KOMENTARZ

K O M E N TA R Z
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1 : 50 000
ARKUSZ N-34-110-A
ALEKSANDRÓW KUJAWSKI
znacznie zróżnicowana (od kilkudziesięciu centymetrów do 30 metrów). Na
wysoczyźnie tworzą one równinę morenową płaską lub (rzadziej)falistą. Z okresu
zlodowacenia bałtyckiego zachowały się dwa poziomy glin zwałowych, o łącznej
miąższości od 2 do 25 m (J. Jeziorski 1995).
Osady zastoiskowe–jeziorne, a także mułki i piaski na obszarze wysoczyzny
morenowej zaczęły tworzyć się na przełomie plejstocenu i holocenu. W tym samym
okresie zaczęły powstawać wydmy w Kotlinie Toruńskiej. W holocenie nastąpiła też
akumulacja piasków, mułków i torfów w dolinach rzecznych, w tym zwłaszcza
w dolinie Wisły. Liczne zagłębienia rozrzucone na całym obszarze wypełnione
są utworami deluwialnymi oraz najmłodszymi, holoceńskimi osadami
organicznymi.
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
Na obszarze objętym arkuszem mapy Aleksandrów Kujawski nie znajduje się
żaden posterunek wodowskazowy na Wiśle. Najbliższy zlokalizowany jest w Toruniu,
ok. 4 km od północnej granicy analizowanego obszaru.
Średni stan roczny z wielolecia 1961-2000 dla Wisły w Toruniu wyniósł 324 cm
i wahał się w przedziale od 255 cm we wrześniu do 433 cm w kwietniu. Z kolei
najniższe ze średnich miesięcznych stanów wody wahały się od 121 cm w grudniu
do 208 cm w kwietniu, zaś najwyższe od 879 cm w czerwcu do 672 cm w grudniu
(tab. 3).
Tabela 3. Charakterystyczne stany wody (cm) dla Wisły w profilu Toruń (1961 – 2000)
Opracował:
Włodzimierz Marszelewski
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Zgodnie z podziałem fizyczno-geograficznym Polski (J. Kondracki 2000),
północną część analizowanego obszaru zajmuje Kotlina Toruńska (315.35),
a niewielki skrawek północno-wschodni – Dolina Drwęcy (315.13). Poza tym część
południowo-zachodnia oraz południowo-wschodnia należy do Równiny
Inowrocławskiej (315.55, rys.1).
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Obszar objęty arkuszem mapy odwadniany jest przez Wisłę i jej kilka
dopływów: Tążynę (w części południowo-wschodniej) oraz Drwęcę (niewielki
fragment obszaru w część północno-wschodniej. Zlewnie poszczególnych
cieków ograniczone są topograficznymi działami wodnymi i najczęściej
przebiegają kulminacjami terenowymi. Mimo to ich przebieg jest w wielu
miejscach niepewny, przede wszystkim na rozległym obszarze w środkowopółnocnej części mapy, na którym występują rozległe pola wydmowe i wały
wydmowe. Widoczne jest tu ubóstwo zarówno obiektów hydrograficznych jak
i działów wodnych. Poza tym niepewne odcinki działów wodnych znajdują się
także na obszarach zurbanizowanych Torunia i Aleksandrowa Kujawskiego.
Najwięcej działów wodnych należy do II rzędu. Są to fragmenty działu
wodnego dorzeczy Wisły, Drwęcy i Tążyny. Pozostałe działy posiadają rząd III
i IV.
W dolinie Wisły, w tym zwłaszcza w Kotlinie Toruńskiej, liczne są izolowane
zagłębienia bezodpływowe chłonne. W południowo-wschodniej części, na
wysoczyźnie morenowej, znajduje się jeden obszar bezodpływowy
ewapotranspiracyjny, w którego centrum znajduje się jezioro Ostrowąs.
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
NNW
152
121
17l7
200
198
208
193
173
160
137
122
148
SNW
230
229
247
276
286
320
268
243
223
214
205
210
SSW
286
314
344
358
399
433
348
318
292
274
255
268
SWW
377
414
447
461
542
547
456
437
411
381
333
346
WWW
720
672
718
720
818
798
686
879
814
820
560
771
Stany ekstremalne wyniosły odpowiednio 110 cm (NNW, 01.12.1892) i 979 cm
(WWW, 01.03.1871). Wisła charakteryzuje się dużą zmiennością stanów wody
w ciągu roku. Złożony rytm wahań rzeki odzwierciedla wpływ zasilania
występującego zarówno w górnej (górskiej) części dorzecza jak i części środkowej
oraz dolnej.
Wisła charakteryzuje się również dużą zmiennością miesięcznych i rocznych
przepływów. Średni przepływ dla wielolecia 1961-2000 wyniósł 1000 m3·s-1.
Najniższe średnie miesięczne (1961-2000) przepływy zawarte są w granicach od
205 (w listopadzie) do 443 m3·s-1(w kwietniu), a najwyższe od 3790 (w grudniu) do
6890 m3·s-1(w czerwcu, tab.4). Przepływy ekstremalne Wisły w Toruniu w omawianym
okresie wyniosły 205 m3·s-1(07.09.1992) oraz 6890 m3·s-1(11.06.1962). Szczegółową
analizę stanów i przepływów Wisły w Toruniu w okresie 1951-2000 przedstawili Glazik
i Kubiak-Wójcicka (2006)
Tabela 4. Charakterystyczne przepływy (m ·s ) dla rzeki Wisły w profilu Toruń (1961 – 2000).
3
OPADY
Na analizowanym obszarze nie znajduje się żadna stacja meteorologiczna ani
posterunek opadowy. Stąd też ocenę warunków opadowych dokonano na
podstawie wyników obserwacji prowadzonych na stacji meteorologicznej IMGW w
Toruniu, oddalonej o ok. 5,5 km od północnej granicy obszaru. W latach 1951-2000
średnia suma opadów w Toruniu wyniosła 522 mm i tym samym należała do
najniższych w Polsce. Średnia suma opadów z innego okresu obserwacyjnego
(1951-1980) jest podobna i wynosi 525 mm (G. Wójcik i K. Marciniak 1993).
