DZIA¸ALNOĀå EDUKACYJNA POLSKICH OGRODÓW

Biuletyn Ogrodów Botanicznych, 14: 19–30, 2005
DZIA¸ALNOÂå EDUKACYJNA
POLSKICH OGRODÓW BOTANICZNYCH
Educational activity of Polish botanical gardens
Piotr BANASZCZAK
Arboretum w Rogowie, Katedra Botaniki LeÊnej, Szko∏a G∏ówna Gospodarstwa Wiejskiego
w Warszawie, 95-063 Rogów, [email protected]
w Polsce, jak i na Êwiecie. Szczególnego znaczenia nabra∏a ona w XX wieku z racji post´pujàcej degradacji Êrodowiska przyrodniczego
i potrzeby informowania i uÊwiadamiania spo∏eczeƒstwu zagro˝eƒ jakie niesie rozwój cywilizacji. Powsta∏y mi´dzynarodowe organizacje
koordynujàce i wspierajàce dzia∏alnoÊç edukacyjnà ogrodów botanicznych, z których najwi´kszà i najpr´˝niej dzia∏ajàcà jest Botanic
Gardens Conservation International (BGCI).
Wyda∏a ona sama, a tak˝e wspólnie z innymi
organizacjami Êwiatowymi szereg dokumentów
i innych publikacji definiujàcych zasady i kierunki edukacji w ogrodach botanicznych (Cheney et al. 2000; Willison, Greene 1994; Willison 2004; WWF, IUCN, BGCS 1989; Wyse
Jackson, Sutherland 2000). Ustalenia te sà u nas
najcz´Êciej dopiero wprowadzane i to nie we
wszystkich ogrodach. Dotychczasowa dzia∏alnoÊç edukacyjna ogrodów botanicznych w Polsce bazuje g∏ównie na wytycznych instytucji
macierzystych, w∏asnej hierarchii celów i zapotrzebowania w spo∏eczeƒstwie. Stàd realizowanie edukacji w poszczególnych ogrodach jest
bardzo zró˝nicowane i obejmuje ró˝ny zakres
merytoryczny, grupy docelowe itd. Jak dotàd
ukaza∏o si´ wiele publikacji ilustrujàcych realizowanie tych zadaƒ w poszczególnych ogrodach (Franszczak-Byç, Dàbrowska 1998; GawryÊ, Puchalski, Dmuchowski 1998; Kochanowska 1998; Kojs, W∏och, Szymanowska-Pu∏ka
1998; Krzemiƒska-Freda 1997; Muranyi, Puchalski 1998; Nawrocka-GrzeÊkowiak, Koz∏owski 1996 i inne). Brakuje jednak˝e ca∏oÊciowych zestawieƒ dajàcych bardziej pe∏ny
obraz tej dzia∏alnoÊci wÊród ogrodów botanicznych w Polsce. Tym samym trudno jest ustaliç
poziom edukacji w naszych ogrodach, co stanowi∏oby punkt wyjÊciowy do dalszych rozwa˝aƒ
i prac zmierzajàcych do ewentualnej poprawy,
STRESZCZENIE
W latach 2004–2005 przeprowadzono ankiet´ wÊród polskich ogrodów botanicznych
dotyczàcà ich dzia∏alnoÊci edukacyjnej. Badania obj´∏y 29 ogrodów nale˝àcych do Rady
Ogrodów Botanicznych. Wykazano du˝à ró˝norodnoÊç w zakresie u˝ywanych metod, form,
poruszanych zagadnieƒ i podejÊcia do realizowania dzia∏alnoÊci edukacyjnej. Czynnikiem
najsilniej wp∏ywajàcym na zakres i podejÊcie
do edukacji okaza∏a si´ przynale˝noÊç do okreÊlonego typu ogrodu, a tak˝e typ instytucji, której podlega ogród. Najbardziej aktywne w edukacji przyrodniczej okaza∏y si´ uniwersalne
ogrody miejskie o du˝ym personelu, bogatym
wyposa˝eniu, licznych dzia∏ach tematycznych
w kolekcjach i du˝ej frekwencji zwiedzajàcych.
Du˝a cz´Êç arboretów jest równie aktywna,
cz´sto za sprawà posiadania lub wspó∏pracy
z oÊrodkami edukacji przyrodniczej. Tam dzia∏alnoÊç jest cz´sto zorientowana w du˝ym stopniu na aktywne metody edukacji. Uwzgl´dniane sà te˝ zagadnienia racjonalnej gospodarki leÊnej. Mniej wi´cej po∏owa ogrodów prezentuje
nieco mniejszà aktywnoÊç edukacyjnà. Z jednej
strony sà tu ogrody typowo naukowe, bez wi´kszego zaplecza edukacyjnego, zorientowane na
dydaktyk´ wewnàtrz uczelni, do których nale˝à
lub podobnych dzia∏alnoÊci. Drugà opcj´ reprezentujà ogrody nie majàce ÊciÊle naukowego
charakteru, posiadajàce skromne wyposa˝enie
i personel, cz´sto rozwijajàce si´ dopiero i majàce niewielkà frekwencj´ zwiedzajàcych.
WST¢P
Edukacja przyrodnicza i ekologiczna jest
jednym z najwa˝niejszych obecnie zadaƒ realizowanych przez ogrody botaniczne zarówno
19
Piotr Banaszczak
instytuty naukowe (3 ogrody bot. i jedno arboretum; w sumie 4), Lasy Paƒstwowe (5 arboretów), prywatne (1 ogród botaniczny).
Podstawowà informacjà dotyczàcà dzia∏alnoÊci rekreacyjnej i edukacyjnej jest frekwencja zwiedzajàcych. WartoÊç ta by∏a bardzo
zró˝nicowana w poszczególnych placówkach.
