartych na badaniach przedsi´biorstw, widoczne jest akcentowanie roli nowych przedsi´biorstw jako êród∏a zmiany w strukturze produkcji, dynamiki produkcji oraz tworzenia nowych miejsc pracy. Jest to widoczne na przyk∏ad w przeglàdzie empirycznej literatury na temat prywatyzacji, którà oferujà O. Havrylyshyn
i D. Mc Gettigan [1999].
Modele teoretyczne uwzgl´dniajàce proces prywatyzacji w uj´ciu dynamicznym
rozgraniczajà zwykle dwa procesy: kurczenie si´ potencja∏u produkcyjnego w sektorze paƒstwowym oraz tworzenie nowego potencja∏u w sektorze prywatnym. Ten nurt
zapoczatkowa∏ w literaturze P. Aghion i O.J. Blanchard [1993], a wÊród autorów
póêniejszych wa˝nych prac mo˝na wymieniç L. Ruggerone’a [1996], który wprowadza do modelu deficyt bud˝etowy i inflacje, D. Rodrika [1995] i J. Firdmuca [1999],
którzy analizujà interakcj´ mi´dzy gospodarkà i demokratycznym systemem politycznym, J. Driffilla i M. Millera [1998], ktorzy odnoszà model do zjednoczenia Niemiec, oraz G. Grafe’a i C. Wyplosza [1998], którzy wprowadzajà zmiany sektorowe
oraz realny kurs wymiany w otwartej gospodarce.
G∏ówny problem le˝y w tym, ˝e modele te oparte sà na uproszczonym rozró˝nieniu mi´dzy sektorem paƒstwowym i prywatnym; nie biorà zatem pod uwag´ istniejàcego zró˝nicowania w sektorze prywatnym. Ale sama formalna prywatyzacja nie
musi prowadziç ani do restrukturyzacji, ani do poprawy efektywnoÊci, ani do wzro2 A. Berg i in. [1999] oraz O. Havrylyshyn i in. [1998], gdzie mo˝na znaleêç dalsze wskazówki bibliograficzne.
4
Tomasz Mickiewicz
stu. Dlatego na potrzeby tego tekstu spróbujemy zdefiniowaç sektor prywatny w sensie Êcis∏ym, jako sektor sk∏adajàcy si´ z dwu cz´Êci:
nowo powsta∏ych firm prywatnych, gdzie kontrola w∏aÊcicielska jest sprawowana przez organizatorów przedsi´biortstwa;
tych sprywatyzowanych firm paƒstowych, w których kontrola w∏aÊcicielska
przekazana jest na zewnàtrz przedsi´biorstwa, czyli nie jest sprawowana ani przez pracowników, ani przez (poczàtkowy) zespó∏ mened˝erów.
A zatem przyj´te okreÊlenie wyklucza te sprywatyzowane przedsi´biortwa, w których faktyczne nie przeniesiono kontroli w∏aÊcicielskiej poza firm´. Empirycznym odpowiednikiem kontroli w∏aÊcicielskiej sà decyzje dotyczàce podzia∏u wytworzonej
nadwy˝ki i obsady stanowisk kierowniczych. Obie wymienione podgrupy ∏àczy to,
˝e w obu pojawi∏ si´ nowy w∏aÊciciel, który albo organizuje powsta∏à w∏aÊnie firm´,
albo reorganizuje ju˝ istniejàce przedsi´biorstwo.
Uj´cie to nie jest w ca∏kowicie oryginalne, lecz nawiàzuje do opracowania
D. Johnson i in. [1997]. Autorzy ci, w sposób unikatowy w literaturze, podj´li równie˝ prób´ oszacowania wielkoÊci tak zdefinowanego „wàskiego” sektora dla po∏owy lat 9 0. Ârednie dla interesujàcych nas grup krajów przedstawione sà w tab. 2.
Tabela 2
Europa Ârodkowo-Wschodnia i WNP: sektor prywatny i polityka fiskalna
Grupa krajów
Europa Ârodkowo-Wschodnia
WNP
Udzia∏ podatków
WielkoÊç sektora pry- Wp∏ywy podatkowe
indywidualnych
watnego w wàskim znaw 1998 r.
w
ca∏oÊci podatków
jako % PBK
czniu w 1995 r. – w %
w 1998 r. – w %
4 1,9
2 3,3
3 5,5
1 7,9
1 7,5
9,5
˚ród∏a: S. Johnson [1997, Aneks 3]; Transition Report...,[1998, s. 5 9].
Z punktu widzenia naszego modelu skoncentrowanie si´ na tak zaw´˝onym sektorze prywatnym s∏u˝y wyodr´bnieniu tej grupy przedsi´biorstw, w której mo˝emy
oczekiwaç pozytywnych skutków efektywnoÊciowych. W modelu poni˝ej przypisujemy tej grupie trzy cechy:
brak wewn´trznej redystrybucji dochodów mi´dzy efektywnymi a nieefektywnymi miejscami pracy;
bodêce do tworzenia nowych miejsc pracy;
zdolnoÊç do restrukturyzacji, która ostatecznie prowadzi do wy˝szej efektywnoÊci, nawet jeÊli nast´puje to po przejÊciowym obni˝eniu wydajnoÊci spowodowanym reorganizacjà.
Drugà cechà definiujàcà naszego modelu b´dzie skupienie si´ na polityce fiskalnej. Interesujàce nas grupy krajów ró˝nià si´ w szczególnoÊci w dwu aspektach:
w krajach WNP w okresie transformacji za∏ama∏ si´ system wp∏wów podatkowych,
Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji
5
w tej samej grupie krajów rola wp∏ywów z podatków indywidualnych jest
znacznie mniejsza.
Skupienie si´ na tych dwóch charakterystykach fiskalnych odzwierciedla intuicje badawcze zawarte w modelu. Nie negujàc znaczenia polityki monetarnej uwa˝amy, ˝e sukces stabilizacji makroekonomicznej w Êrednim i d∏ugim okresie zale˝y od
opanowania sytuacji bud˝etowej, a najwa˝niejszym czynnikiem powodzenia w okresie
transformacji jest stworzenie sprawnego systemu podatkowego. Dotyczy to zarówno
adekwatnej wielkoÊci wp∏ywów podatkowych, jak i struktury podatkowej, która powoduje najmniejsze skutki antyefektywnoÊciowe.
II. Model
1. Zasoby pracy3
Zasoby pracy standaryzujemy jako 100% lub 1. Wprowadzamy te˝ nast´pujàce rozró˝nienie:
U – stopa bezrobocia,
N – stopa pracujàcych w sektorze prywatnym (wàsko rozumianym, a wi´c zdefiniowanym jak powy˝ej),
Ex – stopa kwalifikowanych pracowników w sektorze nieprywatnym,
Eu – stopa niewykwalifikowanych pracowników w sektorze nieprywatnym,
Dwie ostatnie kategorie odnoszà sie do sektora kontrolowanego przez insiderów, a wi´c poczàtkowego sektora paƒstwowego i spó∏dzielczego, oraz tej cz´Êci formalnego sektora prywatnego, gdzie prywatyzacja nie doprowadzi∏a do przekazania
kontroli w∏aÊcicielskiej na zewnàtrz, jak na przyk∏ad w Rosji.
Zró˝nicowany poziom kwalifikacji jest wa˝ny dla modelu, ale dla uproszczenia
rozwa˝amy tylko dwie kategorie: wysoko i nisko wykwalifikowanych.
Z definicji:
Ex + Eu + U + N = 1.
(1)
Dla uproszczenia równie˝, poczàtkowe (tj. przedtrasformacyjne) wartoÊci dla
sektora prywatnego i bezrobocia przyjmujemy za zero, tj. U 0 = 0, N 0 = 0.
2. Produkcja
Produkcja, która w modelu odpowiada PKB (oznaczona V), jest tworzona przez
wszystkie sektory gospodarki:
3
Model pomija biernych zawodowo, jednak w niektórych krajach transformujàcych si´ wysokie odp∏ywy poza rynek pracy, tj. w kierunku biernoÊci zawodowej, rzutowa∏y na stop´ bezrobocia; dotyczy to zw∏aszcza W´gier.
6
Tomasz Mickiewicz
V = yN + xEx + uEu,
(2)
gdzie: y, x oraz u – Êrednie (= kraƒcowe) wartoÊci dodane na pracownika, odpowiednio dla sektora prywatnego, wykwalifikowanych pracowników sektora nieprywatnego oraz niewykwalifikowanych pracowników sektora nieprywatnego.
Zak∏adamy, ˝e x 0 > u0 oraz x 0 > y 0 , czyli ˝e produktywnoÊç wykwalifikowanych pracowników w sektorze nieprywatnym jest wy˝sza ni˝ niewykwalifikowanych,
i co wi´cej, poczàtkowo jest wy˝sza ni˝ w sektorze prywatnym. To drugie wynika z tego, ˝e produktywnoÊç w sektorze prywatnym osiàga swoje docelowe wartoÊci z opóênieniem czasowym. Dla uproszczenia równie˝ y 0 oraz u0 (tj. poczàtkowe wartoÊci
produktywnoÊci w sektorze prywatnym i niewykwalifikowanych pracowników w nieprywatnym) sà ustalone na tym samym poziomie. To ostatnie uproszczenie nie rzutuje jednak istotnie na wyniki modelu.