Wyjątkowo niska i znacznie niższa okazała się suma opadów w roku najsuchszym
(1989), która wyniosła zaledwie 310 mm (tab. 1). Jest to znacznie mniej niż średnia
wielkość parowania terenowego na tym obszarze (ok. 510 mm obliczone metodą
Konstantinowa). Suma opadów w roku najbardziej wilgotnym (1980) była prawie
trzykrotnie wyższa i wyniosła 844 mm
Tabela 1. Średnie i ekstremalne sumy miesięczne i roczne opadów atmosferycznych w Toruniu
w latach 1951-2000 (wg G. Wójcika i K. Marciniaka 2006.)
Posterunek
opadowy
Hipsometria omawianego obszaru jest urozmaicona. Najniższy punkt,
o wysokości 34,5 m n.p.m, znajduje się w przy Kanale Nieszawskim (północnozachodnia część obszaru), a najwyższy na Równinie Inowrocławskiej, w pobliżu
miejscowości Opoczki (96,3 m n.p.m.). Szczególnie wyraziste są strome i wysokie
krawędzie w dolnej części doliny Tążyny, a także wały wydmowe i wydmy
paraboliczne w Kotlinie Toruńskiej, których wysokości osiągają 22 m.
W rzeźbie omawianego obszaru dominuje fragment doliny Wisły z terasami
(Kotlina Toruńska), powstałej po wycofaniu się lądolodu vistuliańskiego.
Najważniejszym elementem rzeźby są terasy rzeczne. Występują one w sposób
nieciągły, poza równiną zalewową przebiegającą wąskim pasem wzdłuż Wisły, po
obu jej stronach. Równina zalewowa charakteryzuje się zmienną szerokością (od ok.
700 do ponad 3500 m), nachyla się od 41 m n.p.m. przy ujściu Tążyny do 34,5 m
n.p.m. w rejonie Wielkiej Nieszawki (NW część omawianego obszaru,
W. Niewiarowski i P. Weckwerth 2006). Największe powierzchnie zajmują
następujące terasy (od północy): II, IV, V, IX oraz terasa przejściowa X/IX. Wyżej, na
wysokości 80-81 m n.p.m. i 77,5-79 m n.p.m.(w środkowo-zachodniej części
obszaru) znajdują się poziomy sandrowe, dawniej zaliczane do terasy XI i X (W.
Niewiarowski i P. Weckwerth 2006). Południowa część analizowanego obszaru
należy do Równiny Inowrocławskiej. Jest to typowa wysoczyzna morenowa płaska,
położona na wysokości 89-95 m n.p.m., intensywnie wykorzystywana rolniczo.
Według regionalizacji rolniczo - klimatycznej R. Gumińskiego (1948) obszar
objęty arkuszem Aleksandrów Kujawski znajduje się w dzielnicy środkowej (VII).
Z kolei według podziału klimatycznego A. Wosia (1996) położony jest w regionie IX
(Chełmińsko-Toruńskim). Na tle sąsiednich regionów wyróżnia się większą
częstością występowania dni bardzo ciepłych z dużym zachmurzeniem, a także
większą częstością występowania dni przymrozkowych bardzo chłodnych, z dużym
zachmurzeniem, lecz bez opadów.
Średnia roczna (1971-2000) temperatura powietrza wynosi na tym obszarze
8,1oC (Atlas klimatu Polski 2005) i wykazuje tendencję wzrostową (w ostatnim
pięcioleciu XX wieku wyniosła już 8,5oC, a w 2000 roku blisko 10 oC). Temperatura
średnia
(1971 - 2000) najcieplejszego
miesiąca (lipca) wynosi 18oC,
a najchłodniejszego (stycznia) –1,6oC. Lato (Tdob≥15oC)rozpoczyna się średnio już
4 czerwca i trwa ponad 90 dni. Liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi 60 (jest to
wartość zbliżona do średniej krajowej), jednak od końca XX wieku zaznacza się jej
spadek.
Na analizowanym obszarze występują różne typy gleb. Największą
powierzchnię zajmuje kompleks gleb bielicoziemnych występujący na wyższych
terasach doliny Wisły, a w nim także regosole i arenosole – gleby w początkowych
stadiach rozwojowych (R. Bednarek i Z. Prusinkiewicz 1997). Kompleks ten stanowi
siedliska borów iglastych i rzadziej mieszanych. Stąd też największą część
omawianego obszaru (ponad 50%) pokrywają lasy. Są to głównie bory sosnowe. Na
niższych terasach (m.in. w pobliżu Torunia) występują gleby rdzawe (R. Bednarek
i M. Jankowski 2006). W części południowej, na Równinie Inowrocławskiej,
charakterystyczne są czarne ziemie wytworzone na glinie zwałowej, z dużą
miąższością poziomu próchnicznego (do 40 cm, R. Bednarek i Z. Prusinkiewicz
1997). Należą do najbardziej urodzajnych gleb w skali całego kraju (II i III klasa
bonitacji). W dnie doliny Wisły charakterystyczne są mady. Posiadają różne
właściwości w zależności m.in. od uziarnienia i warunków wodnych.
Wykorzystywane są głównie jako trwałe użytki zielone. W północnej części obszaru,
w granicach administracyjnych Torunia, wyróżniono gleby antropogeniczne,
m.in. urbisole oraz industrisole (R. Bednarek i M. Jankowski 2006).
Według geobotanicznego podziału Polski (Szata roślinna Polski 1972) dolina
Wisły oraz obszar położny po jej lewej stronie zalicza się do poddziału Krainy
Wielkopolsko-Kujawskiej - okręgu Kujawskiego, a po stronie prawej do poddziału
Pomorskiego Południowego Pasa Przejściowego – okręg Wysoczyzny Dobrzyńskiej.