Zbiorcze zestawienie frekwencji przedstawia
Tabela 1. Najwi´kszà liczbà zwiedzajàcych, bo
a˝ 250 000, mo˝e si´ pochwaliç Ogród Botaniczny we Wroc∏awiu, a tak˝e Ogród Botaniczny PAN w Powsinie – 180 000. 137 000 osób
odwiedza rocznie ¸ódzki Ogród Botaniczny,
a 130 000 Palmiarni´ Poznaƒskà. Ogród Botaniczny w Poznaniu nie poda∏ frekwencji, poniewa˝ obowiàzuje tam wst´p wolny i jak dotychczas nie prowadzono tam badaƒ dotyczàcych
liczby zwiedzajàcych. SpoÊród arboretów najwi´cej osób zwiedza Go∏uchów – 150 000
i Kórnik – 100 000. Jak widaç popularnoÊç
ogrodu nie zale˝y od wielkoÊci kolekcji, czy
zajmowanej powierzchni, ale raczej od atrakcyjnoÊci wizualnej (zabytki, wyposa˝enie –
Go∏uchów, Kórnik, Wroc∏aw) i w drugiej kolejnoÊci od du˝ej liczby potencjalnych zwiedzajàcych zamieszka∏ych w pobli˝u ogrodu (du˝e
miasta – Warszawa, ¸ódê, Wroc∏aw). Na drugim koƒcu tej skali znajdujà si´ ma∏e ogrody
o profilu typowo naukowym (Bydgoszcz
IHAR, Zakopane), m∏ode arboreta i ogrody roÊlin leczniczych.
czy rozwijania tej ga∏´zi aktywnoÊci ogrodów
botanicznych. Dlatego przeprowadzono ankiet´
dotyczàcà stanu realizowania funkcji edukacyjnych przez polskie ogrody botaniczne. Mia∏a
ona odpowiedzieç na pytania: Co wp∏ywa na
stan i charakterystyk´ edukacji w tych placówkach? Na czym polega specyfika dzia∏alnoÊci
edukacyjnej w poszczególnych ogrodach? Jakie
sà szczególne cechy i tendencje rozwojowe
programów edukacyjnych w ogrodach botanicznych? Jakie sà mocne, a jakie s∏abe strony
tej edukacji?
Niniejsze badania wykonano w ramach przygotowywanej dysertacji doktorskiej pod kierunkiem dr. hab. prof. SGGW Marka Kosmali.
MATERIA¸ I METODY
Badania ankietowe zosta∏y przeprowadzone
w 2004 i 2005 roku i obj´∏y ogrody nale˝àce do
Rady Ogrodów Botanicznych – ∏àcznie 29 instytucji, w tym 11 ogrodów botanicznych, 14
arboretów, 3 ogrody roÊlin leczniczych i jednà
palmiarni´. Ankieta zosta∏a rozes∏ana po ogrodach i wype∏niona przez kierownictwa ogrodów lub osoby upowa˝nione. W ankiecie
przedstawiono 25 pytaƒ, a tak˝e zestawienia tabelaryczne do uzupe∏nienia. Pytania dotyczy∏y
zarówno podstawowych danych statystycznych
ilustrujàcych ogólnà dzia∏alnoÊç ogrodu, a tak˝e priorytetów zawartych w statutach, grup celowych, poruszanych zagadnieƒ, stosowanych
form i metod, wyposa˝enia, zaplecza, bud˝etu.
Pytano tak˝e o ograniczenia, mo˝liwoÊci i priorytety w edukacji. Podstawowe informacje dotyczàce charakteru kolekcji, wielkoÊci i po∏o˝enia tych ogrodów sà dost´pne w wielu publikacjach (¸ukasiewicz 1987; ¸ukasiewicz, Puchalski 2002 i inne), stàd pomini´to ich omówienie.
SpoÊród ankietowanych ogrodów odpowiedzi
udzieli∏y wszystkie. Z racji niewielkiej liczby
ankiet nie opracowywano danych metodami
statystycznymi.
Personel edukacyjny
Mo˝na zaobserwowaç zale˝noÊç mi´dzy
liczbà zwiedzajàcych i liczbà pracowników
ogrodów. Najwi´ksze ogrody o charakterze
uniwersalnym posiadajà nawet ponad 90 pracowników (Powsin i ¸ódê) i nie liczàc niewielkich ogrodów w Go∏ubiu, Zakopanem i obydwu
bydgoskich, Êrednia liczba pracowników
w tych placówkach wynosi 71 osób. Ogólne zestawienie liczby pracowników ogrodów, w tym
personelu edukacyjnego podaje Tabela 1. Personel wy∏àcznie edukacyjny jest najcz´Êciej
spotykany w typowych ogrodach botanicznych
(7 przypadków). Jedynie dwa arboreta o szerokiej ofercie edukacyjnej, posiadajàce oÊrodki
lub izby edukacyjne (Bolestraszyce i Syców),
dysponujà równie˝ personelem edukacyjnym.
Z kolei w prawie wszystkich przypadkach zadania edukacyjne wykonujà osoby zajmujàce
si´ jednoczeÊnie innymi obowiàzkami. Bardzo
WYNIKI BADA¡
Podstawowe informacje i frekwencja
Badane ogrody nale˝à do czterech typów instytucji: uczelnie wy˝sze (po 5 typowych ogrodów bot. i arboretów, 3 ogrody roÊlin leczniczych; w sumie 13), instytucje samorzàdowe
(2 ogrody bot., 3 arboreta i palmiarnia; w sumie 6),
20
Dzia∏alnoÊç edukacyjna polskich ogrodów botanicznych
Tabela 1. Zestawienie rocznej frekwencji i liczby pracowników w polskich ogrodach botanicznych. W liczniku
podano sum´ osób dla danej grupy ogrodów, a w mianowniku Êrednià w przeliczeniu na jeden ogród.
Table 1. Visitors attendance and number of staff in Polish botanical gardens. In numerator there is sum of people for a group of gardens and in denominator there is the average for one garden.
Ogrody botaniczne
Botanical gardens
Arboreta
Arboreta
Ogrody roÊlin
leczniczych
Medicinal plants
gardens
Palmiarnie
Palmhouses
WSZYSTKIE
TOTAL
Liczba pracowników
Number of staff
Roczna
Ogólnie
Etaty
Etaty ca∏kowicie
Etaty cz´Êciowo
frekwencja*
naukowe
edukacyjne
edukacyjne
Number of
Total
Permanent
Entirely educational Partially educational
visitors per year*
research staff
staff
staff
Sta∏e
Sezonowe Sta∏e
Sezonowe
Regular Seasonal Regular Seasonal
772 500
541
49
17
1
64
1
77 250
49,2
4,5
1,5
0,1
5,8
0,1
558 000
136
5
4
3
48
7
39 857
9,7
0,4
0,3
0,2
3,4
0,5
1 950
650
19
6,3
130 000
130 000
1 462 450
52 230
38
38
734
25,3
5
1,7
1
0,3
0
0
0
0
59
2,0
22
0,8
4
0,1
11
3,7
1
1
124
4,3
0
0
8
0,3
* nie uwzgl´dniono Ogrodu Botanicznego UAM w Poznaniu
* UAM Botanical Garden in Poznaƒ not included
wych. Osiem ogrodów uzna∏o edukacj´ jako
najbardziej priorytetowy cel w hierarchii wa˝noÊci i równie˝ w oÊmiu przypadkach edukacja
jest na drugim miejscu. W tych dwóch grupach
znalaz∏o si´ wi´kszoÊç arboretów, nieco ponad
po∏owa ogrodów botanicznych i palmiarnia.