3. Rzàd: podatki i deficyt – przejÊcie od starej do nowej struktury fiskalnej
Rzàd ustala struktur´ podatków przez trzy parametry polityczno-gospodarcze, te same dla ca∏ego okresu:
z E – stopa podatku nak∏adanego na sektor nieprywatny;
maxz EN – maksymalna stopa podatku nak∏adanego na pracujàcych (we wszystkich sektorach, z wy∏àczeniem bezrobotnych); rzàd ustala tylko maksymalnà stawk´, faktyczna stawka jest endogeniczna dla modelu (b´dzie to wyjaÊnione dalej);
maxz ENU – maksymalna stopa podatku od dochodów, tj. powszechnego podatku nak∏adanego na wszystkich, z uwzgl´dnieniem bezrobotnych.
A zatem, w tym uproszczonym uj´ciu trzy kolejne podatki ró˝nià si´ mi´dzy sobà tylko tym, ˝e majà coraz bardziej powszechny charakter.
Mo˝liwe stopy podatku sà zatem okreÊlone w przedzia∏ach:
0 £ z E £ 1,
0 £ maxz EN £ 1,
0 £ maxz ENU £ 1.
Podatki w modelu majà struktur´ kaskadowà, co b´dzie sformalizowane dalej.
Wyra˝ajà preferencje rzàdu dotyczàce sposobu finasowania wydatków, ale gdy dochody z preferowanego podatku nie wystarczajà, b´dzie nak∏adany kolejny podatek.
Prostsze modele fiskalne sà ∏atwe do zdefiniowania przez przyj´cie odpowiednich stawek za zero. W niektórych scenariuszach fiskalnych ca∏oÊç wp∏ywów podatkowych
mo˝e byç niewystarczajàca do sfinansowania wydatków, wówczas nak∏adany jest podatek inflacyjny.
Modelowana tu dynamika fiskalna oparta jest na nast´pujàcej intuicji. Pierwotny system podatkowy oparty by∏ na wp∏ywach fiskalnych z istniejàcych poczàtkowo
przedsi´biorstw (w warunkach tranformacji podatki te mo˝emy te˝ odnieÊç do „dywidendy” i PPWW). G∏ównym zadaniem reform by∏o zastàpienie/uzupe∏nienie go
„nowoczesnym” systemem podatkowym, zdolnym do zbierania dochodów w zmienionym otoczeniu gospodarczym. Ta instytucjonalna i polityczna zdolnoÊç do wprowadzenia reform fiskalnych jest okreÊlona przez wysokie wartoÊci maxzEN i w szczególnoÊci maxzENU. Ró˝nica miedzy nimi polega na tym, ˝e drugi podatek (uniwer-
Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji
7
salny dochodowy) ma mniejsze efekty antyefektywnoÊciowe ni˝ pierwszy (od pracujàcych), lecz podatek dochodowy jest trudniejszy do wprowadzenia i skutecznego
Êciàgania.
W najbardziej skrajnym przypadku rzàd nie jest w stanie wprowadziç zreformowanej struktury podatkowej (tj. wartoÊci maxzEN oraz maxzENU wynoszà zero).
Wówczas, w miar´ zanikajnia wp∏ywów podatkowych ze „starego” sektora, ca∏oÊç
wydatków rzàdowych jest finansowana przez deficyt.
Na drugim biegunie mamy innà sytuacj´ – ca∏oÊç wydatków mo˝e byç sfinansowana przez „nowe” podatki, czyli maxzEN wynosi jeden. Bud˝et jest zawsze zbilansowany, poniewa˝ opodatkowanie jest powszechne i obejmuje równie˝ bezrobotnych4 .
Podatki sà Êciàgane w ca∏oÊci lub mówiàc dok∏adniej – stawki podatkowe w modelu powinny byç interpretowane jako faktyczne, efektywne stawki podatkowe, a nie
formalne. Nie ma te˝ podwójnego opodatkowania.
Formalizacja przedstawionej dyskusji wyglàda nast´pujàco. Minimalny poziom
opodatkowania jest zawsze okreÊlony przez:
RE = zE(xEx + uEu).
(3)
JeÊli dochody generowane przez z E (tj. ze „starego sektora”) nie wystarczajà na
pokrycie wydatków publicznych, uzupe∏niane sà przez podatek od pracujàcych –
z EN:
jeÊli b gU > RE.
wówczas
w innym przypadku
(GV + bgU - RE )
[(1 - z E )( xE x + uEu ) + yN ]
reqzEN = 0,
;
(4)
gdzie reqzEN – stawka podatku od pracujàcych wymagana do sfinansowania ca∏oÊci
wydatków publicznych.
Wyra˝enie GV + b gU odnosi si´ do ca∏oÊci wydatków rzàdowych. G jest podstawowà cz´Êcià wydatków rzàdowych, która w Êlad za przyj´tym w literaturze uproszczeniem okreÊlona jest procentowo w stosunku do PKB (V)5 . Cz´Êç wydatków rzàdowych, która roÊnie wraz z poziomem bezrobocia, to b gU, a b g oznacza zasi∏ek dla
bezrobotnych (brutto)6 .
Wymagana stawka podatku od pracujàcych (reqzEN) mo˝e jednak byç nieosiàgalna, jeÊli jest wy˝sza od okreÊlonej egzogenicznie maksymalnej stawki podatku od
4 A. De Crombrugghe [1997] przedstawia bardziej szczegó∏owà analiz´ reform fiskalnych
w Polsce, podczas gdy A. Lopez-Claros, S. Alexashenko [1998] analizujà sytuacj´ w Rosji. W j´zyku polskim – A. Wernik [1996].
5 J. Driffill, M. Miller [1998] ustalajà t´ wartoÊç na 40% PKB; podobnie jest w naszych symulacjach. WielkoÊç wydatków rzàdowych w proporcji do PKB modelujà te˝ K. Grupta,
R. Lesink [1998, s. 99].
6 W praktyce mieliÊmy do czynienia zarówno z odp∏ywami do bezrobocia, jak i na wczeÊniejsze emerytury. Logika modelu si´ nie zmienia tak d∏ugo, jak d∏ugo skutki fiskalne sà podobne.
8
Tomasz Mickiewicz
pracujàcych – maxzEN, implikowanej przez wybór polityczno-gospodarczy. W zwiàzku z tym, faktyczna stawka podatku wynosi:
z EN = Min (reqzEN, maxzEN).
(5)
Zgodnie z logikà podobnà do poprzedniej, jeÊli okreÊlone wp∏ywy podatkowe
sà niewystarczajàce, nak∏adany jest podatek od dochodów. Wp∏ywy z pierwszych
dwóch podatków (tj. od sektora nieprywatnego i od pracujàcych) sà okreÊlone przez:
REN = RE + z EN[(1 – z E)(xEx + uEu) + y N]
(6)
i co za tym idzie, wymagana stawka trzeciego podatku, tj. podatku od dochodów,
wynosi:
GV + b gU > REN,
jeÊli
wówczas
reqz ENU =
w innym przypadku
(GV + bg U – REN )
{(1 – z EN )[(1 – z E )( xE x + uEu )+ yN ]+ bgU }
;
reqzENU = 0,
(7)
gdzie reqzENU – wymagana stawka podatku od dochodów.
Ponownie, wymagana stawka mo˝e byç nieosiàgalna i faktyczna stawka jest okreÊlona przez:
z ENU = Min (regzENU, maxzENU)
(8)
i ca∏oÊç dochodów rzàdowych z podatków jest okreÊlona przez:
RENU = REN + z ENU{(1 – z EN)[(1 – z E)(xEx + uEu) + yN] + b gU},
(9)
co daje wartoÊç deficytu lub nawy˝ki bud˝etu:
RENU – GV – b gU.
A zatem model dopuszcza mo˝liwoÊç nadwy˝ki bud˝etowej, szczególnie na poczàtku okresu transformacji, kiedy wp∏ywy ze „starego” systemu podatkowego sà
jeszcze du˝e, a bezrobocie ma∏e. Sposób rozdysponowania tej nadwy˝ki nie jest uj´ty w modelu; nie dopuszcza on mo˝liwoÊci optymalizacji polityki podatkowej w ciàgu
ca∏ego okresu. W praktyce, nadwy˝ka na poczàtku okresu by∏a nie wykorzystywana z powodu koniecznoÊci stworzenia podstaw wiarygodnoÊci rzàdu, zw∏aszcza
w kontekÊcie zad∏u˝enia zagranicznego.
Dlatego koncentrujemy si´ na deficycie bud˝etowym. Zak∏adamy, ˝e jest on finansowany przez monetyzacj´7 . Ca∏y proces nie jest szczegó∏owo uj´ty w modelu,
poniewa˝ koncentrujemy si´ na stronie „realnej”, tj. produkcji i bezrobociu. L. Ruggerone [1996] analizuje Êcie˝ki pieniàdza i inflacji. Nasz model natomiast zak∏ada
zwrotny wp∏yw deficytu na procesy realne (por. równanie 17).
Jako przybli˝ony wskaênik deficytu potraktujemy stosunek deficytu do dochodów do dyspozycji:
7
Mo˝liwoÊci finansowania d∏ugu publicznego by∏y ograniczone w okresie transformacji.
Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji
zI =
(GV + bg U – RENU )
(1 – z ENU ){(1 – z EN )[(1 – z E )( xE x + uEu )+ yN ]+ bg U }
.
9
(10)
Zak∏adajàc, ˝e ca∏oÊç deficytu bud˝etowego jest finansowana przez druk pieniàdza, mo˝e to s∏u˝yç jako przybli˝enie stosunku seignorage do dochodów do dyspozycji. A zatem wspó∏czynnik z I jest równowa˝ny z rezydualnym podatkiem nak∏adanym na wszystkie dochody, który jednak w odró˝nieniu od podatku od dochodów osobistych (z ENU) pociàga za sobà skutki antyefektywnoÊciowe.
