potrzeba aktywnej ochrony w warunkach ex situ zagro˚onych i

Biuletyn Ogrodów Botanicznych, 12: 177–181, 2003
POTRZEBA AKTYWNEJ OCHRONY W WARUNKACH EX SITU
ZAGRO˚ONYCH I CHRONIONYCH ELEMENTÓW FLORY
KSEROTERMICZNEJ REZERWATU SKALNO-STEPOWEGO
SKOROCICE
Necessity of active protection in ex situ conditions of endangered
and protected elements of xerothermic flora in the rock and steppe
Skorocice Reserve
Bo˝ena ¸USZCZY¡SKA
Zak∏ad Botaniki, Instytut Biologii, Akademia Âwi´tokrzyska im. Jana Kochanowskiego
ul. Âwi´tokrzyska 15, 25-406 Kielce
W zwiàzku z powy˝szym koniecznoÊcià jest
wypracowanie metod aktywnej ochrony nie tylko w warunkach in situ, polegajàcych g∏ównie
na koszeniu muraw bàdê umiarkowanym ich
wypasie, czy te˝ wycinaniu krzewów. Nale˝y
tak˝e chroniç populacje zagro˝onych gatunków
w warunkach ex situ prowadzàc ich hodowle
w ogrodach botanicznych oraz gromadziç ich
nasiona w banku genów.
STRESZCZENIE
Rezerwat skalno-stepowy Skorocice jest
jednym z najciekawszych pod wzgl´dem florystycznym terenów Wy˝yny Ma∏opolskiej. Skupia si´ tutaj szczególnie du˝o gatunków stepowych reprezentujàcych elementy: pontyjski
i submediterraƒski, typowe dla stepów po∏udniowo-wschodniej Europy i zachodniej Azji.
Wyst´pujà tu tak˝e rzadkie w skali kraju przestrzenne uk∏ady fitocenoz. Swoiste pod∏o˝e dla
rozwoju gleb i roÊlinnoÊci tworzà gipsy.
Porównujàc obecny stan kserotermicznej
flory naczyniowej rezerwatu Skorocice ze stanem sprzed ponad 40-tu lat (Medwecka-KornaÊ 1959) stwierdzono jej ubo˝enie zarówno
iloÊciowe jak i jakoÊciowe. Przeprowadzona
w roku 2000 ponowna jej inwentaryzacja wykaza∏a wyst´powanie 20-tu zagro˝onych
i chronionych gatunków kserotermicznych.
Nale˝à do nich: Arabis recta, Serratula lycopifolia (CR), Sisymbrium polymorphum, Veronica paniculata (EN), Linum hirsutum, Stipa joannis (VU). Wieloletnie obserwacje prowadzone nad zasobami rzadkich w skali kraju
gatunków wykaza∏y, ˝e kurczà si´ one z roku
na rok. Najprawdopodobniej powodem takiego
ubo˝enia jest ustanie ingerencji cz∏owieka
w postaci prowadzonego dawniej wypasu byd∏a, owiec, koni i g´si oraz koszenia – g∏ównie
∏àk. Na skutek zaniechania tych tradycyjnych
form gospodarowania w szybkim tempie pojawi∏y si´ gatunki zaroÊlowe, które ciàgle powi´kszajà swój area∏.
WST¢P
Na mocy ustawy o ochronie przyrody z roku 1991 funkcjonujà ró˝norodne prawne formy
ochronne pozwalajàce w plastyczny sposób
sprawowaç ochron´ przyrody. Nale˝a∏oby
wi´c wnioskowaç, ˝e tak wszechstronnie opracowana sieç ochronna zagwarantuje w warunkach naturalnych zachowanie rzadkich i zagro˝onych elementów przyrodniczych b´dàcych
podstawà ochrony tych obiektów. Istniejà
oczywiÊcie rezerwaty, czy te˝ obszary ÊciÊle
chronione w parkach narodowych, które nie
wymagajà czynnej ochrony. Pozosta∏e muszà
jednak uwzgl´dniaç ingerencj´ cz∏owieka.
W ostatnich latach poÊwi´ca si´ coraz wi´cej
uwagi na renaturalizacj´ przekszta∏conych
obiektów, introdukcj´ i restytucj´ roÊlin
w zniszczonych wczeÊniej obiektach przyrodniczych. Przeznacza si´ tak˝e du˝e fundusze na
badania ekologiczne gatunków i ca∏ych ekosystemów (Fija∏kowski, Kwiatkowski 2000).