Mniejsze znaczenie edukacja ma w ogrodach
roÊlin leczniczych. Generalnie dzia∏alnoÊç edukacyjna, naukowa i ochrona bioró˝norodnoÊci
to cele najcz´Êciej wymieniane jako g∏ówne dla
wi´kszoÊci placówek. Z kolei zatwierdzony
program edukacyjny posiada po∏owa ogrodów
botanicznych i po∏owa arboretów. Palmiarnia
jest obecnie na etapie formu∏owania takiego
programu. Ogrody roÊlin leczniczych nie posiadajà takich programów, ale ich dzia∏alnoÊç jest
ÊciÊle skorelowana z programem edukacyjnym
ich uczelni macierzystych. Podobnie rzecz si´
ma z arboretami nale˝àcymi do Lasów Paƒstwowych, gdzie dzia∏alnoÊç edukacyjna poszczególnych nadleÊnictw i jednostek im podleg∏ych regulowana jest zarzàdzeniem nr 57 Dyrektora Generalnego LP i traktowana jako cz´Êç
polityki edukacyjnej tej firmy. Pozosta∏e ogrody i arboreta koordynujà swojà polityk´ edukacyjnà z jednostkami nadrz´dnymi w ró˝nym
rzadko sà zatrudniane osoby do pomocy w edukacji na sezon (4 przypadki). Personel edukacyjny to g∏ównie osoby o wykszta∏ceniu biologicznym (botanicznym) – g∏ównie w typowych
ogrodach botanicznych i w palmiarni, tak˝e
ogrodnicy bàdê leÊnicy, którzy pracujà niemal
wy∏àcznie w arboretach. Zdarzajà si´ tak˝e osoby po ochronie Êrodowiska i innych naukach
przyrodniczych. Osoby o wykszta∏ceniu pedagogicznym to wyjàtkowa rzadkoÊç obecna jedynie w Bolestraszycach i Go∏ubiu. Nale˝y zatem rozumieç, ˝e w znakomitej wi´kszoÊci
przypadków podstaw edukacji ekologicznej
personel musia∏ nauczyç si´ g∏ównie w praktyce. SpoÊród nich ∏àcznie 21 osób rocznie przechodzi kursy szkoleniowe w zakresie edukacji,
czyli Êrednio jedna osoba na oko∏o 7 lat (typowe ogrody botaniczne raz na ponad 10 lat, arboreta – raz na 4 lata, ogrody roÊlin leczniczych –
wcale). Najcz´Êciej dokszta∏cajà si´ na kursach
pracownicy ogrodów w Warszawie, Bolestraszycach i Sycowie.
Edukacja jako cel statutowy
Wszyscy ankietowani deklarujà dzia∏alnoÊç
edukacyjnà jako jeden ze swoich celów statuto21
Piotr Banaszczak
kie ogrody botaniczne – Poznaƒ, Lublin, Warszawa. Szeroki zakres tematów oferujà tak˝e
ogrody roÊlin leczniczych – w Gdaƒsku i Wroc∏awiu. Z kolei najskromniejszy wybór zagadnieƒ oferujà ogrody, gdzie edukacja nie jest
priorytetowym celem dzia∏alnoÊci i nie posiadajàce wi´kszego zaplecza edukacyjnego (Bydgoszcz IHAR, Plewiska, Sandomierz, Wirty,
Kórnik, Wojs∏awice i Palmiarnia Poznaƒska).
Niespodziewanie skromny zakres tematyki
obejmujàcy po∏ow´ podanych zagadnieƒ oferujà tak˝e du˝e ogrody botaniczne w Powsinie
czy Wroc∏awiu.
O ile podstawowa problematyka botaniczna
i ekologiczna poruszana by∏a w niemal wszystkich ogrodach, o tyle niektóre sprawy dotyczàce ÊwiadomoÊci ekologicznej i ochrony Êrodowiska zg∏aszane by∏y nieco rzadziej. Najcz´stszym tematem by∏o rozpoznawanie i rozró˝nianie poszczególnych gatunków roÊlin i uÊwiadamianie niezwyk∏ej ró˝norodnoÊci królestwa roÊlin. Bardzo cz´sto wymieniane by∏o równie˝
poznawanie podstaw anatomii i fizjologii roÊlin, przystosowaƒ roÊlin do ró˝nych Êrodowisk
i znaczenie roÊlin w ˝yciu cz∏owieka. Ogrody
roÊlin leczniczych rozszerza∏y tematyk´ o znaczenie roÊlin w lecznictwie, a arboreta nale˝àce
do Lasów Paƒstwowych, lub zwiàzane z leÊnictwem niemal obowiàzkowo podejmowa∏y temat kreowania pozytywnego wizerunku leÊnika
w spo∏eczeƒstwie. O du˝ej interdyscyplinarnoÊci zagadnieƒ Êwiadczy oferta Arboretum
w Przelewicach i Bolestraszycach nie ograniczajàca si´ jedynie do tematyki przyrodniczej,
ale traktujàca tak˝e o dziedzictwie kulturowym,
sztuce w krajobrazie, kszta∏towaniu krajobrazu,
elementach historii itp.
stopniu wed∏ug indywidualnych ustaleƒ.
W rozwoju programów edukacyjnych i w innych dzia∏aniach dotyczàcych edukacji poszczególne placówki wspó∏pracujà przede
wszystkim ze szko∏ami, a tak˝e z prasà, radiem
i telewizjà. Po∏owa ogrodów wspó∏pracuje te˝
z oÊrodkami edukacji ekologicznej i organizacjami samorzàdowymi. Programy edukacyjne
czasami tylko podlegajà ewaluacji i to najcz´Êciej w przypadku typowych ogrodów botanicznych (prawie po∏owa).