Charakterystycznà cechà okreÊlonego w tej sekcji systemu fiskalnego jest to, ˝e
wp∏ywy podatkowe dostosowujà si´ do wy˝szego poziomu wydatków i nie ma mo˝liwoÊci za∏amania finasowego. Rzàd jest zawsze zdolny do sfinansowania deficytu
przez druk pieni´dzy, choç ma to oczywiÊcie wp∏yw na realnà wartoÊç transferów
spo∏ecznych (w modelu: zasi∏ków). Takie rozwiàzanie analityczne pozwala przesunàç
dyskusj´ z problemu potencjalnego ca∏kowitego za∏amania finansowego (jak
u P. Aghion i O.J. Blancharda [ 1993] oraz L. Ruggerone’a [1996] do implikacji alternatywnych re˝imów fiskalnych8 .
4. Dochody netto
Kluczowe rozró˝nienie w modelu dotyczy sektora prywatnego i nieprywatnego. Ten
drugi jest sektorem kontrolowanym przez insiderów. Dlatego zak∏adamy, ˝e sposób
okreÊlania dochodów w obu sektorach jest radykalnie odmienny. W sektorze nieprywatnym zauwa˝alna jest tendencja do wyrównywania dochodów, tzn. do wewn´trznego subsydiowania mniej produktywnych stanowisk pracy przez stanowiska bardziej produktywne. Aby nie komplikowaç zbytnio modelu, ta charakterystyka b´dzie równowa˝na formalnie temu, ˝e w sektorze nieprywatnym wyst´puje jednolity
Êredni dochód netto:
wE =
(1 – z I )(1 – z ENU )(1 – z EN )(1 – z E )( xE x + uEu )
.
( E x + Eu )
Dochody netto bezrobotnych sà okreÊlone przez:
b n = (1 – z I)(1 – z ENU) b g.
(11)
(12)
A˝eby okreÊliç dochody netto w sektorze prywatnym, najpierw wyznaczamy nadwy˝k´ netto do dyspozycji, po opodatkowaniu:
s = (1 – z I)(1 – z ENU)(1 – z EN) y.
(13)
W sektorze prywatnym nie ma wewn´trznej redystrybucji, a podzia∏ nadwy˝ki
jest okreÊlony przez negocjacje mi´dzy pracownikami a pracodawcami, jak w prostej
grze Nasha. Dla pracowników threat point jest okreÊlony przez zasi∏ek dla bezrobotnych netto, a dla pracodawców – przez p∏ace odpowiadajàce ca∏ej nawy˝ce. W tym
8
Model wykorzystuje do pewnego stopnia stylizowane fakty wynikajàce z empirycznej analizy zarówno systemu zabezpieczenia spo∏ecznego [J. Micklewright, G. Nagy 1994], jak i bud˝etu
[A. De Crombrugghe 1997].
10
Tomasz Mickiewicz
modelu si∏a negocjacyjna jest podobna i nadwy˝ka jest dzielona w równych cz´Êciach,
jak w prostym rozwiàzaniu Nasha. W ma∏o prawdopodobnym przypadku, kiedy zasi∏ek dla bezrobotnych netto jest wy˝szy ni˝ Êrednia nadwy˝ka do podzia∏u, zak∏ada si´, ˝e p∏aca jest na poziomie nadwy˝ki netto (ale nie ma wtedy bodêców do tworzenia miejsc pracy). A zatem:
wN = Min [(1/2)(b n + s), s].
(14)
5. Przep∏ywy
Na rys. 1 przedstawiono wszystkie przep∏ywy dopuszczalne w modelu. Powinny one
byç interpretowane jako przep∏ywy netto. Sektor nieprywatny mo˝e si´ skurczyç zarówno przez odp∏yw pracowników do sektora prywatnego, jak i do bezrobocia. Dodatkowo, bezrobotni mogà przechodziç do sektora prywatnego. Takie uj´cie, choç
uproszczone, odpowiada stylizowanym faktom. Odp∏yw z bezrobocia netto kierowa∏ si´ w∏aÊnie w kierunku (pozarolniczego) sektora prywatnego9 .
Rysunek 1
Przep∏ywy w czasie transformacji
Eu
?b >
we
U
Ex
?s > b
?s > we
N
Proces prywatyzacji (w sensie Êcis∏ym) rozpoczyna si´ wraz z odp∏ywem wy˝ej
wykwalifikowanych pracowników z sektora nieprywatnego (nie zrestrukturyzowanego) do sektora prywatnego (zrestrukturyzowanego). Wtedy nadwy˝ka w sektorze
prywatnym jest wy˝sza ni˝ p∏aca w sektorze nieprywatnym. Pracownicy wykwalifiko9
Taki obraz wynika z analizy opartej na danych z cenzusów aktywnoÊci ekonomicznej
[M. Socha, U. Sztanderska 1996]. Sektor prywatny charakteryzujà wysokie przep∏ywy w obie
strony, ale tu ujmujemy tylko przep∏ywy netto – z bezrobocia.
Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji 11
wani przechodzà bezpoÊrednio do nowego sektora, z pomini´ciem bezrobocia.
Z punktu widzenia modelu najwa˝niejsze jest to, ˝e tak rozumiana prywatyzacja rozpoczyna proces restrukturyzacji, który ostatecznie prowadzi do wy˝szej efektywnoÊci. Warto mo˝e podkreÊliç, ˝e prywatyzacj´ rozumiemy tu w sensie wàskim, tylko jako proces, którego skutkiem jest wàsko zdefiniowany sektor prywatny.
Jak ju˝ sygnalizowaliÊmy, zak∏adamy, ˝e produktywnoÊç w sektorze prywatnym
jest poczàtkowo ni˝sza ni˝ w sektorze nieprywatnym, co wynika z czasu potrzebnego na efektywne zorganizowanie bàdê zreorganizowanie majàtku produkcyjnego. Dwa bodêce sk∏aniajà pracowników wy˝ej wykwalifikowanych do opuszczania
sektora nieprywatnego. Pierwszym z nich jest wewn´trzna redystrybucja dochodów
w sektorze niepaƒstwowym i subsydiowanie przez nich nieproduktywnych stanowisk pracy. Drugim mo˝e byç polityka podatkowa wobec sektora paƒstwowego.
Wysokie stawki z E mogà przyspieszyç ten proces, poniewa˝ zmieniajà relacje p∏ac
w gospodarce.
Tempo przep∏ywu pracowników wykwalifikowanych z sektora nieprywatnego
do prywatnego jest tu modelowane jako funkcja ró˝nicy w poziomie dochodów
w obu sektorach, przybli˝ona przez relacj´ liniowà1 0. A zatem,
jeÊli st – 1 > wEt – 1 ,
to Ext = Ext – 1 – Min [a 1 (s t – 1 – wE
t –1
w innym przypadku Ext = Ext– 1,
), Ext – 1 ];
(15)
gdzie a 1 – parametr okreÊlajàcy tempo przep∏ywu jako funkcj´ ró˝nicy w dochodach.
Warunek logiczny obejmuje funkcj´ minimum i skonstruowany jest w taki sposób, aby wyeliminowaç zarówno mo˝liwoÊç ujemnych wartoÊci zatrudnienia w sektorze paƒstwowym, jak i rezydualne wielkoÊci zatrudnienia, gdy wartoÊç Ext zbli˝a
si´ do zera1 1.
Dwa czynniki – odp∏yw wykwalifikowanych pracowników z sektora nieprywatnego oraz egzogeniczny trend w kierunku ni˝szej wydajnoÊci, powodujà spadek Êredniej wartoÊci dodanej w sektorze nieprywatnym, a co za tym idzie obni˝anie si´ p∏ac
dla pozosta∏ych pracowników. Kiedy p∏ace spadajà, bezrobocie mo˝e staç si´ mniejszym z∏em dla pracowników niewykwalifikowanych, pod warunkiem, ˝e poziom zasi∏ków jest dostatecznie wysoki1 2. Prowadzi to do odp∏ywu pracowników niskokwalifikowanych do bezrobocia:
10
Zak∏ada si´, ˝e prywatyzacja w sensie Êcis∏ym oznacza oddzielenie funkcji pracownika
i w∏aÊciciela, co nie oznacza, ˝e pracownicy prywatyzowanych przedsi´biorstw nie uzyskujà korzyÊci z prywatyzacji.
1 1 Wyra˝enie tego w czasie ciàg∏ym by∏oby bardziej przejrzyste. Wówczas (7.1) wyrazili.
.
byÊmy jako Ex = – a 1 (s –wE) dla Ex > 0 oraz Ex = 0 dla Ex = 0. Jednak, nie pozwoli∏oby nam
to na uwzgl´dnienie faktu, ˝e przep∏ywy poprzez bezrobocie w modelu nie mogà byç natychmiastowe (por. poni˝ej).
1 2 Przyk∏ad Rosji pokazuje, ˝e w sytuacji, gdy poziom zabezpieczenia spo∏ecznego jest znikomy, pracownicy wolà status zatrudnionego nawet wówczas, gdy ich efektywne p∏ace spadajà
bardzo nisko (g∏ównie przez opóênienia w wyp∏atach).
12
Tomasz Mickiewicz
jeÊli bnt – 1 >wEt–1 to Eut = Eut – 1 – Min[a 1 (bnt – 1 – wE
t–1
), Eut – 1 ];
w innym przypadku Eut = Eut – 1 .