Dolina Wisły na omawianym obszarze wchodzi w skład korytarza
ekologicznego o randze międzynarodowej. Stanowi jeden z najważniejszych
w Europie szlaków wędrówek ptaków i rozprzestrzeniania się roślin. Duże
urozmaicenie rzeźby terenu sprzyja różnorodności siedlisk i bogactwu
gatunkowemu (S. Burak 2001). Znajduje się tu fragment Obszar Chronionego
Krajobrazu „Nizina Ciechocińska”. Został on powołany w 1983 roku w celu ochrony
walorów mikroklimatycznych Ciechocinka i nadwiślańskiego krajobrazu. Dno doliny
Wisły znajduje się w granicach rozległego obszaru specjalnej ochrony ptaków
Dolina Dolnej Wisły(PLB040003).
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Analizowany obszar położony jest w zdecydowanej większości w obrębie
wału kujawskiego. Jedynie część północna wchodzi w skład niecki brzeżnej,
w której stwierdzono obecność utworów górnej kredy.
Wał kujawski powstał w czasie laramijskich ruchów górotwórczych (górna
kreda) i zbudowany jest z osadów permu, triasu, jury i kredy dolnej. Na tych
osadach znajdują się utwory trzeciorzędowe i czwartorzędowe. Wał kujawski
posiada złożoną budowę, występują w nim także struktury solne.
Miąższość osadów jury przekracza 1600 metrów. Z okresu jury dolnej
pochodzą warstwy piasków, mułowców i iłowców. Podobne osady pochodzą
z jury środkowej. Z okresu jury górnej pochodzą różnego rodzaju wapienie,
a także m.in. warstwy margli, piaskowców i iłowców.
Osady kredy dolnej, o zróżnicowanej miąższości (od ich braku do ponad
200 m) stwierdzono w środkowej i południowej części obszaru. Są to m.in. łupki
wapniste, mułowce i margle z przewarstwieniami wapieni. W części północnej
występują osady kredy górnej (wapienie w postaci opok, wapienie kredowe
i margle). Ich miąższość dochodzi do 100 m (C. Nowakowski, A. Żerebiec 2002).
Utwory trzeciorzędu występowały pierwotnie na całym analizowanym
obszarze. W późniejszych okresach zostały znacznie zniszczone wskutek erozji
glacjalnej oraz erozji rzecznej. Z oligocenu pochodzą utwory ilasto-mułowcowo-piaszczyste (czasami z wkładkami węgli brunatnych). Z miocenu utwory
mułowcowo-ilaste z przewarstwieniami piasków, a z pliocenu iły pstre, mułki i iły
piaszczyste.
Utwory czwartorzędowe pokrywają cały analizowany obszar. Jednak budowa
geologiczna Równiny Inowrocławskiej różni się zasadniczo od budowy Kotliny
Toruńskiej. Na Równinie Inowrocławskiej występują gliny zwałowe
z przewarstwieniami piasków i żwirów, a w Kotlinie Toruńskiej osady piaszczysto-żwirowe wodnolodowcowe, rzeczne i eoliczne. Powierzchnię Równiny
Inowrocławskiej, a także nieliczne fragmenty najwyżej położonych teras w dolinie
Wisły pokrywają gliny zlodowacenia północnopolskiego (Wisły). Ich miąższość jest
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Rok
Toruń
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
300
237
260
366
379
443
438
389
300
242
205
270
SNQ
578
534
529
612
765
970
709
601
528
505
465
483
SSQ
826
925
907
1040
1440
1710
1140
984
866
795
677
750
SWQ
WWQ
1300
3950
1510
3790
1520
4190
1690
4320
2510
5810
2620
5470
1840
3800
1780
6890
1640
5740
1460
5850
1080
2740
1,7
3,2
5,1
4,7
16
22
32
55
34
19
5
13
310,5
Średnie
26,8
23,8
25,9
30,9
49,1
67,8
82,6
60,2
47,3
34,6
35,8
37,7
522,5
Maksym.
56
55
51
98
124
298
237
129
92
130
81
90
844,0
Roczny rozkład opadów jest wyraźnie zróżnicowany (rys. 2). Najwyższe
średnie miesięczne sumy opadów z wielolecia 1951-2000 występują od czerwca do
sierpnia (z maksimum wynoszącym 83 mm w lipcu), zaś najniższe od stycznia do
kwietnia (z minimum 24 mm w lutym).
90
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
NNW
45
44
45
41
42
52
42
42
40
38
39
40
SNW
60
60
62
64
70
70
62
57
57
56
55
57
SSW
64
69
74
78
86
82
69
63
63
60
58
60
SWW
70
79
89
93
105
98
80
74
72
64
62
65
WWW
120
183
194
198
190
192
160
202
245
152
110
102
70
60
50
40
30
20
Tabela 6. Charakterystyczne przepływy (m ·s ) dla rzeki Tążyny w profilu Otłoczynek (1965 – 2000).
3
10
XI
0
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Rys.2.Średnie miesięczne(1951–2000) sumy opadów w Toruniu (wg G. Wójcika i K. Marciniaka 2006)
NNQ
SNQ
SSQ
WODY POWIERZCHNIOWE
Głównym obiektem hydrograficznym jest Wisła. Rzeka ta wpływa na
analizowany obszar z kierunku wschodniego (w km 719), a wypływa w kierunku
północnym (w km 729). Szerokość koryta głównego przy średnim stanie wody
wynosi ok. 450 m. Spadek zwierciadła wody w latach 1956-1970 wynosił na tym
odcinku 0,161‰ (Z. Babiński 1992). Głębokość średnia koryta Wisły w profilu Silno
(km 719,8) wynosi 1,6 m i wzrasta w kierunku Torunia do ponad 2 m, natomiast
głębokości maksymalne wynoszą od 4 do 6 m (M. Grześ 1991).
Koryto Wisły od ujścia Tążyny zostało uregulowane już w połowie XIX wieku,
a w latach 1920-1921 przeprowadzono prace renowacyjne. Regulacja koryta
polegała na wybudowaniu prostopadle do brzegów ostróg faszynowych
umocnionych kamieniami, o długości od kilku do kilkuset metrów. W wyniku
wybudowania ostróg nastąpiło prawie dwukrotne zwężenie koryta i wyprostowanie
nurtu. Po ponad stu latach od wybudowania ostróg, koryto Wisły obniżyło się
średnio o 1,3 m, a strefa międzyostrogowa uległa podwyższeniu o ok. 1,8 m (Z.