Grupy celowe
Ogrody adresujà swoje programy edukacyjne g∏ównie do m∏odzie˝y szkolnej i akademickiej – od szkó∏ podstawowych (23 ogrody), poprzez gimnazja (24) i szko∏y Êrednie (28) do
wy˝szych (25). Ponadto znaczàca wi´kszoÊç
typowych ogrodów botanicznych (9 ogrodów)
traktuje priorytetowo tak˝e indywidualnych
zwiedzajàcych. W wi´kszoÊci przypadków (15
placówek) o wyborze podstawowych grup celowych zadecydowa∏o zapotrzebowanie tych
konkretnych grup na us∏ugi edukacyjne ogrodów. Wa˝nym czynnikiem definiujàcym priorytety w doborze grup celowych okaza∏ si´
równie˝ profil i charakter ogrodu. Na ten aspekt
wskaza∏y mi´dzy innymi arboreta o charakterze
historycznym (Kórnik, Go∏uchów i Przelewice), a tak˝e znajdujàcy si´ na kampusie uniwersyteckim ogród sandomierski. Ciekawy czynnik decydujàcy poda∏ Go∏uchów. Zdecydowano
si´ tam na grupy wiekowe, które „rokujà w∏aÊciwe postawy proekologiczne”.
Tematyka programów edukacyjnych
W ankiecie podano przyk∏adowe zagadnienia mogàce byç przedmiotem programu edukacyjnego, zaczerpni´te z podr´cznika J. Willison
(1994) z niewielkimi modyfikacjami, a tak˝e
z pracy Drapikowskiej (1997). Dodano tak˝e
podstawowe tematy dotyczàce botaniki i ekologii roÊlin, a tak˝e celów polityki edukacyjnej
w Lasach Paƒstwowych. Ogólnie podano 15 zagadnieƒ.
Najbogatszy zakres tematyki edukacyjnej,
obejmujàcy niemal wszystkie tematy z wymienionych, wykaza∏y arboreta posiadajàce lub
wspó∏pracujàce z oÊrodkami edukacji ekologicznej – Bolestraszyce, Rogów, Syców, Przelewice, dwa arboreta zwiàzane z uczelniami –
Poznaƒ, Zielonka, a tak˝e miejskie akademic-
Metody i formy edukacji
W ankiecie wymieniono 10 rodzajów aktywnych form edukacji zaczerpni´tych z pracy pod
redakcjà B. Poskrobko (1997). Sà one wymienione kolejno w Tabeli 2, podobnie jak podsumowanie form i metod edukacji w badanych
ogrodach. Nie wszystkie placówki udzieli∏y
pe∏nej odpowiedzi na pytania dotyczàce realizowanych form i metod. W przypadku form
edukacji jeden ogród nie udzieli∏ odpowiedzi,
a w przypadku metod – dwa. Stàd te˝ wyniki
w tabeli przedstawione sà procentowo. Pod
uwag´ brano tylko te ogrody, które udzieli∏y
pe∏nych odpowiedzi.
22
86
62
52
28
52
79
38
3
45
Zaj´cia terenowe
Field classes
Zielone lekcje
Green school
Zaj´cia laboratoryjne
Laboratory classes
Kursy specjalistyczne, seminaria itp.
Specialist courses, workshops etc.
Wyk∏ady, prelekcje, pogadanki
Lectures, talks, chats
Konkursy i olimpiady
Competitions and olympiads
Debaty publiczne
Public debates
Gry i zabawy dydaktyczne
Didactic games and plays
2
Wycieczki z przewodnikiem
Guided tours
Formy edukacji / Educational forms
1
23
39
–
7
18
–
4
21
14
68
3
39
–
36
29
–
7
50
36
79
4
21
–
29
32
–
11
43
39
75
5
18
–
7
43
–
7
32
43
75
6
4
4
–
61
29
21
7
54
71
7
Szko∏y
Szko∏y
Uczelnie
¸ÑCZNIE Przedszkola podstawowe Gimnazja
Êrednie
wy˝sze
TOTAL
Nursery Elementary Grammar Secondary Universities
schools
schools
schools
schools
–
4
–
32
25
–
4
18
54
8
4
–
–
11
–
–
–
–
25
9
Grupy
DoroÊli rodzinne
Adults Family
groups
7
4
–
29
29
4
4
21
50
10
4
4
7
21
4
–
–
4
43
11
4
4
11
18
14
4
4
4
21
12
Ogólnie
Inne
Nauczyciele zwiedzajàcy
Teachers
Ordinary Others
visitors
Tabela 2. Zestawienie form i metod edukacji realizowanych w ankietowanych ogrodach botanicznych w Polsce. Udzia∏ ogrodów podano w procentach.
Table 2. List of educational forms and methods implemented in surveyed botanical gardens in Poland. An percentage fraction of gardens has been given.
Dzia∏alnoÊç edukacyjna polskich ogrodów botanicznych
21
Inne
Other
24
100
35
73
46
12
Obserwacje okazów naturalnych
Natural specimen observations
Obserwacje okazów sztucznych
Artificial specimen observations
Dyskusje
Discussions
Gry dydaktyczne
Didactic games
Inne
Other
31
Pomiary
Measurements
15
35
Eksperymenty w terenie
Field experiments
Obliczenia statystyczne
Statistical metering
19
Eksperymenty laboratoryjne
Laboratory experiments
Metody edukacji / Educational methods
34
2
Lokalne inicjatywy ekologiczne
Local ecological initiatives
1
–
40
4
20
76
–
–
–
–
11
–
3
8
36
28
24
88
4
12
16
4
11
14
4
8
24
32
24
88
4
16
16
4
7
14
5
8
24
32
24
96
4
20
16
12
14
7
6
4
8
44
24
92
12
16
28
16
11
–
7
4
4
40
12
56
–
–
–
–
7
14
8
–
8
12
4
32
–
–
–
–
7
7
9
–
8
44
12
64
–
8
16
4
11
4
10
–
4
28
8
52
–
–
–
–
14
14
11
4
–
12
–
16
–
–
4
–
7
7
12
Piotr Banaszczak
Strona internetowa
Website
Inne
Other
Biblioteka
Library
Muzeum przyrodnicze
Nature museum
Punkt informacyjny
Information point
Izba edukacyjna
Educational room
OÊrodek edukacji ekologicznej
Environmental education center
Âcie˝ki edukacyjne
Educational trails
Wystawy okresowe
Temporary exhibitions
Sta∏e ekspozycje
Permanent exhibitions
Tablice edukacyjne
Interpretative signs
Etykiety
Labels
Arkusze robocze, scenariusze
Working sheets, scripts
tematyczne
thematic
w tym ogólnotematyczne
including: general
Foldery
Leaflets
Przewodniki
Guidebooks
Liczba ogrodów / Number of gardens
Dzia∏alnoÊç edukacyjna polskich ogrodów botanicznych
Pomoce, wyposa˝enie edukacyjne / Educational resources and facilities
Ryc. 1. Zestawienie wyposa˝enia i zaplecza edukacyjnego w ogrodach botanicznych w Polsce.