(16)
Pracownicy nisko kwalifikowani nie majà mo˝liwoÊci bezpoÊredniego przejÊcia
do sektora prywatnego. Niskie kwalifikacje majà bowiem w modelu podwójne znaczenie: przesàdzajà zarówno o produktywnoÊci, jak i o zdolnoÊciach przedsi´biorczych potrzebnych do zorganizowania nowej firmy lub samozatrudnienia. Nisko wykwalifikowani przechodzà zatem do bezrobocia, dopiero skàd mogà byç zatrudnieni przez sektor prywatny.
Sk∏onnoÊç bezrobotnych do szukania zatrudnienia w sektorze prywatnym (lub
dok∏adniej – intensywnoÊç wysi∏ku poszukiwania pracy) uwarunkowana jest wysokoÊcià zasi∏ków (warunek poda˝y pracy). Prywatni przedsi´biorcy muszà sfinansowaç dojÊcie nowych pracowników do oczekiwanej wydajnoÊci bàdê przez formalne
i nieformalne szkolenie, bàdê przez inwestycje w techniczne wyposa˝enie nowych stanowisk pracy1 3. Sk∏onnoÊç do tworzenia nowych miejsc pracy zale˝y zatem od relacji mi´dzy wartoÊcià bie˝àcà nadwy˝ki netto, która mo˝e byç wygenerowana przez
nowego pracownika, a kosztem nowego miejsca pracy, który w modelu jest funkcjà
ró˝nicy mi´dzy wydajnoÊcià poczàtkowà (u) a docelowà (y) pracownika. W konsekwencji przep∏ywy z bezrobocia do sektora prywatnego okreÊlone sà przez nast´pujàcy warunek:
jeÊli st – 1 > bnt – 1 (warunek poda˝y pracy)
oraz
( st - 1 - wN t - 1 )
> 0 (warunek popytu na prac´),
( r + z I ) - a2 ( yt - 1 - ut - 1 )
to ht = Min{a 1 [(st – 1 – wNt – 1 )/(r + z I) – a 2 (y t – 1 – ut – 1 )], U t –1 },
w innym przypadku ht = 0,
(17)
gdzie: parametr a 2 odnosi si´ do kosztu poczàtkowej inwestycji tworzàcej produktywne stanowisko pracy; stopa dyskontowa s∏u˝àca do obliczenia wartoÊci bie˝àcej
jest reprezentowana przez r + z I, gdzie r odnosi si´ do jej zwyk∏ej wartoÊci (zewn´trzny parametr modelu), a z I reprezentuje negatywne oddzia∏ywanie inflacji (przez zwi´kszonà niepewnoÊç).
Równanie (17) wymaga dwu komentarzy.
Po pierwsze – wartoÊç bie˝àca strumienia korzyÊci z nowego miejsca pracy jest
okreÊlona jako renta oparta na bie˝àcych wartoÊciach zarówno s, jak i wN. Obie jednak zmieniajà si´ w czasie i nie powinny byç traktowane jako sta∏e strumienie. Dopóki
przysz∏oÊç jest dostatecznie silnie dyskontowana, dopóty ró˝nica mi´dzy tà miarà
a miarà opartà na racjonalnych oczekiwaniach nie b´dzie du˝a. W konsekwencji tego, w jaki sposób modelowane sà zmiany w produktywnoÊci, równie˝ zmiany zarówno w s, jak i w sà z czasem coraz mniejsze.
1 3 W praktyce model koncentruje si´ na przemyÊle. W cz´Êci us∏ug istnia∏y dodatkowe
mo˝liwoÊci absorpcji pracy niewykwalifikowanej.
Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji 13
Drugi problem odnosi si´ do stopy dyskontowej, r + z I. W równaniu (17) r + z I
mo˝e byç interpretowane jako koszt alternatywny kapita∏u finansowego, który musi byç zamro˝ony, aby pokryç ró˝nic´ mi´dzy natychmiastowym kosztem stworzenia
miejsca pracy a korzyÊciami, które sà roz∏o˝one na przysz∏e okresy. Wy˝szà stop´
dyskontowà reprezentuje tu z I. Wynika to z inflacji i bardziej niepewnego otoczenia makroekonomicznego1 4. Warto zauwa˝yç, ˝e stopa dyskontowa ma negatywny
wp∏yw na tworzenie miejsc pracy równie˝ w modelu P. Aghion i O.J. Blancharda
[1993]. Kana∏ oddzia∏ywania jest zupe∏nie inny: tam stopa dyskontowa jest egzogeniczna, ale wy˝sza jej wartoÊç skutkuje w wy˝szej p∏acy w sektorze prywatnym (model p∏acy efektywnej), a to ma wp∏yw na tworzenie miejsc pracy.
Równanie (17) reprezentuje ca∏oÊç tworzenia miejsc pracy w modelu. Sektor
nieprywatny nie zwi´ksza liczby miejsc pracy netto, co mo˝na wyt∏umaczyç zgodnie
z klasycznà literaturà na temat przedsi´biorstw kontrolowanych przez pracowników.
W firmach tego typu, elastycznoÊç zatrudnienia w odniesieniu do produkcji jest niska, poniewa˝ nie ma bodêców do dzielenia nadwy˝ki na wi´kszà liczb´ pracowników [Mickiewicz 1995; 1996a; 1996b].
Sektor prywatny nie zatrudnia równie˝ pracowników nisko wykwalifikowanych
wprost z sektora nieprywatnego. Jest to uproszczenie, mo˝na jednak zauwa˝yç, ˝e
nawet kiedy p∏ace w sektorze nieprywatnym sà ni˝sze od zasi∏ków dla bezrobotnych,
to brak jest akceptacji przez pracowników sektora nieprywatnego ni˝szych ofert p∏acy, poniewa˝ majà oni alternatyw´ przejÊcia do stanu bezrobocia.
W dalszych symulacjach b´dzie si´ zak∏adaç, ˝e 25% poczàtkowego zatrudnienia stanowià pracownicy nisko kwalifikowani, co odpowiada szacunkom bezrobocia
ukrytego na poczàtku okresu [J. Brada 1989; M. Rutkowski 1990]. W efekcie, wi´kszoÊç przep∏ywów w modelu odb´dzie si´ i tak z pomini´ciem bezrobocia, co odpowiada obrazowi empirycznemu.
Odp∏ywy i dop∏ywy do bezrobocia, uj´te wspólnie, determinujà zmiany poziomu bezrobocia. Dodatkowym za∏o˝eniem modelu jest to, ˝e nie ma natychmiastowych przep∏ywów przez bezrobocie: sytuacja, w której pracownicy tracà prac´ i natychmiast znajdujà nowe zatrudnienie, jest definiowana jako bezpoÊredni przep∏yw
z jednego stanu zatrudnienia do drugiego. PrzejÊcie do stanu bezrobocia wià˝e si´ natomiast z warunkiem minimum: przynajmniej jednym okresem bez zatrudnienia.
JeÊli oznaczymy zmian´ w poziomie nisko wykwalifikowanego zatrudnienia
w sektorze nieprywatnym jako et (= Eut – Eut – 1 ), to zmiana w poziomie bezrobocia jest okreÊlona przez:
U t = U t – 1 – et – ht .
(18)
Zmiany w wielkoÊci sektora prywatnego nie muszà byç specyfikowane, poniewa˝
sà one wyznaczone wspólnie przez zmiany w pozosta∏ych sektorach.
Ostatnia cz´Êç dynamiki okreÊla zmiany w wydajnoÊci. P. Aghion i O.J. Blanchard
[1993], a za nimi inni cytowani wy˝ej autorzy przyjmujà sta∏e waroÊci dla wydajno14
Generalne uwagi na temat kosztów inflacji formu∏uje S. Fisher [1996]. Dobry przeglàd
problematyki systemu finansowego, bud˝etu i polityki pieni´˝nej w kontekÊcie postkomunistycznej transformacji oferuje R. McKinnon [1993].
14
Tomasz Mickiewicz
Êci we wszystkich sektorach. Tutaj model jest bogatszy (czego cenà jest brak ogólnego rozwiàzania). W zwiàzku z tym przyjmujemy wzrost wydajnoÊci sektora prywatnego w czasie transformacji z niskiego poczàtkowego poziomu. Z kolei wydajnoÊç
w sektorze nieprywatnym ulega erozji. Zmiany w wydajnoÊci sà okreÊlone przez nast´pujàce linowe równania ró˝nicowe:
yt = (1 – a 1 ) y t – 1 + a 1 (sektor prywatny)
(19)
xt = (1 – a 1 ) xt – 1 (wysoko wykwalifikowani w sektorze nieprywatnym) (20)
ut = (1 – a 1 ) ut – 1 (nisko wykwalifikowani w sektorze nieprywatnym)
(21)
Jak mo˝na sprawdziç, dla 0 < a 1 < 1, wydajnoÊç w sektorze prywatnym jest
zbie˝na do jednego, a w obu czeÊciach sektora nieprywatnego – do zera. Dwa ostatnie przypadki ró˝nià si´ jednak co do Êcie˝ek wydajnoÊci, wynika to z odmiennych
wartoÊci poczàtkowych.
III. Dynamika prywatyzacji, produkcji i bezrobocia
1. Uj´cie ogólne
Zgodnie z modelem, proces transformacji rozpoczyna si´ wówczas, gdy wydajnoÊç
w sektorze nieprywatnym zaczyna maleç (wzór 1 9–21). Docelowy punkt zarówno
procesu transformacji, jak i prywatyzacji mo˝e byç w modelu okreÊlony przez moment, kiedy zatrudnienie w sektorze nieprywatnym spada do zera. A zatem koƒcowym efektem jest kombinacja zatrudnienia w sektorze prywatnym i bezrobocia. Bezrobocie mo˝e spadaç, nawet po zakoƒczeniu procesu trasformacji, ale model pozwala wyznaczyç punkt docelowy, tj. „posttrasformacyjnà stop´ bezrobocia”, która mo˝e
byç interpretowana jako stopa bazowa, która abstrahuje od sezonowych fluktuacji
i nowych oddzia∏ywaƒ.
Warto zaczàç od okreÊlenia warunków koniecznych do tego, aby proces prywatyzacji w ogóle si´ rozpoczà∏. Na podstawie wzorów (11, 13 i 1 5) mo˝na przyjàç, ˝e
warunkiem koniecznym prywatyzacji (transfer od Ex do N) jest:
yt >
(1 - z E )( xE x + uEu )
.
( E x + Eu )
(22)
A zatem proces tworzenia sektora prywatnego (w sensie Êcis∏ym) rozpoczyna si´
wówczas, gdy wydajnoÊç w tym sektorze jest wy˝sza od wydajnoÊci w sektorze nieprywatnym, skorygowanej o obcià˝enia podatkowe i redystrybucj´, specyficzne dla tego sektora. Poniewa˝ za∏o˝yliÊmy, ˝e produktywnoÊç w sektorze nieprywatnym maleje, prywatyzacja staje si´ pr´dzej czy póêniej koniecznoÊcià, jednak moment rozpocz´cia tego procesu jest wynikiem polityki fiskalnej wobec sektora nieprywatnego.
Tam, gdzie presja fiskalna na ten sektor jest silniejsza, insiderzy zaakceptujà prywatyzacj´ wczeÊniej. Wówczas transformacja rozpoczyna si´ od momentu, kiedy produktywnoÊç w sektorze prywatnym (y t ) jest nadal ni˝sza ni˝ w sektorze nieprywatnym
Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji 15
(xt ). „Recesja transformacyjna” rozpocznie si´ wczeÊniej, poniewa˝ nastàpi dodatkowy przejÊciowy spadek wydajnoÊci spowodowany przep∏ywem do sektora prywatnego. Ta wczesna recesja niesie równie˝ ze sobà wczeÊniejsze rozpocz´cie wzrostu, poniewa˝ wi´kszy sektor prywatny b´dzie móg∏ wczeÊniej zrównowa˝yç malejàcà wydajnoÊç w sektorze niepaƒstwowym.
Drugi element dynamiki odnosi si´ do przep∏ywu z sektora nieprywatnego do
bezrobocia. Proces ten nie rozpocznie si´ dopóki, dopóty Êrednie dochody pracowników niewykwalifikowanych pozostajà wy˝sze od potencjalnych dochodów w stanie bezrobocia. Istotne z punktu widzenia modelu jest to, ˝e taki proces jest zwiàzany z poprzednim; tzn. kiedy pracownicy wykwalifikowani zaczynajà opuszczaç sektor nieprywatny spadajà tam Êrednie dochody, co czyni zatrudnienie w sektorze
nieprywatnym mniej atrakcyjne dla pracowników niewykwalifikowanych.
We wzorach (11, 12, 16) mo˝na znaleêç wyt∏umaczenie, dlaczego przep∏yw
z sektora nieprywatnego do bezrobocia rozpocznie si´ w momencie, kiedy:
bg >
(1 - z EN )(1 - z E )( xE x + uEu )
.
( E x + Eu )
(23)
W wariancie fiskalnym, kiedy nie opodatkowuje si´ zatrudnienia (z EN = 0), prawe strony zarówno (22) oraz (23) sà identyczne. A zatem, przy danych poczàtkowej struktury zatrudnienia, wydajnoÊci oraz stopy opodatkowania sektora nieprywatnego, oba kierunki odp∏ywów z tego sektora b´dà okreÊlone odpowiednio przez te
same lewe strony nierównoÊci: wielkoÊç zasi∏ków dla bezrobotnych i poziom wydajnoÊci w sektorze prywatnym.
Opodatkowanie pracujàcych (z EN > 0) wprowadzi ró˝nic´ mi´dzy tymi dwoma
procesami: zwi´kszy bodêce do redukcji zatrudnienia w sektorze nieprywatnym, nie
zmieniajàc odp∏ywów do sektora prywatnego. W rezultacie odp∏ywy w kierunku bezrobocia bedà relatywnie wy˝sze.
W ka˝dym przypadku zmiany w wydajnoÊci prowadzà do tego, ˝e odp∏ywy do
bezrobocia muszà z czasem wzrosnàç. Jedynà mo˝liwoÊcià ca∏kowitego wyeliminowania bezrobocia by∏oby przyj´cie wysokoÊci zasi∏ków dla bezrobotnych za zero. Taki przypadek le˝y jednak poza realnym zasi´giem opcji polityczno-ekonomicznych.
Co wi´cej (jak to b´dzie przedstawimy dalej), nie by∏by to wcale optymalny scenariusz z punktu widzenia wyników ekonomicznych.
Zarówno w aspekcie produkcji, jak i rynku pracy, trzeci proces, tj. zatrudnianie
w sektorze prywatnym, jest najwa˝niejszy z trzech przep∏ywów uj´tych w modelu.
Ostatecznie wszyscy niewykwalifikowani pracownicy znajdà si´ w stanie bezrobocia,
a zatem zatrudnienie z bezrobocia jest jedynym sposobem zmniejszenia posttransformacyjnej stopy bezrobocia. Zatrudnianie nastàpi wtedy, kiedy spe∏nione b´dà warunki popytu i poda˝y, okreÊlone we wzorze (17). Z punktu widzenia poda˝y, nadwy˝ka netto musi byç wy˝sza ni˝ zasi∏ek dla bezrobotnych netto, a˝eby mo˝na by∏o
wynegocjowaç p∏ace wy˝sze od zasi∏ku. ¸àcznie z (12–13) warunek poda˝y pracy
w (17) jest równowa˝ny
(1 – z EN)y > b g.
(24)
16
Tomasz Mickiewicz
¸atwo zauwa˝yç, ˝e opodatkowanie pracy ma ponownie negatywny efekt. Jak
ju˝ zauwa˝ono, przyspiesza ono dop∏ywy do bezrobocia i zgodnie z (24) mo˝e zatrzymaç odp∏ywy z bezrobocia, je˝eli produktywnoÊç w sektorze prywatnym (y) jest
wystarczajàco wysoka. Z czasem roÊnie y, przybli˝ajàc si´ do jednoÊci. A zatem, powinniÊmy oczekiwaç, ˝e (24), tj. warunek poda˝y b´dzie spe∏niony w jakimÊ czasie,
nawet jeÊli si´ to nie stanie na poczàtku transformacji. Bardziej konkretnie brzmi to
nast´pujàco: warunek poda˝y w (24) b´dzie spe∏niony dla wszystkich kombinacji zasi∏ku dla bezrobotnych i podatków od pracujàcych, które spe∏niajà:
1 > b g + z EN.
(25)
Warunek ten b´dzie zatem spe∏niony dla wszystkich, poza najbardziej skrajnymi, typów polityki fiskalnej. Skoro mo˝emy tego oczekiwaç, to rola popytu na prac´ staje si´ kluczowa dla okreÊlenia posttransformacyjnej stopy bezrobocia. Jest to
jednak równie˝ najbardziej skomplikowana relacja w modelu.
Podstawiajàc (12–14) do relacji popytu na prac´ w (17) i opuszczajàc subskrypty czasowe dla uproszczenia, mo˝emy zapisaç warunek popytu na prac´ w nast´pujàcy
sposób:
ÏÔ (1 – z I )(1 – z ENU ) [(1 – z EN ) y – bg ] ¸Ô
(26)
Ì
˝ – a2 ( y – u) > 0.
ÔÓ
Ô˛
2( r + z I )
Lewà stron´ (26) mo˝emy interpretowaç jako ró˝nic´ mi´dzy korzyÊciami ze
stworzenia stanowiska pracy a kosztem stworzenia stanowiska pracy. Te pierwsze
sà okreÊlone w mianowniku przez polityk´ fiskalnà, zasi∏ki dla bezrobotnych i wydajnoÊç pracy w sektorze prywatnym, a w liczniku – przez bazowà stop´ dyskontowà. Wyra˝enie drugie (koszt tworzenia stanowiska pracy) jest prostsze,
poniewa˝ jest funkcjà ró˝nicy mi´dzy zastanà produktywnoÊcià pracownika nisko
wykwalifikowanego a docelowà produktywnoÊcià pracownika sektora prywatnego. Parametr a 2 odpowiada tu efektywnoÊci inwestowania w ludzki lub fizyczny kapita∏.
Ogólnie, w odró˝nieniu od poprzednich równaƒ (26) nie dostarcza bezpoÊrednio ogólnych wniosków dotyczàcych procesu zatrudniania w czasie, poniewa˝ bazowe trendy w wydajnoÊci pracy majà wp∏yw na oba sk∏adniki równania. Co wi´cej, zarówno z ENU (podatek dochodowy), jak i z I (efekt rezydualnego deficytu bud˝etowego na dochody realne) sà endogenicznymi zmiennymi i funkcjami zarówno
bezrobocia, jak i parametrów fiskalnych.
A zatem, aby uchwyciç dynamik´ w sposób analityczny, ograniczymy si´ do dwu
prostszych przypadków polityki fiskalnej.