Babiński 1992). Z. Babiński (1994) określa ten odcinek Wisły jako „uregulowany”
i podaje szereg cech różniących go od wyżej położonych odcinków pozostających
pod bezpośrednim wpływem Zbiornika Włocławskiego.
Na analizowanym odcinku Wisły wyraźnie zmniejsza się wielkość średniego
rocznego transportu rumowiska unoszonego i wleczonego: z 2,3 mln ton·rok -1 do ok.
1,2 mln ton·rok-1 (Z. Babiński 1994). Jest to związane ze „zrzucaniem” nadmiaru
rumowiska wleczonego w celu dostosowania się rzeki do odmiennych warunków
hydromorfologicznych związanych z uregulowaniem koryta Wisły.
Mimo uregulowania koryta Wisły, podczas surowych zim dochodzi na
omawianym odcinku do powstania pokrywy lodowej. Najczęściej jest ona
zbudowana ze stłoczonych krążków lodowych z podbitkami o miąższości do 2 m
(M. Grześ 1991). Zlokalizowano tu co najmniej dwa miejsca zatorowe, które znajdują
się w km 726-728. W styczniu 1996 roku, w km 727,8 stwierdzono, że przekrój
poprzeczny koryta Wisły wypełniony był przez podbitki w 67% (I. Sobota 1997). W
innych, położonych w pobliżu miejscach, wypełnienie podbitkami przekroju rzeki
było mniejsze i wynosiło od 12 do 41%. Liczne ślady zatorów lodowych w postaci
tzw. „blizn lodowych” występują m.in. na pniach drzew wzdłuż brzegi rzeki (B.
Pawłowski 2005).
Spośród innych cieków na uwagę zasługuje Tążyna (długość całkowita 42,2
km, powierzchnia zlewni 481 km2), która wypływa z mokradeł na Równinie
Inowrocławskiej, poza południową granicą omawianego obszaru. Wyróżniono dwa
odmienne pod względem hydrograficznym odcinki tej rzeki: wysoczyznowy oraz
pradolinny (W. Mrózek 1973). Na odcinku pradolinnym, o spadku ok. 2,3‰, rzeka
płynie w wyraźnej dolinie i zasilana jest wodami podziemnymi. Wartości spływu
jednostkowego są tu niewielkie i w różnych okresach roku wahają się od 0,2 do 4,5
dm3·s-1·km-2 (Z. Rayzacher 1980). Tążyna uchodzi do Wisły w km 718,2. Niżej, w km
729 Wisły, znajduje się ujście Drwęcy. Ze względu na fakt, iż na omawianym
obszarze znajduje się jedynie ujściowy, krótki jej odcinek, w niniejszym komentarzu
pominięto charakterystykę tej rzeki.
Przez północną-wschodnią część obszaru przepływa Jordan (długość 16 km,
powierzchnia zlewni 56,5 km2), lewoboczny dopływ Drwęcy. Ciek ten bierze
początek z podmokłości na Pojezierzu Dobrzyńskim i prawie na całym odcinku
płynie w dolinie Wisły.
Pozostałe cieki są niewielkie, najczęściej okresowe i w większości włączone
w systemy melioracyjne. Do najważniejszych należy Kanał Nieszawski, zbierający
wody z licznych rowów melioracyjnych i wód podziemnych z najniższych teras
Wisły.
Analizowany obszar charakteryzuje się ubóstwem wód stojących. Oprócz kilku
drobnych oczek znajduje się tu tylko 9 niewielkich jezior lub zbiorników powstałych
sztucznie w miejscach wyeksploatowania iłów plioceńskich. Ich powierzchnie
zajmują zaledwie 1 do 5,5 ha. Wzdłuż Wisły występują starorzecza, najczęściej
mniejsze od 1 ha. Są to pozostałości dawnego koryta Wisły po uregulowaniu rzeki.
Najwięcej starorzeczy znajduje się po lewej stronie Wisły, między Otłoczynem
a Wilczą Kępą Górną, a także po prawej stronie – od Grabowca do Złotorii
(W. Mrózek 1969). Jeziora w dolinie dolnej Wisły zostały omówione także przez
W. Marszelewskiego (1993).
Największym jest bezodpływowy zbiornik poekspoloatacyjny Nagus (5,5 ha),
znajdujący się dzielnicy Torunia – Rudaku, o głębokości maksymalnej 10,0 m,
średniej 4,7 m i powierzchni zlewni całkowitej 52,5 ha (dane niepublikowanych
WIOŚ w Bydgoszczy – Delegatura w Toruniu). Charakteryzuje się niewielką
koncentracją substancji biogenicznych (azot całkowity 0,91 mg·dm-3, fosfor
całkowity 0,02 mg·dm-3) i dobrą jakością wody (II klasa czystości). Jednie warunki
tlenowe nie są odpowiednie, gdyż w okresie letnim, od głębokości 6 m, występuje
silny deficyt tlenu.
SWQ
WWQ
0,043
XII
0,09
I
0,08
II
0,09
-1
III
0,08
IV
0,12
V
VI
VII
VIII
IX
0,023
0,012
0,008
0,004
0,009
X
0,013
0,44
0,44
0,47
0,59
0,80
0,81
0,47
0,34
0,42
0,33
0,28
0,33
0,60
0,74
0,93
1,15
1,65
1,40
0,77
0,62
0,81
0,46
0,37
0,44
0,83
1,14
1,69
1,82
2,80
2,36
1,28
1,30
1,90
0,68
0,50
0,60
3,46
4,08
7,55
6,70
11,4
15,9
6,36
20,1
44,7
6,28
2,90
2,14
Podczas terenowego zdjęcia hydrograficznego (25.07.2008 roku) wykonano pomiar
przepływu w Tążynie w profilu Roźno-Parcele i uzyskano wartość 0,13 m3·s-1.