Przyk∏adem niekorzystnych zmian zachodzàcych w rezerwatach ÊciÊle chronionych
177
Bo˝ena ¸uszczyƒska
WYNIKI BADA¡ I DYSKUSJA
jest rezerwat skalno-stepowy Skorocice,
którego niegdyÊ bardzo bogata kserotermiczna flora naczyniowa ju˝ od szeregu lat
ubo˝eje a nawet zanikajà jej najcenniejsze
elementy.
Urozmaicone stosunki litologiczno-glebowe
i mikroklimatyczne, a zw∏aszcza bogata rzeêba
rezerwatu, wp∏yn´∏y na ogromne bogactwo
i zró˝nicowanie jego szaty roÊlinnej. W stosunku do niewielkiej powierzchni rezerwatu wyst´pujàce w nim zbiorowiska roÊlinne sà bardzo
liczne i grupujà si´ w klasach: Festuco-Brometea, Molinio-Arrhenatheretea, Phragmitetea,
Plantaginetea majoris, Stellarietea mediae,
Artemisietea, Rhamno-Prunetea (Matuszkiewicz 2001). Jednak g∏ówny zràb flory rezerwatu tworzà gatunki kserotermiczne zwiàzane ze
zbiorowiskami klasy Festuco-Brometea, które
powierzchniowo dominujà, wykszta∏cajàc si´
na siedliskach ciep∏ych i suchych, zasobnych
w w´glan wapnia. Najbardziej interesujàca roÊlinnoÊç muraw skupia si´ na zboczach wàwozu, kopu∏ i pagórków.
Porównujàc obecny stan kserotermicznej
flory naczyniowej tego obiektu ze stanem
sprzed ponad 40-tu lat i wczeÊniejszym (Dziuba∏towski 1916, Medwecka-KornaÊ 1959),
stwierdzono jej ubo˝enie w rzadkie gatunki
(¸uszczyƒska 1998, 2000).
Przeprowadzona w roku 2000 ponowna inwentaryzacja flory wykaza∏a wyst´powanie na
terenie rezerwatu ponad 300-tu gatunków roÊlin
naczyniowych, w tym 20-tu zagro˝onych
i chronionych. Wed∏ug Âwiatowej Unii Ochrony Przyrody IUCN, która wprowadzi∏a nowà
klasyfikacj´ zagro˝eƒ (IUCN Red list categories 1994) rzadkie gatunki flory zosta∏y zakwalifikowane do nast´pujàcych kategorii: do grupy taksonów wysokiego ryzyka, obejmujàcych
gatunki krytycznie zagro˝one (CR) nale˝à:
Arabis recta i Serratula lycopifolia. Zagro˝onymi (EN) sà: Veronica paniculata i Sisymbrium polymorphum. Do nara˝onych (VU) nale˝à: Linum hirsutum, Stipa joannis i Carex supina (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001). Pozosta∏e gatunki rzadkie i zagro˝one widniejà na liÊcie roÊlin zagro˝onych (Zarzycki, Szelàg
1992) w nast´pujàcych kategoriach: Scorzonera purpurea (R), Sesleria uliginosa (V), Thlaspi perfoliatum (R).
W rezerwacie roÊnie tak˝e du˝a liczba gatunków obj´tych ochronà gatunkowà Êcis∏à. Sà
nimi: Adonis vernalis, Anemone sylvestris,
Cirsium pannonicum, Linosyris vulgaris, Ornithogalum collinum, O. umbellatum, Oxytro-
TEREN BADA¡ I METODY
Rezerwat Skorocice po∏o˝ony jest w odleg∏oÊci oko∏o 6 km na SW od miasta BuskoZdrój. Wed∏ug podzia∏u administracyjnego
le˝y w gminie WiÊlica w województwie
Êwi´tokrzyskim. Zajmuje wschodnie obszary
Nadnidziaƒskiego Parku Krajobrazowego.
Pod wzgl´dem geobotanicznym nale˝y do
Krainy Miechowsko-Sandomierskiej i Poddzia∏u Pasa Wy˝yn Ârodkowych (Szafer
1977). Zosta∏ on utworzony 21.01.1960 roku
na podstawie zarzàdzenia Ministra LeÊnictwa
i Przemys∏u Drzewnego jako rezerwat Êcis∏y
w celu ochrony kserotermicznej szaty roÊlinnej oraz wyst´pujàcych na jego terenie powierzchniowych oraz podziemnych form krasu gipsowego.