Po pierwsze – dla przypadku, gdy reformy fiskalne si´ powiod∏y i bud˝et jest zrównowa˝ony (maxzENU wynosi 1, co implikuje z I = 0), to u˝ywajàc (6–7), otrzymujemy:
È bg U + (G - z EN )( xE x + uEu + yN ) - z E (1 - z EN )( xE x + uEu ) ˘
Í1 ˙+
ÍÎ
˙˚
bg U + (1 - z EN )[(1 - z E )( xE x + uEu ) + yN ]
- a2 ( y - u) > 0.
(27)
Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji 17
Po drugie – dla jeszcze prostszego przypadku, kiedy ca∏oÊç wydatków jest zrównowa˝ona ca∏kowicie przez uniwersalny podatek dochodowy (z ENU), nierównoÊç
(27) upraszcza si´ do:
(1 - G)( xE x
+ uEu + yN )( y - bg )
2 r ( bg U + xE x + uEu + yN )
- a2 ( y - u) > 0 .
(28)
NierównoÊci (26–28) pokazujà ten sam warunek popytu na prac´, to jest wartoÊç progowà korzyÊci z utworzenia nowego miejsca pracy, poni˝ej której sektor prywatny nie b´dzie tworzy∏ zatrudnienia. Powy˝ej tego progu zatrudnienie staje si´ linowà funcjà lewej strony nierównoÊci, tak jak w (17).
Zgodnie z tym, co powiedziano wczeÊniej, êród∏em komplikacji w (26) jest zatem wyra˝enie pierwsze, czyli korzyÊci z tworzenia miejsca pracy, i to nale˝y rozwa˝yç.
Aby posunàç si´ dalej w naszej analizie, zamiast rozwa˝aç szczegó∏owo Êcie˝k´ czasowà, skupimy si´ na posttransformacyjnych wartoÊciach stopy bezrobocia równowagi.
JeÊli w koƒcowej fazie transformacji korzyÊci z tworzenia zatrudnienia zwi´kszajà
si´ wystarczajàco szybko w stosunku do kosztów, to stopa bezrobocia mo˝e zostaç
sprowadzona do zera. Jednak z ciekawszym (i bardziej realistycznym) przypadkiem
mamy do czynienia wówczas, gdy wraz z czasem krzywa kosztów roÊnie szybciej ni˝
krzywa korzyÊci i ostatecznie przecina krzywà korzyÊci. W tym momencie strumieƒ
nowego zatrudnienia ustaje i bezrobocie stabilizuje si´ na posttransformacyjnym poziomie równowagi. Obie Êcie˝ki nie sà jednak liniowe, wobec tego nale˝y jeszcze
sprawdziç, co dzieje si´ na prawo od punktu przeci´cia. Chodzi o to, czy osiàgni´ta
wartoÊç równowagi jest trwa∏a. Aby sprawdziç, co dzieje si´ w koƒcowych stadiach
transformacji, mo˝emy u˝yç docelowych wartoÊci wydajnoÊci (y = 1, u = 0) i posttransformacyjnej struktury zatrudnienia (Ex = Eu = = 0). JeÊli znak warunku popytu na prac´ si´ nie zmienia, ustalona równowaga jest trwa∏a.
Wyra˝enie to zawiera warunek popytu na prac´ dla typowego przypadku, który b´dziemy rozwa˝aç w symulacjach: nie ma specjalnego podatku od pracujàcych
(tj. maxzEN = z EN = 0), ale obecny jest pewien deficyt bud˝etowy (inaczej ni˝ 27–28).
( y - bg )
(1 - G) yN (1 - z ENU )
2 r {(1 - z ENU ) r ( yN + bg U ) + bg U + (G - z ENU ) yN }
[
]
- a2 ( y - u) > 0. (29)
JeÊli warunek (29) nie jest spe∏niony dla y = 1 oraz u = 0, miejsca pracy nie sà
tworzone i stopa bezrobocia pozostanie na sta∏ym posttrasformacyjnym poziomie.
Tak jest w przypadku wszystkich symulacji tu rozwa˝anych.
Podsumowujàc: transformacji towarzyszy wzrost wydajnoÊci w sektorze prywatnym. Zwi´ksza on korzyÊci z tworzenia nowych miejsc pracy. JednoczeÊnie zwi´ksza
si´ koszt nowych inwestycji w tworzenie miejsc pracy, poniewa˝ roÊnie ró˝nica mi´dzy zastanà a oczekiwanà wydajnoÊcià potencjalnych nowych pracowników. Ci ostatni tracà kwalifikacje propocjonalnie do czasu, w jakim pozostajà albo w niewydajnym
sektorze nieprywatnym, albo jako bezrobotni. W pewnym momencie ta ró˝nica w wydajnoÊci staje si´ zbyt du˝a i zatrudnianie netto ustaje ca∏kowicie. Posttrasformacyjna stopa bezrobocia równowagi zostaje ustalona.
18
Tomasz Mickiewicz
2. Symulacje – parametry
Zastosowania modelu zostanà zilustrowane przez alternatywne wybory polityczno-gospodarcze, które implikujà odmienne Êcie˝ki bezrobocia i produkcji. Poczàtkowy zestaw parametrów, wspólny dla wszystkich symulcji jest podsumowany w tab. 3,
a w tab. 4 po∏àczono opcje polityczno-gospodarcze ze Êcie˝kami produkcji i bezrobocia, które one generujà.
Tabela 3
WartoÊci paratmetrów i poczàtkowe wartoÊci zmiennych
Parametry
a 1 szybkoÊç przep∏ywów/dostosowaƒ
a 2 koszt inwestycji
r bazowa stopa dyskontowa
G autonomiczne wydatki rzàdowe, w % PKB
0,0 2
2,1 5
0,0 5
0,4 0
Poczàtkowa struktura zasobów pracy – w %
Ex sektor nieprywatny: wysokie kwalifikacje
Eu sektor nieprywatny: niskie kwalifikacje
N sektor prywatny
U bezrobocie = 1 – Ex – Eu – N
75
25
0
0
Poczàtkowa wydajnoÊç
u0 sektor nieprywatny: niskie kwalifikacje
x0 sektor nieprwatny: wysokie kwalifikacje
y 0 sektor prywatny
0,5 0
1,0 0
0,5 0
W przyj´tej tu strukturze zasobów pracy bie˝e si´ pod uwag´ szacunki ukrytego bezrobocia (tj. nieefektywnego zatrudnienia) na poczàtku transformacji [M. Rutkowski 1990; 1995], które w modelu odpowiadajà Eu – nisko wykwalifikowanemu
zatrudnieniu. Dla uproszczenia poczàtkowa wielkoÊç zatrudnienia w sektorze prywatnym jest okreÊlona jako zero.
3. Symulacje, scenariusze dla Europy Ârodkowej i WNP
Na rys. 2 przedstawiamy Êcie˝ki transformacji, które przypominajà Êcie˝ki bezrobocia w Europie Ârodkowej (wariant I).
W tym scenariuszu kombinacja silnej presji fiskalnej na sektor nieprywatny (paƒstwowy) reprezentowana przez wartoÊç z E1 5 oraz wzgl´dnie wysokie zasi∏ki dla bez15
WartoÊç parametru z E ma pewne odniesienie empiryczne. JeÊli strumieñ gotówki brutto
przybli˝ymy przez: p∏ace, amortyzacj´, zysk oraz podatki, to stosunek podatków do tak zdefiniowanego wskaênika wynosi∏ 63% dla 100 najwi´kszych firm pañstwowych przemys∏u prze-
Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji 19
Rysunek 2
Wariant I – niski deficyt bud˝etowy, wysokie zasi∏ki
%
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Ex
Eu
Un
N
ZE = 0,655, MaxZEN = 0, MaxZENU = 0,415, b g = 0,575
robotnych (b g)1 6 skutkuje tym, ˝e odp∏ywy z sektora nieprywatnego zaczynajà si´
wczeÊnie. Bezrobocie zwi´ksza si´ szybko, od samego poczàtku transformacji. Poziom
szczytowy wynosi 16%, a posttransformacyjny poziom równowagi wynosi 11%1 7.
Taki scenariusz mo˝emy porównaç z drugim przypadkiem, kiedy system fiskalny jest nieadekwatny (wariant II). Mamy tu znaczny deficyt bud˝etowy, otoczenie
ekonomiczne nie zapewnia stabilnoÊci i brakuje bodêców do rozwoju sektora prywatnego. Presja finansowa na sektor nieprywatny jest niska, ale równie˝ niskie sà zasi∏ki dla bezrobotnych, co zniech´ca do restrukturyzacji i odp∏ywów z sektora nieprywatnego. Mimo ˝e p∏ace sà niskie, poczàtkowo te˝ sà niskie odp∏ywy do bezrobocia. Przypadek ten ilustruje rys. 3, który odpowiada w przybli˝eniu rzeczystemu
przebiegowi transformacji w krajach WNP.
twórczego w Polsce, w 1993 r. [Lista 500, 1994]. Ponownie, bardziej szczegó∏owà analiz´ podatków przedstawia A. De Crombrugge [1997].
1 6 Zasi∏ki dla bezrobotnych: relacja do p∏acy pozostawa∏a w przedziale 50–75% dla
wi´kszoÊci krajów transformujàcych si´. By∏ on ni˝szy dla Polski (36%), ale by∏o to wi´cej ni˝
zrekompensowane ∏atwiejszymi kryteriami przyznawania i d∏u˝szym okresem wyp∏acania, do dwu
lat, w pewnych przypadkach [World Employment..., 1996, s. 126). M. Burda [1993] przedstawia przekonujàcy wskaênik wartoÊci Êwiadczeƒ dla bezrobotnych, który uwzgl´dnia d∏ugoÊç
otrzymywania, dost´pnoÊci i relacj´ do p∏ac. Zasi∏ki dla bezrobotnych w modelu nale˝y interpretowaç jako odnoszàce si´ do takiej w∏aÊnie bardziej z∏o˝onej miary.
1 7 Odpowiednikiem empirycznym poziomu równowagi nie jest oczywiÊcie sta∏a stopa bezrobocia, lecz kilkuprocentowe oscylacje wokó∏ tej wartoÊci.
20
Tomasz Mickiewicz
Rysunek 3
Wariant II – wysoki deficyt bud˝etowy, niskie zasi∏ki
%
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Ex
Eu
Un
N
ZE = 0,3 3, MaxZEN = 0, MaxZENU = 0,3, b g = 0,45
Transformacja przebiega tu wolno i chocia˝ bezrobocie pojawia sie z opóênieniem,
zwi´ksza si´ ono do wy˝szej posttransformacyjnej stopy równowagi – 16%. To wysoki
poziom, i za wczeÊnie ˝eby okreÊliç, czy ten scenariusz sprawdzi si´ dok∏adnie w Rosji
lub w innych krajach WNP. Zauwa˝my bowiem, ˝e transformacja rozpocz´∏a si´ w tych
krajach póêniej i dlatego bie˝àcych danych na temat bezrobocia (jak w tab. 1) nie mo˝na jeszcze traktowaç jako odpowiadajàcych posttransformacyjnej stopie równowagi.
W praktyce jest jednak jeszcze dodatkowy problem. W modelu bierze si´ pod
uwag´ poczàtkowo nadmierne zatrudnienie w sektorze paƒstwowym i nie uwzgl´dnia si´ bezrobocia ukrytego w innych cz´Êciach gospodarki. W takich gospodarkach
jak Rosja, zatrudnienie w rolnictwie nie maleje w sposób istotny i sektor ten nadal
odgrywa rol´ rezerwowego pracodawcy [T. Mickiewicz 2001]. A zatem, wi´ksze wielkoÊci bezrobocia powinny byç raczej interpretowane jako odnoszàce si´ równie˝ do
ukrytego bezrobocia w rolnictwie.
Niemniej porównanie obu scenariuszy potwierdza wyniki zawarte w tab. 1:
scenariusz Êrodkowoeuropejski implikuje szybszy wzrost bezrobocia na poczàtku okresu,
w póêniejszym okresie transformacji stopy bezrobocia ulegajà zbi˝eniu w obu
grupach krajów.
Podobnie jak w przypadku bezrobocia, równie˝ w przypadku produkcji porównanie wynikowych Êcie˝ek transformacyjnych potwierdza istotne charakterystyki empiryczne, które odró˝niajà Europ´ Ârodkowà od WNP (tab. 1), mimo ˝e skala efektów nie jest precyzyjnie odwzorowana. A zatem:
Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji 21
recesja transformacyjna rozpoczyna si´ wczeÊniej w scenariuszu Europy Ârodkowej ni˝ w WNP;
recesja jest g∏´bsza w scenariuszu WNP;
wyjÊcie z recesji jest równie˝ opóênione w przypadku WNP.
Dla lepszego porównania skutki obu scenariuszy sà pokazane ∏àcznie na rys. 4.
Obie Êcie˝ki odpowiadajà Êcie˝kom bezrobocia z rys. 2 i 3.
Koƒcowy poziom produkcji w scenariuszu WNP b´dzie równie˝ ni˝szy,
poniewa˝ jest on zawsze bezpoÊrednio zwiàzany z posttransformacyjnà stopà bezrobocia. Numeryczne wyniki obu omówionych scenariuszy oraz dwu dodatkowych
które pokazujà wp∏yw zmian w polityce fiskalnej na sektor nieprywatny (podsumowanie w tab. 4).
Tabela 4
Wyniki symulacji
Parametry fiskalne
Wyniki
I. Scenariusz Êrodkowoeuropejski
ZE = 0,655
MaxZEN = 0
MaxZENU = 0,415
b g = 0,575
maksimum bezrobocia – 16%
koƒcowe bezrobocie – 11%
minimalny indeks produkcji – 57%
d∏ugoÊç transformacji – 9 0
II. Scenariusz WNP
ZE = 0,33
MaxZEN = 0
MaxZENU = 0,3
b g = 0,4 5
maksimum bezrobocia – 16%
koƒcowe bezrobocie – 16%
minimalny indeks produkcji – 53%
d∏ugoÊç transformacji – 9 6
III. Maksymalna presja na sektor nieprywatny/dawny paƒstwowy
ZE = 1
MaxZEN = 0
MaxZENU = 0,415
b g = 0,575
Maksimum bezrobocia – 23%
Koƒcowe bezrobocie – 17%
Minimalny indeks produkcji – 57%
D∏ugoÊç transformacji – 7 1
IV. Niska presja na sekor nieprywatny/dawny paƒstwowy
ZE = 0,125
MaxZEN = 0
MaxZENU = 0,415
b g = 0,575
Maksimum bezrobocia – 17%
Koƒcowe bezrobocie – 17%
Minimalny indeks produkcji – 46%
D∏ugoÊç transformacji – 124
Wszystkie cztery scenariusze sà opisane przez maksymalnà stop´ bezrobocia
w okresie transformacji, posttransformacyjnà stop´ bezrobocia, minimalnà wartoÊç
indeksu produkcji w czasie recesji transformacyjnej oraz d∏ugoÊç transformacji (prywatyzacji), czyli liczb´ okresów, które up∏ynà zanim zatrudnienie w sektorze niepry-
22
Tomasz Mickiewicz
Rysunek 4
Âcie˝ki produkcji
0,90
0,85
0,80
0,75
0,70
0,65
0,60
0,55
0,50
0,45
0,40
Europa
WNP
ZE = 0,655, Max.ZEN = 0, Max.ZENU = 0,415, b g = 0,575
watnym spadnie do zera1 8. D∏u˝sza transformacja (prywatyzacja) jest zwiàzana z powy˝szym kosztem w postaci utraconej produkcji, poniewa˝ jest opóêniony wzrost
bardziej efektywnego sektora.
Tabela 4 ilustruje ciekawe dylematy polityczno-gospodarcze. Warto zauwa˝yç,
˝e przypadek niskiej presji fiskalnej na sektor nieprywatny (dawny paƒstwowy IV)
jest nieoptymalny, poniewa˝ opóênia odp∏ywy z tego sektora. W rezultacie recesja
trasformacyjna trwa bardzo d∏ugo, a posttransformacyjne bezrobocie jest wysokie.
Bezrobocie pojawia si´ póêno podczas transformacji, kiedy ró˝nice w wydajnoÊci sà
ju˝ du˝e, a w zwiàzku z tym zysk netto z tworzenia nowych miejsc pracy jest tu niski i staje si´ negatywny, zanim bezrobotni zostajà wykorzystani przez sektor prywatny. W rezultacie ∏àczny odp∏yw z bezrobocia do sektora prywatnego jest niski.
Zwi´kszenie presji na sektor nieprywatny (dawny paƒstwowy) skutkuje w szybkiej transformacji (skrajny scenariusz, III: z E = 1). Maksymalny poziom bezrobocia
jest wysoki i wysoka jest równie˝ posttransformacyjna stopa bezrobocia w wyniku
18
Model zbudowany jest w taki sposób, ˝e posttransformacyjna stopa równowagi produkcji, przy pe∏nym zatrudnieniu jest dana jako 1, a poczàtkowa struktura zasobów pracy i wydajnoÊci
implikuje poczàtkowe wartoÊci produkcji jako 0,875. Jednak tab. 2 przekszta∏ca te wartoÊci
w indeks w odniesieniu do wartoÊci poczatkowych, aby umo˝liwi∏ ∏atwiejsze odniesienie do danych empirycznych. I tak na przyk∏ad wartoÊci indeksu 55% odpowiada najni˝sza wartoÊç produkcji 0,481, podzielona przez 0,875.
Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji 23
negatywnego sprz´˝enia zwrotnego od wysokiego bezrobocia przez koszty zas∏ków do podatków. Powoduje to niskie korzyÊci z tworzenia miejsc pracy. W tym
punkcie pojawia si´ wa˝na alternatywa – bezrobocie a szybka transformacja. Polityka maksymalnej presji na sektor nieprywatny mo˝e byç ryzykowna, jeÊli zwa˝y si´
dodatkowo, ˝e wysokie bezrobocie pojawiajàce si´ wczeÊnie mo˝e skutkowaç decyzjami wyborców przeciw reformatorom i zburzeniem ca∏ego procesu reform, co
nie jest uj´te w modelu (modelowanie takiego efektu przedstawiajà D. Rodrik
[1995] i J. Fidrmuc [1999].
Jak wykazaliÊmy w cz´Êci analitycznej, opodatkowanie pracujàcych ma zawsze
efekt negatywny, ale jest on mniej dotkliwy, jeÊli presja fiskalna na sektor nieprywatny jest wysoka, poniewa˝ wówczas nie ma potrzeby wysokiego opodatkowania sektora prywatnego w pierwszej fazie transformacji. Znaczenie negatywnego efektu opodatkowania pracujàcych zwi´ksza si´ jednak w póêniejszej fazie transformacji.
W ka˝dym przypadku wysokie zasi∏ki dla bezrobotnych prowadzà zarówno do
wy˝szego maksymalnego bezrobocia, jak i do wy˝szej posttransformacyjnej stopy bezrobocia. Bardziej interesujàce jest to, ˝e powodujà one wyd∏u˝anie si´ ca∏ego procesu transformacji, poniewa˝ mimo i˝ zasi∏ki przyspieszajà odp∏yw do bezrobocia,
poÊrednio dzia∏ajà hamujàco na wzrost sektora prywatnego, gdy˝ prowadzà do wy˝szych podatków i os∏abienia bodêców do rozwoju tego sektora.