Fig. 1. List of educational resources and facilities in Polish botanical gardens.
Generalnie daje si´ zauwa˝yç zale˝noÊç
mi´dzy ogólnym wyposa˝eniem ogrodu, a ró˝norodnoÊcià form i metod edukacji. Poza tym
znacznie bogatsze oferty posiadajà równie˝
ogrody majàce oÊrodki edukacji ekologicznej,
(bàdê izby edukacyjne) lub wspó∏pracujàce
z nimi. Te ogrody – g∏ównie arboreta (patrz dalej), posiadajà zakres form i metod na podobnym lub wy˝szym poziomie, jak najwi´ksze
miejskie ogrody botaniczne, tj. Wroc∏aw, ¸ódê,
Warszawa, Poznaƒ. Deklarujà one realizowanie
co najmniej po∏owy z wymienionych metod
i form edukacji. Ciekawe, ˝e w tej grupie znalaz∏o si´ równie˝ arboretum w Zielonce, nie posiadajàce wi´kszego zaplecza lokalowo-sprz´towego. Znacznie skromniej wypadajà tu placówki specjalistyczne, jak np. ogrody roÊlin
leczniczych, palmiarnia, a tak˝e te m∏odsze
i o mniejszych kolekcjach botanicznych.
Podstawowà formà edukacji w badanych
placówkach jest wycieczka z przewodnikiem.
Takiej dzia∏alnoÊci nie deklarujà jedynie –
z braku personelu – arboreta w Kudypach,
Wojs∏awicach, Raciborzu i ogród roÊlin leczniczych we Wroc∏awiu. Kolejna bardzo popularna forma – wyk∏ady, prelekcje i pogadanki –
stanowià element obowiàzkowy w przypadku
ogrodów uczelnianych. Kierowane sà one
g∏ównie do studentów (17 ogrodów), ale arboreta szczególnie w du˝ym stopniu pos∏ugujà
si´ tà formà przekazu równie˝ dla m∏odszych
grup m∏odzie˝y, a tak˝e osób doros∏ych. Zauwa˝alny jest wi´kszy udzia∏ arboretów w najbardziej aktywnych metodach edukacji, takich
jak gry i zabawy, zaj´cia terenowe, konkursy,
inicjatywy ekologiczne itp., ni˝ w przypadku
ogrodów botanicznych. Wp∏ywa to w rezultacie na lepsze efekty dzia∏aƒ edukacyjnych
w tych placówkach. Mo˝e mieç to zwiàzek
z lepszym doskonaleniem zawodowym personelu edukacyjnego w arboretach, szczególnie
tych nale˝àcych do Lasów Paƒstwowych,
gdzie warsztaty sà organizowane systematycznie i cz´sto bezp∏atnie.
Wyposa˝enie edukacyjne i dzia∏y tematyczne
kolekcji
Zbiorcze zestawienie pomocy, wyposa˝enia
i zaplecza edukacyjnego w ogrodach przedstawia Ryc. 1. Podstawowym narz´dziem infor25
Piotr Banaszczak
z szeregiem informacji o ogrodzie. Palmiarnia
poznaƒska równie˝ dysponuje nowà stronà internetowà.
Dzia∏y tematyczne w kolekcjach ogrodów,
b´dàce podstawowymi elementami oddzia∏ujàcymi na zwiedzajàcych zosta∏y zilustrowane na
Ryc. 2. Najbogatszy repertuar dzia∏ów kolekcyjnych (od 8 do 12) posiadajà du˝e miejskie
ogrody uniwersalne, a tak˝e ogrody roÊlin leczniczych (od 3 – Plewiska do 7 – Gdaƒsk i Wroc∏aw). SpoÊród ogrodów o du˝ych kolekcjach
najmniej dzia∏ów tematycznych posiada ogród
w Powsinie – 7. Z kolei spoÊród arboretów wyjàtkowo du˝o dzia∏ów kolekcyjnych jak na ten
typ ogrodu posiada arboretum w Bolestraszycach, bo a˝ 7, przez co tamtejsze kolekcje powoli nabierajà charakteru typowego ogrodu botanicznego. ˚aden z ogrodów nie posiada dzia∏u dla osób niepe∏nosprawnych ruchowo.
mujàcym zwiedzajàcych o kolekcjach sà oczywiÊcie obecne we wszystkich ogrodach etykiety z nazwami roÊlin. Jedyny wyjàtek – Racibórz
– nie posiada etykiet z racji licznych kradzie˝y
roÊlin w tym nie ogrodzonym, powstajàcym dopiero ogrodzie. Bardzo popularne tablice edukacyjne sà elementem obowiàzkowym w arboretach Lasów Paƒstwowych, podobnie zresztà
jak Êcie˝ki edukacyjne.
Obiektami, które zapewniajà wyraênie bogatsze wyposa˝enie i aktywnoÊci edukacyjne sà
oÊrodki edukacji ekologicznej. Dysponuje nimi
na razie niewiele, bo 9 ogrodów, g∏ównie arboreta i to te nale˝àce do Lasów Paƒstwowych
(Go∏uchów, Glinna, Kudypy, Syców – tylko
izba edukacyjna) i samorzàdowe (Przelewice,
Bolestraszyce), a tak˝e Rogów (akademicki).
Poza arboretami, takimi oÊrodkami dysponujà
jedynie ogród w Powsinie i Bydgoszczy –
LPKiW. W przypadku Rogowa, Glinnej, Kudyp i Bydgoszczy sà to placówki nie nale˝àce
do ogrodów, ale sàsiadujàce z nimi i ÊciÊle z nimi wspó∏pracujàce. OÊrodkom towarzyszà
zwykle izby edukacyjne, w których odbywa si´
du˝a cz´Êç aktywnoÊci edukacyjnych, a tak˝e
biblioteki. G∏ównie w tych ogrodach u˝ywane
sà arkusze robocze i scenariusze do samodzielnych zaj´ç dla grup szkolnych. Zwykle te ogrody dysponujà równie˝ bibliotekami, organizujà
ró˝nego rodzaju sta∏e i okresowe ekspozycje.
Na tym tle stosunkowo skromny zakres form
edukacji biernej i ma∏e zaplecze prezentujà
ogród botaniczny w Krakowie, Zakopanem,
Bydgoszczy – IHAR, arboreta w Kórniku, Poznaniu, Raciborzu, Sandomierzu, Zielonce
i ogrody roÊlin leczniczych.