WODY PODZIEMNE
Wody podziemne na omawianym obszarze należą do regionu
środkowopolskiego (J. Orsztynowicz 1987). Dominującym rodzajem wód
podziemnych, kształtującym w największym stopniu odpływ pochodzenia
podziemnego są wody porowe aluwiów w warstwach odkrytych (w najniżej
położonej części doliny Wisły) oraz wody porowe w warstwach odkrytych
(gruntowe) i w warstwach izolowanych od powierzchni (wgłębne). Ostatnie
z wymienionych występują głównie na Równinie Inowrocławskiej.
Na analizowanym obszarze wyróżniono kilka pięter wodonośnych w utworach:
czwartorzędowych, trzeciorzędowych, kredowych i jurajskich, przy czym warunki
hydrogeologiczne na Równinie Inowrocławskiej są odmienne od warunków
w Kotlinie Toruńskiej.
Wody podziemne w utworach czwartorzędowych na Równinie Inowrocławskiej
występują
w
warstwach
piaszczysto-żwirowych
rozdzielonych
glinami
polodowcowymi i mułkami. Wydzielono tu 3 zasadnicze poziomy wodonośne
(C. Nowakowski i A. Żerebiec 2002): wód gruntowych, międzymorenowy oraz
spągowy, związany głównie z dolinami w podłożu czwartorzędu.
Poziom wód gruntowych występuje w silnie zróżnicowanych warstwach
piaszczysto-żwirowych o zmiennej miąższości. Na ogół nie przekracza ona 5 m
(poza wylotem doliny Tążyny gdzie przekracza 10 m). Zwierciadło wody, najczęściej
swobodne, występuje na głębokości od 2 do 3 m (lokalnie, na zboczach
wysoczyzny głębiej - od 5 do 10 m). Współczynnik filtracji jest bardzo zróżnicowany
(od 0,05 do 3,5 m·h-1), a przewodnictwo wodne warstw bardo małe, najczęściej
poniżej 2,1 m2·h-1.
Wody gruntowe w Kotlinie Toruńskiej występują w piaskach i żwirach
wodnolodowcowych i rzecznych, których miąższość jest silnie zróżnicowana: od
kilku metrów w pobliżu Torunia do 75 m w rejonie najwyższych teras doliny Wisły.
Miąższość strefy zawodnionej jest mniejsza. Zazwyczaj wynosi ona od kilkunastu do
ok. 50 metrów. Współczynnik filtracji wodnośca, a także przewodnictwo wodne są
zróżnicowane i wynoszą odpowiednio: 0,03–4,3 m·h-1 oraz 5–80 m2·h-1. Zwierciadło
wody w dolinie Wisły ma charakter swobodny. Jedynie w miejscach występowania
przewarstwień gliniastych i mułków znajduje się pod niewielkim naporem. Wody
poziomu wód gruntowych w dolinie Wisły ujmowane są dla zaopatrzenia
(częściowego) w wodę Torunia (ujęcie Mała Nieszawka), Aleksandrowa
Kujawskiego i innych, mniejszych miejscowości.
Międzymorenowy poziom wodonośny na Równinie Inowrocławskiej, o napiętym
zwierciadle wody, znajduje się na głębokości od kilkunastu do ponad 30 metrów
w osadach piaszczysto-żwirowych pomiędzy glinami zlodowacenia Wisły i Odry.
Jego miąższość jest zmienna (od kilku do 20 m), podobnie jak pozostałe parametry
hydrogeologiczne. Jest to główny użytkowym poziom wodonośny w tym regionie.
Powierzchnia zwierciadła wody nachylona jest w kierunku doliny Wisły.
Występowanie spągowego poziomu wodonośnego stwierdzono w osadach
piaszczystych starszych zlodowaceń w rejonie Służewa i Grabi, na głębokości
45-70 metrów. Jego miąższość jest zróżnicowana (10-30 m), a sam poziom
w obrębie analizowanego arkusza mapy nie jest dokładnie rozpoznany.
Wody w utworach trzeciorzędu występują w mioceńskich i oligoceńskich
piaskach drobnoziarnistych z przewarstwieniami mułków i iłów, głównie w części
wysoczyznowej. Utwory wodonośne znajdują się tam na głębokości od 40 do 75
metrów. Są one izolowane od wód czwartorzędowych iłami plioceńskimi. Ich
zwierciadło ma charakter naporowy i jest także nachylone w kierunku doliny Wisły.
Wody trzeciorzędowe w dolinie Wisły występują jedynie w formie soczew o małych
miąższościach.
Wody w utworach kredy związane są przede wszystkim z utworami górnej
kredy i występują w północnej części obszaru, na głębokości najczęściej od 48 do
70 m p.p.t. (C. Nowakowski, A. Żerebiec 2002). Ich zwierciadło ma charakter
naporowy. Są one znacznie zróżnicowane pod względem stopnia zmineralizowania:
od 550-750 mg·dm-3 i 100-150 mg Cl·dm-3 w przy północnej granicy analizowanego
obszaru (w Toruniu - Stawkach)do ponad 5000 mg·dm-3 i 2800 mg Cl·dm-3 w
kierunku południowym i zachodnim. Wzrost zasolenia wynika z ascenzji wód
z głębszych struktur (C. Nowakowski, A. Żerebiec 2002).
Atlas klimatu Polski, 2005, red. H. Lorenc, IMGW, Warszawa.
Babiński Z., 1992, Współczesne procesy korytowe dolnej Wisły, Prace Geograficzne
Nr 157, IGiPZ, PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków.
Babiński Z., 1993, Stopień wodny Ciechocinek i jego zbiornik Nieszawa – prognoza
zmian środowiska geograficznego, Zeszyty IGiPZ PAN, 12, Warszawa.
Babiński Z., 1994, Transpor rumowiska unoszonego i wleczonego dolnej Wisły
w okresie eksploatacji stopnia wodnego Włocławek, Przegl. Geogr., 66, 3-4.