Wnioski – rekomendacje polityczno-gospodarcze
Sytuacja w sferze fiskalnej oddzia∏uje na ca∏y proces transformacji. Na poziomie najbardziej ogólnym, deficyt bud˝etowy zwi´ksza stop´ dyskontowà i powoduje, ˝e inwestowanie w nowe miejsca pracy staje si´ mniej atrakcyjne. Prowadzi to nie
tylko do wy˝szego bezrobocia, ale równie˝ do przed∏u˝enia procesu transformacji.
W naszym modelu ten drugi efekt wynika stàd, ˝e wy˝sze bezrobocie skutkuje w wy˝szych podatkach, co obni˝a dodatkowo atrakcyjnoÊç tworzenia nowych miejsc pracy. Oznacza to, ˝e zrównowa˝ony bud˝etu ma kluczowe znaczenie – oddzia∏uje pozytywnie, tj. obni˝a stop´ bezrobocia równowagi.
Wybór optymalnej polityki fiskalnej wobec sektora nieprywatnego (dawnego paƒstwowego) nie jest trywialny i tutaj model jest zgodny z koncepcjà P. Aghion
i O.J. Blancharda [1993]: zbyt wysoka poczàtkowa presja na dawny sektor paƒstowowy prowadzi do bardzo szybkiej transformacji, ale powoduje, ˝e absorpcja
zasobów pracy przez sektor prywatny jest trudna. Z drugiej jednak strony, równie˝
zbyt niski poziom presji fiskalnej na dawny sektor paƒstowy ma negatywne skutki.
Powoduje odsuni´cie w czasie restrukturyzacji i prywatyzacji, a co za tym idzie redukcje zatrudnienia nast´pujà póêno i zwalniani pracownicy majà trudnoÊci
z opuszczeniem stanu bezrobocia. Z punktu widzenia Polski niepokojàca mo˝e
byç równie˝ perspektywa pozostawienia pewnych rezydualnych sektorów w sferze
paƒstwowej i ich zasilania finansowego bàdê w formie dotacji, bàdê poÊrednio, przez
protekcjonizm i monopolizacj´, co na poziomie ca∏ego gospodarki musi przek∏a-
24
Tomasz Mickiewicz
daç si´ na wy˝sze – poÊrednie i bezpoÊrednie – obcià˝enie fiskalne sektorów wzrostu. Rozwój sektora prywatnego (w sensie Êcis∏ym), czyli dokoƒczenie procesu prywatyzacji, ma kluczowe znaczenie dla zmniejszenia posttransformacyjnej stopy bezrobocia.
Model pokazuje te˝, ˝e opodatkowanie pracujàcych silnie oddzia∏uje na stop´ bezrobocia równowagi. Oczywistà rekomendacjà dla polityki gospodarczej jest taka reforma podatkowa, która spowoduje, ˝e mniejszy udzia∏ we wp∏ywach podatkowych b´dà mia∏y ró˝ne formy opodatkowania pracujàcych, w tym sk∏adki na ubezpieczenia spo∏eczne i medyczne. Niestety, trudno oprzeç si´ wra˝eniu, ˝e w Polsce
dotychczasowe zmiany re˝imu podatkowego podà˝a∏y dok∏adnie w odwrotnym kierunku. Ci´˝ar opodatkowania powinien byç przesuni´ty w kierunku bardziej uniwersalnego opodatkowania – indywidualnego podatku dochodowego oraz podatku
VAT.
Logika modelu k∏adzie nacisk na problem utraty kwalifikacji przez osoby, które bàdê pozostajà bezrobotne, bàdê pracujà w „starych”, tj. kurczàcych si´ sektorach
gospodarczych. Wszelkie Êrodki polityki gospodarczej zorientowane na podnoszenie kwalifikacji osób bezrobotnych powodujà, ˝e zatrudnienie ich staje si´ bardziej
atrakcyjne. Niestety, kszta∏cenie osób doros∏ych i podnoszenie kwalifikacji, a w szczególnoÊci kszta∏cenie bezrobotnych pozostaje stosunkowo s∏abà stronà systemów edukacyjnych gospodarek transformujàcych si´, w tym Polski.
Bibliografia
Aghion, P., Blanchard O.J. , On the Speed of Transition in Central Europe, European Bank
for Reconstruction and Development, „Working Paper” 1993, nr 6.
Andreff W., Nominal and Real Convergence – At What Speed?, The European Union, the
Transition Economies, and the Remaking of Europe, praca zbiorowa pod red. J. van
Brabanta, Rowman & Littlefield, Boulder 1999.
Berg A., Borenstsztein E., Sahay R., Zettelmeyer J., The Evolution of Output in Transition
Economies: Explaining the Differences, „IMF Working Paper” 1999, nr 73.
Blanchard O., The Economics of Post-Communist Transition, Clarendon Press, Oxford
1987.
Brada J., Technological Progress and Factor Utilisation in Eastern European Economic
Growth, Economica 1989, vol. 56, nr 224.
Burda M., Unemployment, Labour Market and Structural Change in Eastern Europe,
„Economic Policy” 1993, nr 16.
De Crombrugghe A., Wage and Pension Pressure on the Polish Budget, The World Bank,
„Policy Research Working Papers ” 1997, nr 1793.
Driffill J., Miller M., No Credit for Transition: The Maastricht Treaty and German Unemployment, „CEPR Discussion Paper” 1998, nr 1929.
Fidrmuc J., The Political Economy of Reforms in Central and Eastern Europe, Center, Tilburg 1999.
Fisher S., Why are Central Banks Pursuing Long-Run Price Stability?, w: Achieving Price
Stability, Federal Reserve Bank of Kansas City, Kansas City 1996.
Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji 25
Grafe C., Wyplosz C., The Real Exchange Rate in Transition Economies, „CEP Discussion
Paper” 1998, nr 395.
Gupta K., Lensink R., Financial Reforms in Eastern Europe. A Policy Model for Poland,
Routledge, London 1998.
Havrylyshyn O., Izvorski I., Rooden van R., Recovery and Growth in Transition Economies
1990–1997: A Stylized Regression Analysis, „IMF Working Paper” 1998, nr 141.
Havrylyshyn O., Mc Gettigan D., Privatisation in Transition Countries: A Sampling of the
Literature, „IMF Working Paper” 1999, nr 6.
Johnson S., Kaufmann D., Shleifer A., Politics and Entrepreneurship in Transition Economies, „William Davidson Institute Working Paper” 1997, nr 57.
Kornai J., Transformational Recession: the Example of Hungary, w: Eastern Europe in Crisis and the Way Out, praca zbiorowa pod red. C. Saundersa, Macmillan, London 1995.
Lopez-Claros A., Alexashenko S., Fiscal Policy Issues During the Transition in Russia, „IMF
Occasional Paper” 1998, nr 155.
McKinnon R., Order of Economic Liberalisation, John Hopkins UP, Baltimore 1993.
Mickiewicz T., Nierównowaga praw i obowiàzków pracy i kapita∏u, „Zeszyty Centrum im.
Adama Smitha” 1995a, nr 3.
Mickiewicz T., Rozwiàzania instytucjonalne s∏u˝àce redukcji naturalnej stopy bezrobocia,
„Zeszyty Centrum im. Adama Smitha” 1996a, nr 20.
Mickiewicz T., State Sector during the Economic Transformation: Employment, Wages,
and Investment, „Communist Economies and Economic Transformation” 1996b, vol.
8, nr 3.
Mickiewicz T., P∏ace, miejsca pracy i instytucje w perspektywie porównawczej, w: Tworzenie zatrudnienia a restrukturyzacja ekonomiczna, praca zbiorowa pod red. S. Golinowskiej, M. Walewskiego ,, CASE, Warszawa 2000.
Mickiewicz T., Structural Convergence between Accession Countries and the EU: Reforms,
Income Levels or Specialisation Patterns?, „MET-Network Working Paper” 2001,
nr 01/01.
Mickiewicz T., Bell J., Unemployment in Transition. Restructuring and Labour Markets in
Central Europe, Harwood AP, Amsterdam 2000.
Micklewright J., Nagy G., How does the Hungarian Unemployment Insurance System Really Work?, „Economics of Transition” 1994, vol. 2, nr 2.
Rodrik D., The Dynamics of Political Support for Reforms in Economies in Transition, „Journal of the Japanese and International Economies” 1995, Vol. 9, nr 4.
Ruggerone L., Unemployment and Inflationary Finance Dynamics at the Early Stages of
Transition, „Economic Journal” 1996, vol. 106.
Rutkowski, M., Labour Hoarding and Future Unemployment in Eastern Europe: The Case of Polish Industry, „Discussion Paper” 1990, nr 6.
Rutkowski M., Workers in Transition, The World Bank, „Policy Research Working Papers”
1995, nr 1556.
Socha M., Sztanderska U., The Non-Agricultural Private Sector and Labour Market Transitions, University of Warsaw, „Economic Discussion Paper” 1996, nr 27.
Transition Reparts, Eurepean Bank of Reconstruction and Development, 1997–2000.
Wernik A., Bud˝et a gospodarka. DoÊwiadczenia Polski 1989–1995, w: Czynniki wzrostu
gospodarczego w Polsce i Rosji, praca zbiorowa pod red. S. Ràczkowskiego PAN, Komitet Nauk Ekonomicznych, Warszawa 1996.
World Employment 1996/97, International Labour Office, Geneva 1996.