D∏ugoÊç rezerwatu przebiega mniej wi´cej
po∏udnikowo z NEW ku SWS i wynosi oko∏o
850 metrów. Jego szerokoÊç osiàga Êrednio
80 metrów i wcina si´ na g∏´bokoÊç kilkunastu metrów w ska∏y gipsowe. Najbardziej
urozmaiconà rzeêbà charakteryzuje si´ Êrodkowa cz´Êç parowu. Wyst´puje tu szereg zapadlisk, kotlinek podzielonych pagórkami
bàdê grz´dami po∏àczonymi z wierzchowinà.
Wyst´pujà tu równie˝ wàskie ale g∏´bokie
lejki krasowe. Szczegó∏owy opis stosunków
morfologicznych wàwozu w Skorocicach
przedstawi∏ Flis (1954), ¸uszczyƒski, ¸uszczyƒska (1994). Ponowne badania nad florà
rezerwatu przeprowadzono w roku 2000. Zastosowano metod´ kartogramu polowego jakoÊciowego (Faliƒski 1990 a,b). Analizowany teren podzielono na 23 kwadraty, ka˝dy
o boku 50 m. Dla ka˝dego z kwadratów sporzàdzono pe∏nà list´ gatunków kserotermicznej flory naczyniowej. Nomenklatur´ flory
podano wed∏ug Mirka i innych (1995), kategorie zagro˝enia wed∏ug czerwonej listy roÊlin naczyniowych zagro˝onych w Polsce
(Zarzycki, Szelàg 1992) z uzupe∏nieniem wed∏ug nowego wydania Polskiej Czerwonej
Ksi´gi RoÊlin (Kaêmierczakowa, Zarzycki
2001).
178
Potrzeba aktywnej ochrony
pis pilosa, Stipa capillata. Wyst´puje te˝ kilka
obj´tych ochronà cz´Êciowà jak: Ononis spinosa, Primula elatior oraz P. veris (Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 11 wrzeÊnia
2000).
Gatunki rzadkie i zagro˝one oraz chronione
prawem zwiàzane sà g∏ównie z zespo∏ami: Sisymbrio-Stipetum capillatae, Thalictro-Salvietum pratensis, Seslerio-Scorzoneretum purpureae, z Inuletum ensifoliae oraz Adonido-Brachypodietum pinnati (¸uszczyƒska 1992
mscr.).
Niepokojàcym staje si´ fakt, ˝e wielkoÊci
populacji wi´kszoÊci wymienionych wy˝ej gatunków z roku na rok malejà oraz pewne jego
elementy florystyczne sà trudne do odnalezienia, co wskazywa∏oby, ˝e ich stanowiska w tym
rezerwacie zagin´∏y. Do gatunków tych nale˝à:
Ranunculus illyricus, Euphrasia tatarica, czy
Veronica praecox. Najprawdopodobniej g∏ównym powodem tych zmian jest zaprzestanie
wypasu byd∏a oraz koszenia ∏àk. Te w∏aÊnie
formy gospodarowania by∏y prowadzone kilkadziesiàt lat temu na terenie rezerwatu. Obecnie
w szybkim tempie pojawiajà si´ gatunki zaroÊlowe, które ciàgle powi´kszajà swój area∏. Je˝eli taka sytuacja b´dzie trwa∏a nadal, post´pujàce procesy sukcesyjne prowadziç b´dà do wypierania gatunków kserotermicznych oraz do
zmian fitocenoz od muraw poprzez wielogatunkowe zaroÊla do lasu liÊciastego typu gràdu.
W zwiàzku z powy˝szym nale˝y wypracowaç i systematycznie stosowaç odpowiednie
metody aktywnej ochrony w warunkach in situ
np. w postaci d∏ugotrwa∏ego monitoringu powierzchni sta∏ych, zabiegów koszenia muraw
oraz równoczeÊnie w warunkach ex situ polegajàcych na hodowli rzadkich gatunków w ogrodach botanicznych, czy te˝ gromadzenie nasion
roÊlin zagro˝onych w banku genów – a nast´pnie ich reintrodukcja szczególnie w odniesieniu
np. do Ranunculus illyricus.
dolu i Opolu oraz w Czechach i na S∏owacji. Ze
wzgl´du na po∏o˝enie w brze˝nych partiach rezerwatu, kontaktujàcych si´ bezpoÊrednio
z otaczajàcymi polami uprawnymi, roÊlina ta
nara˝ona jest na negatywny wp∏yw nawozów
sztucznych oraz chemicznych Êrodków ochrony
roÊlin. Zagro˝eniem dla tego Êwiat∏o˝àdnego
gatunku sà te˝ naturalne procesy sukcesyjne zachodzàce w obr´bie p∏atu stepu kwietnego
(Thalictro-Salvietum), w którym roÊnie. Dlatego te˝ konieczna jest czynna ochrona gatunku
polegajàca na usuwaniu pojawiajàcych si´
w obr´bie p∏atu krzewów oraz na okresowym
koszeniu murawy. Chocia˝ populacja jest systematycznie kontrolowana w ramach ogólnopolskiego monitoringu przyrodniczego – wskazana jest równie˝ jego ochrona w warunkach ex
situ – rozmno˝enie z nasion i utrzymywanie populacji w ogrodach botanicznych (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001).