Babiński Z., Banach M., Glazik R., 1993, Zmiany środowiska geograficznego
w otoczeniu Zbiornika Włocławskiego i ich znaczenie dla zagospodarowania doliny
Wisły, [w:] Z. Churski (red.), Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne
zagospodarowania dolnej Wisły, Instytut Geografii, UMK, Toruń.
Bednarek R., Jankowski M., 2006, Gleby, [w:] L. Andrzejewski, P. Weckwerth, S.
Burak (red.), Toruń i jego okolice. Monografia przyrodnicza, Wyd. Uniwersytetu
M. Kopernika, Toruń.
Burak S., 2001, Ochrona przyrody, [w:] A. Przystalski (red.) Przyroda województwa
kujawsko-pomorskiego, Bydgoszcz.
Celmer T., 1971, Niektóre zagadnienia hydrograficzne i gospodarcze doliny dolnej
Wisły, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Geograficzne, z. 29.
Glazik R., Kubiak-Wójcicka K., 2006, Wody powierzchniowe[w:] L. Andrzejewski,
P. Weckwerth, S. Burak (red.) Toruń i jego okolice – monografia przyrodnicza,
UMK, Toruń.
Grześ M., 1991, Zatory i powodzie zatorowe na dolnej Wiśle. Mechanizmy
i warunki, IGiPZ, PAN, Warszawa.
Gumiński R., 1948, Próba wydzielenia dzielnic rolniczo - klimatycznych w Polsce,
Przegląd Meteorologiczny i Hydrologiczny, R. 1.
Jeziorski J., 1995, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski
1:50000, arkusz Aleksandrów Kujawski, Państwowy Instytut Geologiczny,
Warszawa.
Kleczkowski A. S., 1990, Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających
szczególnej ochrony (1:500000), Inst. Hydrogeol. i Geolog. Inż. AGH, Kraków.
Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Terenowe zdjęcie hydrograficzne wykonano w lipcu i sierpniu 2008 roku. Na
stosunki wodne miały więc wpływ warunki meteorologiczne występujące na
przełomie wiosny i lata. Na podstawie wyników pomiarów meteorologicznych
i hydrologicznych prowadzonych przez IMGW na stacji w Toruniu można stwierdzić,
że średnia temperatura powietrza w czerwcu (17,7oC), lipcu (19,3oC) i sierpniu 2008
roku (18,3oC) wykazała odchylenie dodatnie ( 1,4-1,3 w czerwcu i lipcu oraz 0,5
w sierpniu), a opady atmosferyczne były niskie (w maju wyniosły tylko 12 mm,
tj. 26% normy, w czerwcu i lipcu 49-48 mm, tj. 68-61% normy). Wysokie opady
wystąpiły dopiero w sierpniu 2008 roku i wyniosły 124 mm, tj. 203% normy (Biuletyn
Państwowej Służby Hydrologicznej....2008).
X
Średni roczny przepływ Tążyny w profilu Otłoczynek wyniósł 1,83 m3·s-1.
Wysokie są różnice między przepływami ekstremalnymi. Najwyższy przepływ
(44,7 m3·s-1) wystąpił 11.07.1980 roku i był spowodowany ulewnymi opadami
deszczu. Z kolei najniższy przepływ wynosił zaledwie 0,004 m3·s-1 i został
zanotowany 4, 5-12 oraz 12 sierpnia 1993 roku (tab. 6). Warto zwrócić uwagę, że
ekstremalne przepływy wystąpiły w środkowej części sezonu letniego. Świadczy to
o bezpośredniej zależności reżimu Tążyny od opadów atmosferycznych.
80
Mokradła występują na obszarach z płytko zalegającymi wodami gruntowymi
(0,5–2,0 m), w tym zwłaszcza w dolinie Wisły. Największy ich kompleks znajduje się
w NE części obszaru, w rejonie miejscowości Złotoria, Grabowiec, Silno, Kopanino.
Są to najczęściej mokradła okresowe, o powierzchni od kilkudziesięciu arów do 150
ha (T. Celmer 1971). W latach 60. XX wieku zostały zmeliorowane, na głównych
rowach wybudowano zastawki w celu okresowego piętrzenia wody. Podobny rodzaj
mokradeł występuje w zlewni Kanału Nieszawskiego. Są one zasilane wodami
gruntowymi wypływającymi spod krawędzi dolnych teras doliny Wisły.
Do ważniejszych mokradeł stałych należy torfowisko w pobliżu Otłoczyna, na
terasie zalewowej w ujściowym odcinku Tążyny. Torfy do głębokości 1 m są
zmurszałe i zapiaszczone. Poniżej, do głębokości ok. 4,5 m, występują torfy
turzycowe (W. Mrózek 1969).
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
XI
Literatura
Biuletyn Państwowej Służby Hydrologiczno-Meteorologicznej, 2008, nr 5, 6, 7, 8,
IMGW, Warszawa.
1200
Charakterystykę hydrologiczną Tążyny można przedstawić w oparciu o dane
z posterunku wodowskazowego w Otłoczynku, zlokalizowanym 5,4 km powyżej ujścia
rzeki do Wisły, zamykającym zlewnię Tążyny o powierzchni 414 km2. Średni roczny
(1965-200) stan wody kształtował się na poziomie 69 cm. Najwyższe stany wody
występują w marcu i kwietniu, co związane jest głownie z wiosennymi roztopami.
Z kolei najniższe stany wody przypadają na wrzesień i październik (tab. 5). Amplituda
ekstremalnych wahań stanów wody wyniosła 207 cm. Najniższy stan zanotowano
w dniach 8-11 i 26 lipca 1992 roku (38 cm), a najwyższy 11 lipca 1980 roku (245 cm).
głębokości koryta przy jednoczesnym zmniejszeniu jego szerokości. Z kolei pod
koniec drugiej połowy XX wieku, do okolic Silna, nastąpił wzrost akumulacji
rumowiska. Było to spowodowane zmianą reżimu Wisły i wzrostem tempa erozji oraz
transportu rumowiska poniżej stopnia wodnego we Włocławku (Z. Babiński
i in. 1993). Osobnym zagadnieniem są silne i niekorzystne zmiany jakości wody
Wisły, o czym już wspominano.