Informacje o ogrodzie dost´pne w Internecie
sà równie˝ bardzo wa˝nym elementem ich oddzia∏ywania na spo∏eczeƒstwo. Ten stan zmienia si´ bardzo szybko i wcià˝ powstajà i rozwijajà si´ kolejne strony. Jak na razie najpe∏niejszym zakresem informacji i najbogatszymi
stronami dysponujà uniwersalne ogrody botaniczne, z wyjàtkiem niewielkich ogrodów
w Bydgoszczy i Zakopanem, a tak˝e – co zaskakuje – ogrodu wroc∏awskiego. WÊród arboretów bogactwo i zakres informacji na stronach
jest odbiciem ogólnej kondycji finansowej i kadrowej ogrodu. Dodatkowo obecne przy niektórych z nich oÊrodki edukacji wspierajà rozwój tych stron. SpoÊród ogrodów roÊlin leczniczych jedynie gdaƒski posiada w∏asnà stron´
Ograniczenia i perspektywy rozwoju
Ankietowane ogrody pytane o podstawowe
ograniczenia w rozwoju programów edukacyjnych w wi´kszoÊci przypadków (17 i 14 ogrodów) wskaza∏y na niedobór kadry i funduszy.
Brak dostatecznego personelu najcz´Êciej wymienia∏y arboreta (poza tymi nale˝àcymi do
Lasów Paƒstwowych). Ciekawe, ˝e spoÊród typowych ogrodów botanicznych na brak kadry
narzeka∏y g∏ównie ogrody posiadajàce po 70
i wi´cej pracowników. W szeÊciu przypadkach
wskazano na braki lokalowe. Dla niektórych arboretów Lasów Paƒstwowych niekorzystny
wp∏yw mia∏a tak˝e polityka tej instytucji, nak∏adajàca pewne ograniczenia na te placówki.
Pojawia∏y si´ te˝ g∏osy o niedostatecznej
wspó∏pracy mi´dzy ogrodami.
Przy pytaniu o ewentualne rozwiàzania
umo˝liwiajàce rozwój edukacji odpowiedzi by∏y naturalnà konsekwencjà poprzedniego punktu. Jednak˝e wskazywano g∏ównie na potrzeb´
zwi´kszenia funduszy na edukacj´. Wi´kszoÊç
ogrodów, oprócz ogólnych problemów finansowych nie posiada bowiem osobnego bud˝etu na
dzia∏alnoÊç edukacyjnà. Wyjàtek stanowià
cztery arboreta Lasów Paƒstwowych i trzy typowe ogrody botaniczne. Poza tym a˝ w jedenastu ogrodach zaj´cia edukacyjne sà bezp∏atne, w pozosta∏ych najcz´Êciej tylko cz´Êciowo
p∏atne. Z innych ewentualnoÊci wskazywano na
wi´ksze mo˝liwoÊci lokalowe (g∏ównie postulowane przez arboreta) i kadrowe. Wymieniana
26
Inne
Other
Dla niewidomych
For blind people
Genetyczny
Genetical
Ekologiczny
Ecological
Morfologii, biologii
Morphological, biological
Geografii roÊlin
Phytogeographical
Systematyczny
Systematic
RoÊlin u˝ytkowych
Economic and crop plants
RoÊlin leczniczych
Medicinal plants
RoÊlin szklarniowych
Glasshouse plants
Alpinarium
Alpinarium
RoÊlin rodzimych chronionych
Native, protected flora
RoÊlin ozdobnych
Ornamental plants
Arboretum
Arboretum
Liczba ogrodów / Number of gardens
Dzia∏alnoÊç edukacyjna polskich ogrodów botanicznych
Dzia∏y kolekcyjne – tematyczne / Thematic collections
Ryc 2. Zestawienie dzia∏ów tematycznych w kolekcjach ogrodów botanicznych w Polsce.
Fig. 2. List of thematic collections in Polish botanical gardens.
∏alnoÊci edukacyjnej. Pierwsza to du˝e, uniwersalne ogrody botaniczne o licznym personelu,
znajdujàce si´ na terenie wi´kszych miast i majàce du˝à frekwencj´ zwiedzajàcych. Takich
ogrodów jest u nas 7 i mo˝na do nich zaliczyç
ogrody botaniczne w ¸odzi, Lublinie, Poznaniu, Warszawie, Powsinie, Wroc∏awiu i Bydgoszczy (LPKiW). Edukacja jest tam prowadzona zwykle na wysokim poziomie, obejmujàca bogatà tematyk´ przy u˝yciu ró˝norodnych
form i metod. Aktywne metody wspomagane sà
przez liczne dzia∏y kolekcyjne, a tak˝e informacje umieszczane na tablicach edukacyjnych
i w ró˝norakich wydawnictwach.
Drugà, podobnà grupà sà arboreta o równie
lub nawet bardziej aktywnej dzia∏alnoÊci edukacyjnej, ale – ze zrozumia∏ych wzgl´dów –
bez wsparcia tak wielu dzia∏ów tematycznych
w kolekcjach. Tu dzia∏alnoÊç jest zorientowana
g∏ównie na aktywne metody edukacji, a problematyka cz´sto obejmuje zagadnienia racjonalnej gospodarki leÊnej, jako, ˝e cz´Êç tych arboretów to placówki LP. Ich struktura jest inna ni˝
w typowych ogrodach botanicznych, poniewa˝
personel jest tu skromniejszy, a funkcje eduka-
by∏a równie˝ potrzeba ÊciÊlejszej wspó∏pracy,
lepsze dostosowanie kolekcji ogrodów do potrzeb edukacji, dosprz´towienie itp.
Odpowiedzi ogrodów zapytanych o priorytety w rozwoju programów edukacyjnych by∏y
bardzo niejednoznaczne i rzadko si´ pokrywa∏y.
Wskazywano mi´dzy innymi na potrzeb´ wymiany doÊwiadczeƒ w formie warsztatów i seminariów, wspó∏prac´ z instytucjami pokrewnymi
i edukacyjnymi, wprowadzanie nowych efektywnych technik edukacji, mo˝liwoÊci dokszta∏cenia kadry, dotarcie do jak najwi´kszej liczby
grup wiekowych, powstanie izb edukacyjnych.
W kategorii poruszanej tematyki edukacyjnej
pojawi∏y si´ zagadnienia kszta∏towania postawy
ekologicznej, pog∏´biania ÊwiadomoÊci, uporzàdkowania poj´ç, dostosowanie treÊci programowych do mo˝liwoÊci percepcyjnych odbiorców, redukcja zb´dnych wiadomoÊci, po∏o˝enie
nacisku na zagadnienia podstawowe, ochrona
dziedzictwa kulturowo-przyrodniczego.