Ze wzgl´du na ma∏à liczb´ stanowisk szczególnej ochrony wymaga tak˝e g´siówka uszkowata (Arabis recta), posiadajàca jedynie 3 stanowiska w Polsce. Na stanowisku w Skorocicach roÊnie na p∏ytkiej r´dzinie gipsowej w murawie kserotermicznej reprezentujàcej zespó∏
Sisymbrio-Stipetum capillatae. Jest roÊlinà sucho- i ciep∏olubnà nie znoszàcà ocienienia. Zajmuje stoki o nachyleniu nawet do 70°. Na stanowisku w Skorocicach liczba osobników
w populacji waha si´ znacznie z roku na rok
a obserwowane w rezerwacie niekorzystne tendencje sukcesyjne majà bardzo negatywny
wp∏yw na rozwój tej populacji. Dlatego te˝ wymaga ona sta∏ej obserwacji oraz czynnej ochrony tak˝e w warunkach ex situ (w ogrodach botanicznych oraz zabezpieczenie nasion w banku
nasion (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001).
W rezerwacie Skorocice Veronica paniculata roÊnie na niewielkiej pó∏ce gipsowej o ekspozycji SW, w zbiorowisku zbli˝onym do Thalictro-Salvietum pratensis, lecz nieco bardziej
wilgotnym od typowego, które uleg∏o znacznej
degradacji na skutek ocienienia i stopniowego
opanowywania go przez roÊliny nitrofilne (p∏at
sàsiaduje bowiem z polem ornym). Przetacznik
zwodny reprezentowany jest tu bardzo skàpo,
zaledwie w postaci kilku p´dów, z których
cz´Êç jest silnie wyp∏oniona. Gatunek ten jest
w rezerwacie ocieniony przez rozrastajàce si´
od strony po∏udniowej drzewa i krzewy Robinia pseudaccacia oraz Rubus caesius. Stale te˝
ZAGRO˚ENIE
I WSKAZANIA OCHRONNE
Na szczególnà ochron´ zas∏uguje w rezerwacie Skorocice Serratula lycopifolia i Veronica
paniculata. Sierpik ró˝nolistny posiada tu jedyne swe stanowisko w Polsce. Najbli˝sze stanowiska tego gatunku znajdujà si´ ju˝ poza granicami naszego kraju: na Pokuciu Stepowym, Po179
Bo˝ena ¸uszczyƒska
The advancing process of reserve over growing by shrubs and trees (secondary succession) results in the diminishing number of the
above mentioned species.
It is therefore essential to apply the methods
of active protection in the conditions in situ.
These conditions are: long term monitoring of
constant areas and cutting shrubs. Where as in
the conditions ex situ the methods are: cultivation of most precious species in the botanical
gardens, storing the endangered plants in the
form of gene bank, and then re-introducing
such plants into the nature.
wzrasta bujnoÊç i zwarcie murawy. Postuluje
si´ za∏o˝enie upraw tego gatunku w ogrodach
botanicznych oraz upraw´ z nasion zebranych
w terenie. Stanowisko w rezerwacie Skorocice
obj´te jest ogólnopolskim monitoringiem przyrodniczym (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001).
Równie˝ takie gatunki jak Linum hirsutum,
Stipa joannis i Carex supina, nale˝àce do nara˝onych na wygini´cie (VU), poza czynnà
ochronà w warunkach naturalnych powinny
byç obj´te ochronà ex situ w ogrodach botanicznych (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001).
WNIOSKI
LITERATURA
Obiekty przyrodnicze takie jak rezerwat Skorocice nale˝à do jednych z najcenniejszych w naszym kraju. Ochrona wi´c ekstremalnie zagro˝onych gatunków powinna byç wyzwaniem dla naukowców oraz powo∏anych do tego celu urz´dów
paƒstwowych (Wojewódzki Konserwator Przyrody, Zarzàd Parków Krajobrazowych). Podstawà zachowania przy ˝yciu zagro˝onych i chronionych gatunków roÊlin Êwiat∏o˝àdnych powinna byç Êcis∏a realizacja planów ochrony czynnej
zarówno w warunkach in situ jak i ex situ.
Dziuba∏towski S. 1916. Stosunki geobotaniczne
nad dolnà Nidà. Pam. Fizjogr. 23: 107-202.
Faliƒski J.B. 1990a. Kartografia geobotaniczna.
Cz. 1. – Kartografia florystyczna i fitosocjologiczna. PPWK. Warszawa–Wroc∏aw. 1-284.
Faliƒski J.B., 1990b. Kartografia geobotaniczna.
Cz. 2. – Kartografia fitosocjologiczna. PPWK.
Warszawa–Wroc∏aw. 1-283.
Fija∏kowski D., Kwiatkowski M. 2000. Wk∏ad
ogrodu botanicznego Uniwersytetu im. M. Curie-Sk∏odowskiej w Lublinie w poznanie rozmieszczenia, ekologii, zagro˝enia oraz ochron´
roÊlin naczyniowych na Lubelszczyênie. Biuletyn Ogrodów Botanicznych, Muzeów i Zbiorów. Ogród Bot. – Centrum Zach. Ró˝norod.
Biolog. PAN. 9: 5-14.
Flis J. 1954. Kras gipsowy Niecki Nidziaƒskiej.
Pr. Geogr. IG PAN. 1: 1-73.
Kaêmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) 2001.
Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Inst. Bot. im.
W. Szafera PAN. Kraków. 1-664.
¸uszczyƒska B. 1992. Flora i zbiorowiska kserotermiczne wybranych subregionów Niecki Nidziaƒskiej. Cz. I. II. Mscr. Wy˝sza Szko∏a Pedagogiczna. Kielce. 1-182.
¸uszczyƒska B. 1998. Kserotermiczna flora naczyniowa wybranych subregionów Niecki Nidziaƒskiej (Garb Piƒczowski, P∏askowy˝ Szaniecki, wschodnia cz´Êç Niecki Soleckiej).
Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica. 5: 55-87.
¸uszczyƒska B. 2000. Zagro˝one i chronione elementy flory kserotermicznej Garbu Piƒczowskiego i terenów przyleg∏ych. Biuletyn Ogrodów Botanicznych, Muzeów i Zbiorów. Ogród
Bot. – Centrum Zach. Ró˝norod. Biolog. PAN
9: 65-75.
SUMMARY
The paper presents the endangered and protected xerothermic plants growing in the Skorocice reserve (Ma∏opolska Upland).
The following plants are critically endangered (CR): Arabis recta and Serratula lycopifolia, while Veronica paniculata and Sisymbrium polymorphum are the endangered species (EN). The vulnerable species (VU) are: Linum hirsutum, Stipa joannis and Carex supina
(Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001). The remaining rare and endangered species are included in
the list of endangered species (Zarzycki, Szelàg
1992) in the following categories: Scorzonera
purpurea (R), Sesleria uliginosa (V), Thlaspi
perfoliatum (R).
In the reserve there are also numerous species under the strict protection. These are: Adonis vernalis, Anemone sylvestris, Cirsium pannonicum, Linosyris vulgaris, Ornithogalum
collinum, O. umbellatum, Oxytropis pilosa,
Stipa capillata. The species under the partial
protection are: Ononis spinosa, Primula elatior and P. veris.
180
Potrzeba aktywnej ochrony
Mirek Z., Pi´koÊ-Mirkowa M., Zajàc A., Zajàc M.
1995. Vascular plants of Poland – checklist –
Polish Bot. Stud. Guideb. Ser. 15: 1-303.
Szafer W. 1977. Szata roÊlinna Polski Ni˝owej
[W:] W. Szafer i K. Zarzycki (red.). Szata roÊlinna Polski, PWN, Warszawa. 2: 17-188.
Zarzycki K., Szelàg Z. 1992. Czerwona lista roÊlin naczyniowych zagro˝onych w Polsce
[W:] K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Heinrich
(red.). Lista roÊlin zagro˝onych w Polsce.
Wyd. 2, Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN, Kraków. 87-98.
¸uszczyƒski J., ¸uszczyƒska B. 1994. Geologiczno-botaniczna Êcie˝ka dydaktyczna w rezerwacie Skorocice. Zarzàd Âwi´tokrzyskich
i Nadnidziaƒskich Parków Krajobrazowych.
Kielce. 1-27.
Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roÊlinnych Polski. Vademecum Geobotanicum 3. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa. 1-537.
Medwecka-KornaÊ A. 1959. RoÊlinnoÊç rezerwatu stepowego Skorocice ko∏o Buska. Ochr.
Przyr. 26: 172-260.
181