Bednarek R., Prusinkiewicz Z., 1997, Geografia gleb, Wyd. PWN, Warszawa.
MOKRADŁA
5060
Tabela 5. Charakterystyczne stany wody (cm) dla Tążyny w profilu Otłoczynek (1965 – 2000)
Minim.
mm
Rys. 1. Podział arkusza na jednostki fizyczno – geograficzne wraz z siecią hydrograficzną.
Miesięczne sumy opadów w mm
NNQ
-1
Wody jurajskiego piętra wodonośnego są słabo rozpoznane. Użytkowy poziom
wodonośny występuje w okolicy Aleksandrowa Kujawskiego, na głębokości 66-100
metrów. Zwierciadło wody ma charakter naporowy.
Analizowany obszar, poza częścią północno-wschodnią oraz południowozachodnią, znajduje się w rejonie Głównego Zbiornika Wód Podziemnych
(141 – Zbiornik rzeki dolna Wisła) wyróżnionego przez A.S. Kleczkowskiego (1990).
Są to wody czwartorzędowe, na głębokości (średnio) 40 metrów.
W obrębie omawianego obszaru znajdują się dwa punkty monitoringu jakości
zwykłych wód podziemnych: w Małej Nieszawce (w ramach sieci krajowej) oraz
w Aleksandrowie Kujawskim (w ramach sieci regionalnej). Punkty obserwacyjne
położone są na obszarze zabudowanym. Badaniami objęto wody czwartorzędowe,
gruntowe. Strop wód znajduje się na głębokości 2,6 m (Mała Nieszawka) oraz 12 m
(Aleksandrów Kujawski). Wody podziemne w Małej Nieszawce posiadają V,
najgorszą klasę czystości, przede wszystkim ze względu na wysokie stężenia
związków azotu (NO2, NO3 i N). W Aleksandrowie Kujawskim odpowiadają II klasie
czystości, a jedynym wskaźnikiem przekraczającym normy dla wód
przeznaczonych do spożycia przez ludzi jest mangan(Raport...2006).
Do głównych ujęć wód podziemnych należą: ujęcie Mała Nieszawka
(23 studnie, eksploatowane przemiennie, ujmują wody z piasków i żwirów pradoliny
Wisły, o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych 1800 m3·h-1); ujęcie Tążyna
w pobliżu Aleksandrowa Kujawskiego (ujęto wody z piasków i żwirów pradoliny
Wisły, o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych 1100 m 3·h-1); ujęcie
komunalne w Aleksandrowie Kujawskim (ujęto wody z piaskowców górnej jury,
o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych 216 m3·h-1).
Marszelewski W., 1993, Stan aktualny i perspektywy racjonalnego
zagospodarowania jezior w dolinie Dolnej Wisły, [w:] Z. Churski (red.),
Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne zagospodarowania dolnej
Wisły, Instytut Geografii, UMK, Toruń.
Mrózek W., 1973, Wody powierzchniowe Torunia i jego okolic, Acta Universitatis
Nicolai Copernici, Geografia, X.
Niewiarowski W., Weckwerth P., 2006, Geneza i r ozwój rzeźby terenu [w:]
L. Andrzejewski, P. Weckwerth, S. Burak (red.), Toruń i jego okolice. Monografia
przyrodnicza, Wyd. Uniwersytetu M. Kopernika, Toruń.
Nowakowski C., Żerebiec A., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski
w skali 1:50000 arkusz Aleksandrów Kujawski, Państwowy Instytut Geologiczny,
Warszawa.
Orsztynowicz J., 1987, Wody podziemne, [w:] J. Stachy (red.), Atlas hydrologiczny
Polski, tom 1, Wyd. Geologiczne, Warszawa.
Pawłowski B., 2005, Wysokość spiętrzeń zatorowych na Dolnej Wiśle w świetle blizn
lodowych na drzewach równiny zalewowej, Ekstremalne zjawiska hydrologiczne
i meteorologiczne, Monografie IMGW, Polskie Towarzystwo Geofizyczne – IMGW.
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
Stan czystości wód powierzchniowych był badany jedynie w dwóch punktach
pomiarowo-kontrolnych: w ujściu Drwęcy do Wisły oraz w jeziorze Nagus. Pomiary
zostały przeprowadzone przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony środowiska
w Bydgoszczy – Delegaturę w Toruniu, a ich wyniki dostępne są w Raporcie o stanie
środowiska....(2006). Najważniejsze dane na ten temat zestawiono w tabeli 7.
Stan czystości Wisły w 2006 roku między ujściem Tążyny a ujściem Drwęcy
odpowiadał IV klasie. Wartości ważniejszych wskaźników mieściły się
w następujących klasach: pH i liczba bakterii Lb (V klasa), stężenie tlenu, ChZT-Cr,
WWA oraz chlorofil „a” (IV klasa). Na jakość wody Wisły wpływa szereg czynników
występujących w środkowej i górnej części dorzecza, związanych z przemysłem,
rolnictwem i gospodarką komunalną.
Tabela 7.
Stan czystości wód powierzchniowych
Jezioro
Punkt
pomiarowo kontrolny
Rok
badań
Klasa
czystości
1.
Drwęca
Ujście do Wisły
2005
III
ChZT-Cr, Lb,
2.
Jez.
Nagus
Toruń-Rudak
2005
II
Tlen rozpuszczony
Rzeka/
Lp.
Tabela 8. Zrzuty ścieków oczyszczonych
1.
Wielka
Nieszawka
2. Toruń
3. Toruń
4. Warzyno
5.
Zakład
Rodzaj
Ścieków
Ilość
m3/d
Urządzenia
oczyszczające
Kierunek
zrzutu
Urząd Gminy w Wielkiej
Nieszawce
komunalne
710/390
mech-biol.