Podsumowanie
Generalnie, mo˝na wyró˝niç cztery grupy
ogrodów o pewnych wspólnych cechach dzia27
Piotr Banaszczak
jakie zawarte sà w statutach ka˝dego z nich.
Ciekawe, ˝e takie czynniki, jak wielkoÊç kolekcji, odleg∏oÊç od wi´kszych miejscowoÊci, czy
wiek ogrodu (poza tymi dopiero za∏o˝onymi)
nie ma w zasadzie ˝adnego wi´kszego wp∏ywu
na zakres dzia∏alnoÊci edukacyjnej.
Bogactwo poruszanych zagadnieƒ, jak i u˝ywanych metod z pewnoÊcià wp∏ywa na atrakcyjnoÊç programów edukacyjnych, które nie
powielajà si´ nawzajem, ale stanowià w∏asny
wypracowany model ka˝dego ogrodu z osobna.
Tworzà one w sumie bardzo ró˝norodnà ofert´
i sposoby podejÊcia do tematów, niepowtarzalne w ka˝dym z ogrodów. Jednak˝e najwi´cej
cech wspólnych posiadajà arboreta nale˝àce do
Lasów Paƒstwowych. Programy edukacyjne
w wi´kszoÊci przypadków obejmujà tematy
obecne w programach nauczania szkó∏ ró˝nych
poziomów. Sà zatem bardzo dobrym uzupe∏nieniem edukacji szkolnej, tym bardziej, ˝e zaj´cia
w ogrodach prowadzone sà na ˝ywych przyk∏adach i cz´sto przy aktywnym udziale uczniów.
Z drugiej jednak strony ma∏à uwag´ przywiàzuje si´ do edukacji indywidualnych zwiedzajàcych, grup rodzinnych, osób doros∏ych, a tak˝e
osób niepe∏nosprawnych, czy niewidomych.
Jest to zapewne zwiàzane z niewielkim jeszcze
zapotrzebowaniem spo∏ecznym, ale nale˝y
mieç nadziej´, ˝e te grupy coraz cz´Êciej zacznà
byç w∏àczane do priorytetowych.
JeÊli porównamy niektóre z powy˝szych danych z analogicznymi informacjami dotyczàcymi ogrodów botanicznych Unii Europejskiej
wed∏ug Cheney et al. (2000) uzyskanymi w latach 90. XX wieku, wypadamy tu nieco tylko
gorzej. Sama Êrednia liczba ogrodów na kraj
jest u nas nieco powy˝ej Êredniej unijnej wynoszàcej 28 ogrodów. Na jeden ogród w Unii
przypada nieco ponad 3,5 pracownika naukowego i 15,3 pracowników ogólnie. U nas odpowiednio – tylko 2,03 naukowych i a˝ 25,3 ogó∏em. Nale˝y jednak zaznaczyç, ˝e w Europie
Zachodniej bardzo powszechna jest instytucja
wolontariuszy, których jest w wielu ogrodach
niemal tyle co regularnych pracowników. Najprawdopodobniej wolontariusze nie byli brani
pod uwag´ w zestawieniu unijnym. Z kolei
Êrednia liczba zwiedzajàcych na ogród wynosi
w Unii oko∏o 118 000, u nas mniej ni˝ po∏owa
– 52 230. Wi´ksze zainteresowanie spo∏eczeƒstwa zachodnioeuropejskiego ogrodami mo˝e
t∏umaczyç lepszà sytuacj´ finansowà tamtej-
cyjne sà przejmowane cz´sto w sposób zasadniczy przez oÊrodki edukacji przyrodniczej, majàce w swojej ofercie równie˝ tematyk´ zwiàzanà z dzia∏alnoÊcià arboretum. Mo˝na tu zaliczyç mniej wi´cej 7–8 arboretów: Bolestraszyce, Glinnà, Go∏uchów, Kudypy, Przelewice,
Rogów, Syców i cz´Êciowo Zielonk´.
W dwu kolejnych grupach dzia∏alnoÊç edukacyjna nie jest ju˝ tak rozleg∏a i obejmuje jedynie wybrane zagadnienia. Jedna z tych grup
to placówki o ÊciÊle naukowym charakterze,
posiadajàce niekiedy liczne kolekcje, choç nie
zawsze. Ich dzia∏alnoÊç edukacyjna zredukowana jest cz´sto do spraw dydaktyki realizowanej wewnàtrz uczelni, do której nale˝à, lub innych podstawowych aktywnoÊci. W tej grupie
znajdujà si´ zarówno niektóre ogrody botaniczne, jak i w zasadzie wszystkie ogrody roÊlin
leczniczych a tak˝e cz´Êç arboretów, ogó∏em
oko∏o 9 placówek: Bydgoszcz (IHAR), Kraków, Zakopane, arboreta w Kórniku, Poznaniu,
Sandomierzu i ogrody roÊlin leczniczych
w Gdaƒsku, Plewiskach i Wroc∏awiu.
Ostatnia grupa to placówki nie majàce ÊciÊle
naukowego charakteru, b´dàce cz´sto jeszcze
doÊç m∏ode. Ich dzia∏alnoÊç edukacyjna jest
w fazie rozwoju lub po prostu nie jest priorytetem i jest mocno ograniczona skromnym personelem i wyposa˝eniem. Cz´sto niewielka frekwencja zwiedzajàcych w tej grupie ogrodów
równie˝ nie sk∏ania do rozwijania szerszej dzia∏alnoÊci edukacyjnej. Do tej grupy mo˝na zaliczyç niektóre placówki samorzàdowe lub Lasów Paƒstwowych (arboreta) i prywatny ogród
botaniczny, razem 5–6 ogrodów: Go∏ubie, Palmiarnia Poznaƒska, arboreta w Raciborzu, Wirtach i Wojs∏awicach i cz´Êciowo w Zielonce.
DYSKUSJA
Ogrody botaniczne w Polsce sà bardzo zró˝nicowane pod wzgl´dem realizowania edukacji
przyrodniczej. Na t´ heterogenicznoÊç ma
wp∏yw wiele czynników. Najwa˝niejszym
z nich jest typ ogrodu (arboretum, ogród roÊlin
leczniczych, typowy ogród botaniczny itp.),
a tak˝e przynale˝noÊç do okreÊlonego typu instytucji. Wewnàtrz ka˝dej z tych grup istnieje
jednak˝e doÊç du˝a rozbie˝noÊç pod wzgl´dem
zakresu realizowanej edukacji, wyposa˝enia,
metod itd. Tutaj zwykle zakres dzia∏alnoÊci
edukacyjnej regulujà indywidualne priorytety,
28
Dzia∏alnoÊç edukacyjna polskich ogrodów botanicznych
active in education. On the one side there are
typical scientific institution without an extensive educational facility and oriented on didactic within the university which they belong to.
The second option represent gardens that have
no strictly scientific nature, own a modest facility and staff, have low attendance and often just
develop.
szych placówek. SpoÊród bli˝szych informacji
dotyczàcych edukacji dost´pne sà tylko trzy dane: liczba ogrodów majàca co najmniej jednego
pracownika zajmujàcego si´ tylko edukacjà –
w Unii tyle samo co u nas – oko∏o jedna trzecia.
Ponad po∏owa ogrodów unijnych ma zatwierdzone programy edukacyjne, u nas nieca∏a po∏owa (13 placówek). W Unii jedna piàta ogrodów ma osobny bud˝et przeznaczony na edukacj´ – u nas jedna czwarta (7). Pod tym wzgl´dem nie wypadamy êle. JednoczeÊnie powy˝sza publikacja definiuje cele stawiane ogrodom
botanicznym w Unii Europejskiej. SpoÊród
nich te dotyczàce edukacji D1 – D8, sà spe∏niane przez wi´kszoÊç polskich ogrodów, choç
z pewnoÊcià wymaga∏oby to osobnego omówienia, które nie jest przedmiotem niniejszego
opracowania.
LITERATURA
CBD. 2002. Global Strategy for Plant Conservation, The Secretariat of the Convention
on Biological Diversity, Montreal, Canada.
Cheney, J., Navarrete Navarro, J. & Wyse
Jackson, P. (eds) 2000. Action Plan for Botanic Gardens in the European Union. Scripta Botanica Belgica; Vol. 19. Ministry for
SMEs and Agriculture, Directorate of Research and Development, National Botanic
Garden of Belgium, Meise, Belgium.
Drapikowska E. 1997. Ogród botaniczny miejscem edukacji Êrodowiskowej. Materia∏y
z konferencji „Wspó∏czesna rola ogrodów botanicznych w ochronie Êrodowiska przyrodniczego” Szczecin 16–17 maja 1997 r.: 46-48.
Franszczak-Byç M., Dàbrowska K. 1998. Dydaktyczna i spo∏eczna dzia∏alnoÊç Ogrodu
Botanicznego Uniwersytetu im. M. Sk∏odowskiej Curie w Lublinie. Biuletyn Ogrodów Botanicznych, 7: 47-51.
GawryÊ W., Puchalski J., Dmuchowski W.
1998. Znaczenie Ogrodu Botanicznego PAN
dla regionu warszawskiego. Biuletyn Ogrodów Botanicznych, 7: 43-46.
Kochanowska J. 1998. Edukacja przyrodnicza
w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu
Wroc∏awskiego. Biuletyn Ogrodów Botanicznych, 7: 101-102.
Kojs P., W∏och W., Szymanowska-Pu∏ka J.
1998. Wychowawcze i dydaktyczne zadania
Âlàskiego Ogrodu Botanicznego na tle ogólnej sytuacji edukacji przyrodniczej. Biuletyn
Ogrodów Botanicznych, 7: 75-79.
Krzemiƒska-Freda J. 1997. Dzia∏alnoÊç miejskiego Ogrodu Botanicznego w ¸odzi. Materia∏y z konferencji „Wspó∏czesna rola
ogrodów botanicznych w ochronie Êrodowiska przyrodniczego” Szczecin 16-17 maja
1997 r.: 34-38.
¸ukasiewicz A. (red.) 1987. Ogrody botaniczne i arboreta w Polsce. PWRiL. Warszawa.
PODZI¢KOWANIA
Chcia∏bym serdecznie podzi´kowaç wszystkim pracownikom ogrodów botanicznych, którzy wype∏nili ankiet´ i podzielili si´ ze mnà danymi na temat prowadzonej przez siebie edukacji. Dzi´kuj´ równie˝ profesorowi Markowi
Kosmali za cenne uwagi i sugestie przy formu∏owaniu ankiety.
SUMMARY
A questionnaire survey among Polish botanical garden concerning their educational activity was made in 2004–2005. The survey covered
29 gardens belonging to Botanical Garden
Council. A large diversity of methods and
forms used and problems raised as well as
approaches to education among gardens was
shown. A particular type of a garden and a type
of superior institution have proved to be the
most important factor influencing the extent
and approach to education. The most active in
this subject were the universal urban botanical
gardens with large staff, rich equipment,
numerous thematic collections, and high visitors attendance. A big part of arboreta are
equally active. They often possess or cooperate
with environmental education centers. Their
activity is often oriented on active education
methods in high degree. The problems of sustainable forestry are very often taken into
account. Less than a half of the gardens are less
29
Piotr Banaszczak
Willison J. 2004. Education for Sustainable
Development: Guidelines for Action in Botanic Gardens, Botanic Gardens Conservation International, U.K.
Willison J., Greene J. 1994. Environmental
Education in Botanic Gardens: guidelines
for developing individual strategies, Botanic
Gardens Conservation International, U.K.
WWF, IUCN, BGCS. 1989. The Botanic Gardens Conservation Strategy, Switzerland
Wyse Jackson P.S., Sutherland L.A. 2000. International Agenda for Botanic Gardens in
Conservation, Botanic Gardens Conservation International, U.K.
¸ukasiewicz A., Puchalski J. 2002. Ogrody botaniczne w Polsce. ARW Arkadiusz Grzegorczyk i Fundacja „Homo et Planta”. Warszawa.
Muranyi R., Puchalski J. 1998. Dzia∏alnoÊç Centrum Edukacji Przyrodniczo-Ekologicznej przy
Ogrodzie Botanicznym – PAN w Warszawie.
Biuletyn Ogrodów Botanicznych, 7: 81-85.
Nawrocka-GrzeÊkowiak U., Koz∏owski T. 1996.
Muzeum Dendrologiczne przy Instytucie Dendrologii Polskiej Akademii Nauk w Kórniku.
Biuletyn Ogrodów Botanicznych, 5: 85-89.
Poskrobko B. (red.) 1997. Naturalne Êrodki
dydaktyczne. Dzia∏ Wydawnictw i Poligrafii
Politechniki Bia∏ostockiej. Bia∏ystok.
30