Kanał
Nieszawski
Wienerberger Cegielnie Lębork
Sp. z o. o., Zakład Produkcyjny komunalne
w Toruniu
3.4/2.6
mech-biol.
rów
melioracyjny
553/185
mech-biol.
rów
melioracyjny
komunalne 54.8/41.55
mech-biol.
rowem
melioracyjnym
do Jez. Maziak
komunalne 1900/1900
mech-biol.
Tążyna
komunalne
mech-biol.
rowem
melioracyjnym
do Dopływu
z Żyrosławic
Toruńskie Wodociągi
Sp. z o. o., Toruń
Dom Pomocy Społecznej
w Warzynie
Aleksandrów Przedsiębiorstwo Gospodarki
Kujawski
6. Kawęczyn
Komunalnej
i Wodociągowej, Sp. z o. o.
Dom Pomocy Społecznej
w Kawęczynie
komunalne
20/16.6
Sobota I., 1997, Lodowe wypełnienie koryta dolnej Wisły i jego konsekwencje
w sezonie zimowym 1995/1996, Kaskada, Fundacja „Kaskada dolnej Wisły,
Włocławek.
Szata roślinna Polski, 1972, W. Szafer i K. Zarzycki (red.), PWN, Warszawa.
Woś A., 1996, Zarys klimatu Polski, Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
Wójcik G., Marciniak K., 1993, Opady atmosferyczne w regionie dolnrj Wisły
w okresie 1951-1980, [w:] Z. Churski, Uwarunkowania przyrodnicze i społecznoekonomiczne zagospodarowania dolnej Wisły, Wyd. Uniwersytetu M. Kopernika,
Toruń.
Wójcik G., Marciniak K., 2006, Klimat, [w:] L. Andrzejewski, P. Weckwerth, S. Burak
(red.), Toruń i jego okolice. Monografia przyrodnicza, Wyd. Uniwersytetu
M. Kopernika, Toruń.
Główne
zanieczyszczenia
Niewiele wiadomo na temat aktualnego stanu czystości Tążyny. W latach 19971999 wody tego cieku oceniono jako pozaklasowe. Szczególnie wysokie było
skażenie bakteriologiczne (miano Coli). Obecnie stwierdza się wysoką koncentrację
substancji biogenicznych, pochodzących z intensywnie użytkowanych obszarów
rolniczych w górnej części zlewni. W 2003 roku średnia zawartość azotanów
w rejonie Aleksandrowa Kujawskiego wyniosła od 12,17 mg·dm-3 do 31,30 mg·dm-3.
Przekroczone zostały normy określone dla tego wskaźnika od 21,7% do 213%.
Ze względu na naruszenie standardów jakości środowiska, w 2008 roku
postanowiono zakwalifikować większość zlewni Tążyny do programu opracowanego
dla obszarów szczególnie narażonych związkami azotu. Celem tego programu jest
przywrócenie wymaganych standardów jakości wód powierzchniowych oraz
niedopuszczenie do pogorszenia stanu czystości pozostałych wód. Do projektu
działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych w zlewni
Tążyny włączono gminy wiejskie Aleksandrów Kujawski i Dąbrowa Biskupia
Na przełomie XX i XXI wieku poziom gospodarki wodno-ściekowej uległ
znacznej poprawie. We wszystkich gminach funkcjonują oczyszczalnie ścieków
(tab. 8), chociaż ich sprawność nie zawsze jest zadowalająca. W większości
miejscowości wybudowano sieci wodociągowe, a w niektórych sieci kanalizacyjne.
Poprawę stanu czystości wód powierzchniowych można uzyskać poprzez
rozbudowę i/lub budowę sieci kanalizacyjnych oraz usprawnienie działających
oczyszczalni ścieków. W najbliższym czasie trudno będzie wyeliminować dopływ
substancji biogenicznych z obszarów rolniczych. Z kolei w przypadku Wisły jakość
wody uzależniona jest od gospodarki wodno-ściekowej na obszarze obejmującym
prawie połowę kraju.
Lp.* Miejscowość
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2005 roku, 2006,
Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
*numeracja zgodna z numeracja na mapie
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Na obszarze opracowania wyróżniono 3 podobszary różniące się pod
względem stopnia przeobrażenia stosunków wodnych.
Najmniejsze przeobrażenia (lub ich prawie całkowity brak) nastąpiły na
obszarze środkowych i wyższych, zwydmionych terasach w Kotlinie Toruńskiej, po
lewej stronie Wisły. Ze względu na budowę geologiczną (piaski) oraz zalesienie
tego obszaru, a także charakterystyczną „pustkę hydrograficzną” (T. Celmer 1971),
jak i minimalne zurbanizowanie tego obszaru, niewielkie zmiany nastąpiły tylko
w kilku miejscach, w których dawniej wybierano torf lub wybudowano niewielkie
stawy.
Większe przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły na obszarach
wysoczyznowych Równiny Inowrocławskiej. Są one związane z prawie całkowitym
ich zmeliorowaniem (utworzeniem sztucznych sieci drenarskich i wybudowaniem
otwartych rowów), zwiększeniem tempa spływu wody oraz ze wzrostem koncentracji
substancji biogenicznych i innych w wodach w sieciach drenarskich. Ponadto
melioracje przyczyniły się do zaniku lub zmniejszenia powierzchni płytkich jezior
i mokradeł. Osiedla wiejskie oraz fermy hodowlane przyczyniają się do pogorszenia
jakości wód powierzchniowych i podziemnych.
Przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły także na dolnych terasach Wisły,
w tym zwłaszcza na terasie zalewowej oraz terasie II. Polegają one m.in. na
ograniczeniu możliwości zalewania tego obszaru (głównie w rejonie Torunia i Niziny
Ciechocińskiej) podczas wezbrań i powodzi na Wiśle wskutek wybudowania wałów
przeciwpowodziowych.
Innego rodzaju przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły w korycie Wisły.
W drugiej połowie XIX wieku rozpoczęto regulację analizowanego odcinka rzeki.
Spowodowało to przyspieszenie spływu wody, wzrost erozji wgłębnej i tym samym
© Copyright by Włodzimierz Marszelewski
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu.