WARTOĀCI DIETETYCZNE I SMAKOWE WYBRANYCH, MA¸O
Transkrypt
WARTOĀCI DIETETYCZNE I SMAKOWE WYBRANYCH, MA¸O
Biuletyn Ogrodów Botanicznych, 15: 103–109, 2006 WARTOÂCI DIETETYCZNE I SMAKOWE WYBRANYCH, MA¸O ZNANYCH GATUNKÓW ROÂLIN WARZYWNYCH Dietetic and taste value of selected, less known species of vegetable plants Magdalena ÂWIÑDER1, Jadwiga RADZANOWSKA2 Ogród Botaniczny – CZRB PAN; ul. Prawdziwka 2; 02-973 Warszawa, Powsin1; Katedra RoÊlin Warzywnych i Leczniczych SGGW2; e-mail: [email protected] kuje bàdê nie smakuje (Matuszewska, 1992). Oceniajà cechy sensoryczne produktu takie jak barwa, zapach, smak i tekstura. To, w jakim stopniu konsumenci b´dà „po˝àdaç” oceniany produkt, decyduje czy zostanie on wybrany, zaakceptowany i przez nich spo˝yty (Bary∏ko-Pikielna, 1997; Ko∏czak i Kupiec, 2004) oraz czy b´dzie na niego zapotrzebowanie na rynku i w jaki sposób b´dzie mo˝na go reklamowaç (Solheim, McEwan, 1996). Do najcz´Êciej stosowanych metod oceny konsumenckiej nale˝à metody : parzysta, szeregowania i skalowania. W ocenach tych wykorzystywane sà 5-cio, 7-mio lub 9-cio stopniowe skale hedoniczne (Solheim, McEwan, 1996). Ka˝dy stopieƒ okreÊla preferencje konsumenta do produktu, na przyk∏ad: – ogromnie lubi´; – bardzo lubi´; – Êrednio lubi´; – ani lubi´, ani nie lubi´; – troch´ nie lubi´; – Êrednio nie lubi´; – bardzo nie lubi´; – wybitnie nie lubi´. Ostatnio coraz cz´Êciej stosuje si´ tzw. 10-cio centymetrowà liniowà skal´ graficznà, do okreÊlenia ogólnej po˝àdalnoÊci produktu, jak i po˝àdalnoÊci poszczególnych jego cech. Oceny konsumenckie przeprowadza si´ w laboratoriach sensorycznych, w miejscach gromadzenia si´ potencjalnych konsumentów w centrach handlowych (bary, sklepy, szko∏y) oraz w warunkach domowych (Matuszewska, 1992). Wa˝na jest liczebnoÊç zespo∏u oceniajàcego, w laboratoriach sensorycznych nie powinna byç mniejsza ni˝ 40 osób, a w miejscach publicznych wi´ksza ni˝ 100 (Solheim, McEwan, 1996). W ka˝dej z metod konsumenci wype∏niajà dodatkowo ankiety uzupe∏niajàce, podajàc na przyk∏ad wiek, p∏eç, miejsce zamieszkania i inne dane. STRESZCZENIE Przeprowadzono ocen´ konsumenckà oraz oznaczono zawartoÊç barwników asymilacyjnych (chlorofili i karotenoidów) w liÊciach wybranych odmian 3 gatunków warzyw liÊciowych (Brassica juncea (L.) Czern, B. rapa L., Chrysanthemum coronarium L.) pochodzàcych z Azji. Badane odmiany okaza∏y si´ Êrednio smaczne, ale wzbudzi∏y zainteresowanie wÊród konsumentów. ZawartoÊç barwników asymilacyjnych, w tym ß-karotenu utrzymywa∏a si´ na poziomie warzyw liÊciowych. Na podstawie otrzymanych wyników mo˝na poleciç do uprawy i konsumpcji 2 odmiany Mizuna i Mizuna Early nale˝àce do gatunku Brassica rapa L. WST¢P Badania dotyczy∏y nieznanych dotàd w Polsce warzyw liÊciowych, pochodzàcych z Azji. Charakterystyk´ odmian oraz sposobów uprawy i plonowania wybranych 6 odmian trzech gatunków: Brassica juncea (L.) Czern, Brassica rapa L. i Chrysanthemum coronarium L. (chryzantema jadalna) przedstawiono w 14 numerze Biuletynu Ogrodów Botanicznych (Âwiàder, 2005). Przy wprowadzaniu nowych warzyw do uprawy bardzo wa˝ne wydaje si´ okreÊlenie preferencji konsumentów. S∏u˝à temu sensoryczne oceny konsumenckie. Istnieje kilka metod oceny konsumenckiej, które zale˝à od produktu i od jego przeznaczenia. Oceniajàcy (konsumenci) okreÊlajà (na skalach) swój stosunek do produktu tj. akceptacj´, preferencj´ lub po˝àdalnoÊç, odpowiadajàc w jakim stopniu lubià produkt lub czy dany produkt im sma103 Magdalena Âwiàder, Jadwiga Radzanowska MATERIA¸ I METODY Je˝eli ocenianym przez konsumentów produktem sà warzywa liÊciowe, to na ich atrakcyjnoÊç mo˝e wp∏ywaç na przyk∏ad zielone zabarwienie liÊci. Zabarwienie to, zwiàzane jest przede wszystkim z obecnymi w liÊciach chlorofilami i karotenoidami, zwanymi barwnikami asymilacyjnymi. Barwniki te wykazujà tak˝e wielostronne, lecznicze dzia∏anie na organizm cz∏owieka. Chlorofil mi´dzy innymi zwalcza patogenne bakterie, zapobiega wzrostowi kamieni nerkowych, ∏agodzi bóle, stabilizuje ciÊnienie krwi i oddychanie, zwi´ksza odpornoÊç organizmu i zapobiega chorobom nowotworowym (str.www1). Poznanà bardziej i ju˝ wykorzystywanà cechà chlorofilu jest likwidacja nieprzyjemnych zapachów. Wykorzystuje si´ jà przy produkcji dezodorantów, myde∏ i gumy do ˝ucia. Chlorofil jest te˝ wa˝nym barwnikiem stosowanym do barwienia produktów spo˝ywczych i tkanin. Hendry (2000) uwa˝a chlorofil za jedyny naturalny, zielony barwnik wyst´pujàcy na ziemi. Ten sam autor wspomina o istnieniu 5 typów chlorofili wyst´pujàcych w roÊlinach zielnych i algach. RoÊliny wy˝sze w chloroplastach zawierajà chlorofil a i b. Oba typy ró˝nià si´ absorbcjà d∏ugoÊci Êwiat∏a. Wyjàtkowo bogatym êród∏em chlorofili jest pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.). Jak podajà W´glarz i Ros∏on (2000) ziele pokrzywy wykorzystuje si´ do przemys∏owego otrzymywania chlorofilu. Bogate w chlorofil sà te˝ niektóre warzywa np. szpinak, broku∏. Wraz z chlorofilami, w chloroplastach wyst´pujà tak˝e karotenoidy. Charakteryzujà si´ one cennymi w∏aÊciwoÊciami dietetycznymi, wÊród których ß-karoten zwany prowitaminà A lub retinolem jest wyjàtkowo cenny. Jako naturalny przeciwutleniacz, chroni skór´ przed oparzeniami, pomaga w leczeniu tràdzika, wp∏ywa korzystnie na obni˝enie poziomu cholesterolu we krwi. (Kwiatkowska, 2006). SpoÊród warzyw liÊciowych najwi´cej ß-karotenu w liÊciach zawiera pietruszka naciowa (7,2 mg w 100 g Ê.m), szpinak (4,2 mg/100 g Ê.m) ale sa∏ata tylko 0,79 mg/100 g Ê.m (Michalik, 1992). W 100 g Êwie˝ych liÊci chryzantemy jadalnej wyst´puje 2,6 mg karotenu (str.www2), liÊcie Brassica juncea sà równie˝ bogate w witamin´ A (Pallada i Crossman, 1999). Celem pracy by∏a charakterystyka 6 odmian trzech gatunków warzyw liÊciowych pod kàtem oceny konsumenckiej oraz zawartoÊci barwników asymilacyjnych. Do badaƒ wybrano nast´pujàce gatunki i odmiany: 1. Brassica juncea (L.) Czern – grupa integlifolia ‘Miike Giant’ 2. Brassica juncea (L.) Czern – grupa integlifolia ‘Red Giant’ (o fioletowych liÊciach) 3. Brassica rapa L. – grupa japonica ‘Mibuna Early’ 4. Brassica rapa L. – grupa japonica ‘Mizuna Early’ 5. Brassica rapa L. – grupa narinosa ‘Tatsoi’ 6. Chrysanthemum coronarium L. ‘Serrated Leaved’ Próbki Êwie˝ych liÊci do oceny konsumenckiej i próbki zamro˝onych liÊci (w –70°C) do analizy chemicznej (zawartoÊç barwników asymilacyjnych) pochodzi∏y z Kolekcji RoÊlin Warzywnych Ogrodu Botanicznego – Centrum Zachowania Ró˝norodnoÊci Biologicznej PAN. Wszystkie badania przeprowadzono w Katedrze RoÊlin Warzywnych i Leczniczych SGGW. Ocen´ konsumenckà w specjalistycznym laboratorium sensorycznym Katedry. a) Ocen´ konsumenckà wykonywano 27 paêdziernika 2005 r. w godz. 11–14. Przygotowanie i podanie próbek do oceny: Umyte liÊcie, odsàczano na bibule i wk∏adano w iloÊci 2–3 listki do wczeÊniej przygotowanych, zakodowanych jednorazowych pojemników plastikowych o poj. 200 ml i podawano do oceny. Jako czynnik neutralizujàcy pomi´dzy próbkami, podawano ciep∏à, nies∏odzonà herbat´ oraz pokrojonà bu∏k´. Konsumentów proszono o robienie przerw mi´dzy ocenami kolejnych próbek. Ocen´ sensorycznà badanych odmian przeprowadzono metodà skalowania, na skali graficznej. Konsumenci zaznaczali po˝àdalnoÊç smaku („stopieƒ lubienia”) na skali liniowej 10 cm (okreÊlanej jako 10 jednostek umownych, 10 j.u.), z oznaczeniami brzegowymi: „bardzo nie smakuje – bardzo smakuje” na kartach ocen. Przyk∏ad oceny podanej przez konsumenta bardzo nie smakuje 104 bardzo smakuje WartoÊci dietetyczne i smakowe wybranych, ma∏o znanych gatunków roÊlin warzywnych Tabela 1. Charakterystyka konsumentów bioràcych udzia∏ w ocenie. Table 1. Characterization of consumers, who take part in test. Lp. Charakterystyka Characteristic 1 2 3 4 n=62 % udzia∏ % Participation P∏eç (sex) Kobiety (women) M´˝czyêni (men) 44 18 71 29 Wiek (age) 20-29 lat 30-39 lat 40-49 lat 50-59 lat 53 1 3 5 85,5 1,6 4,8 8,1 Jak cz´sto spo˝ywa Pani/Pan surówki: How often are you eat raw vegetables: wi´cej ni˝ raz dziennie raz dziennie wi´cej ni˝ raz na tydzieƒ mniej wi´cej raz na tydzieƒ mniej wi´cej raz na dwa tygodnie mniej wi´cej raz na miesiàc mniej ni˝ raz na miesiàc 9 10 30 10 – 2 1 14,5 16,1 48,4 16,1 – 3,2 1,7 9 8 45 1 14,3 12,7 71,4 1,6 Czy kupuje / spo˝ywa Pani/Pan warzywa Do you buy/eat/vegetables ma∏o znane: Tak Nie Czasem kupuj´ Nigdy nie kupuj´ Êleniu absorbcji przy kilku d∏ugoÊciach fali, w których maksimum absorbcji wykazujà chlorofil a i b oraz ß-karoten. Na podstawie wzorów opracowanych przez autorów metody obliczano zawartoÊç barwników w badanych liÊciach. Przed ocenà konsumenci byli proszeni o wype∏nienie ankiety wst´pnej. Dane z ankiety umieszczono w Tabeli 1, jako charakterystyk´ konsumentów bioràcych udzia∏ w ocenie. Konsumentami byli studenci i pracownicy SGGW. Podczas oceny konsumenci zg∏aszali swoje uwagi o ocenianych odmianach w formie odpowiedzi na pytanie: dlaczego próbka smakuje im lub nie smakuje? Próbki do oceny podawano konsumentom w losowej kolejnoÊci, innej dla ka˝dego oceniajàcego. b) Zimà 2006 r. przeprowadzono analizy na zawartoÊç barwników asymilacyjnych tj. chlorofilu i karotenoidów ze szczególnym uwzgl´dnieniem ß-karotenu. Analizy wykonano wed∏ug metody Lichenthalera i Wellbyrna (1983). Polega ona na przeprowadzeniu ekstrakcji 80% acetonem i okre- WYNIKI I DYSKUSJA a) W ocenie sensorycznej bra∏y udzia∏ 62 osoby. Najliczniejszà grup´ stanowili konsumenci w wieku 20–29 lat (53 osoby, co stanowi∏o 85,5%), w wi´kszoÊci kobiety (44 osoby – stanowiàce 71%). SpoÊród wszystkich oceniajàcych, 30 osób tj. 48,4% spo˝ywa∏o surówki „kilka razy w tygodniu”, liczna grupa osób spo˝ywa∏a surówki „raz dziennie” (10 osób) i „wi´cej ni˝ raz dziennie” (9 osób) oraz 10 osób spo˝ywa∏o surówki „mniej wi´cej raz na tydzieƒ”. Liczna grupa ponad 71% konsumentów (tj. 45 osób) na pytanie: Czy 105 Magdalena Âwiàder, Jadwiga Radzanowska Tabela 2. Zestawienie wyników oceny po˝àdalnoÊci smaku liÊci badanych taksonów. Table 2. Specification of general results of taste desirability tests of the cultivars studied. Oceniane cechy Tested attributes Po˝àdalnoÊç smaku w j.u. Hedonic score Odmiana 1 Mibuna Early Odmiana 2 Mizuna Early Odmiana 3 Tatsoi Odmiana 4 Miike i Red Giant Odmiana 5 Serrate Leaved 5,12 5,20 4,70 4,59 3,56 ko gorzka (4 osoby) i gorzka w smaku (13 osób) i prawdopodobnie, dlatego uzyska∏a niewielkie uznanie wÊród konsumentów. Podane do oceny roÊliny by∏y w Polsce dotychczas nieznanymi warzywami, dlatego konsumenci porównywali ich smak do znanych im warzyw takich jak chrzan, naç pietruszki, rzodkiewka, seler, rze˝ucha, szczaw, kapusta bia∏a, co znalaz∏o odzwierciedlenie w uwagach (Tabela 3). Smak liÊci odmian Miike Giant i Red Giant 18 osób porównywa∏o do smaku chrzanu. Inni uznali liÊcie za gorzkie(6 osób), lekko ostre (5 osób), ostre, pikantne (32 osoby). Oceny te wyraênie wskazujà na niskà akceptacj´ wy˝ej wymienionych odmian przez konsumentów. Najbardziej oryginalna w wyglàdzie zewn´trznym (omsza∏a powierzchnia liÊci), o „nagietkowo-chryzantemowym” zapachu i smaku podobnym do ∏odyg chryzantem ozdobnych by∏a odmiana chryzantemy jadalnej Serrated Leaved. Dosta∏a ona najwi´cej negatywnych not dotyczàcych wyglàdu, zapachu oraz smaku. Respondenci uznali jej smak jako „trudny do okreÊlenia” (2 osoby), nieprzyjemny (3 osoby), gorzki (6 osób), o dziwnym posmaku (2 osoby), lekko ostry (1 osoba), ostry, pikantny (2 osoby). Jedynie 8 osób uzna∏o, ˝e ma „ciekawy” smak. kupowa∏a/spo˝ywa∏a warzywa ma∏o znane, udzieli∏a odpowiedzi – czasem kupuj´. Wyniki oceny po˝àdalnoÊci smaku wszystkich badanych odmian zamieszczono w Tabeli 2. Sà to Êrednie ze wszystkich ocen. WÊród ocenianych odmian najwy˝sze oceny (noty po˝àdalnoÊci) w opinii konsumentów uzyska∏y dwie odmiany nale˝àce do gatunku Brassica rapa: Mibuna Early i Mizuna Early (odpowiednio 5,2 j.u. i 5,1 j.u.), nieco ni˝sze odmiana Tatsoi (B. rapa) i Miike Giant oraz Red Giant nale˝àce do Brassica juncea (odpowiednio 4,7 j.u. i 4,6 j.u.) a najni˝szà (3,6 j.u.) odmiana chryzantemy jadalnej Serrated Leaved. Analizujàc szczegó∏owo wyniki otrzymane dla odmiany Mibuna Early, stwierdza si´, ˝e oceny po˝àdalnoÊci smaku liÊci, u 31 konsumentów czyli 50% osób, znajdowa∏y si´ w granicach od 5,2–9,6 j.u, a odmiana Mizuna Early otrzyma∏a od 35 konsumentów oceny w granicach 5,2–10 j.u. Poza okreÊleniem po˝àdalnoÊci smaku liÊci badanych odmian konsumenci dodatkowo odpowiadali na pytanie dlaczego im smakowa∏a lub nie smakowa∏a ka˝da odmiana. Zestawienie odpowiedzi i uwag konsumentów po wykonaniu oceny zamieszczono w Tabeli 3. Z zestawienia jasno wynika, czym kierowali si´ konsumenci w swoich preferencjach. By∏y to przede wszystkim wyglàd ocenianych warzyw, ich zapach i smak. Odmiany Mizuna Early i Mibuna Early by∏y wskazywane jako smaczne (9 i 3), ∏agodne i delikatne w smaku (3 i 4), ma∏o wyraziste w smaku – „trawiaste” (10 i 10), ale mogàce znaleêç zastosowanie jako sk∏adniki sa∏atek, dodatek do kanapek czy dekoracji daƒ (6 i 4). Otrzymane wyniki nie potwierdzajà charakterystyki odmian Mibuna i Mizuna Early podanej w literaturze (str. www3) jako ostrzejszych w smaku. Odmiana Tatsoi oceniona zosta∏a przez 10 osób jako „trawiasta” w smaku, lek- b) ZawartoÊç chlorofilu a i b w liÊciach badanych odmian zamieszczono w Tabeli 4, a wyniki zawartoÊci karotenoidów w przeliczeniu na ß-karoten w Tabeli 5. Najwi´kszà zawartoÊcià chlorofilu charakteryzowa∏a si´ chryzantema jadalna (2,6 mg%). Odmiana Mibuna Early i Tatsoi mia∏y odpowiednio 2,4 mg% oraz 1,9 mg% chlorofilu w liÊciach. Odmiany Miike Giant i Red Giant nale˝àce do gatunku Brassica juncea (L.) Czern charakteryzowa∏y si´ najmniejszà zawartoÊcià 106 WartoÊci dietetyczne i smakowe wybranych, ma∏o znanych gatunków roÊlin warzywnych Tabela 3. Odpowiedzi konsumentów na pytanie „Dlaczego odmiana smakowa∏a im lub nie smakowa∏a?” Table 3. The castomer’s answers to the question: ”Why the variety tasted or did not taste?” TreÊç uwag dotyczàcych barwy i wyglàdu zewn´trznego: Remarks on colouration and external look ∏adny wyglàd ∏adny zielony kolor drobne listki (wada) nieatrakcyjny wyglàd, omszona powierzchnia TreÊç uwag dotyczàcych zapachu: za ma∏o aromatyczny aromatyczny zbyt aromatyczny przyjemny chrzanowy „dentystyczny” nieprzyjemny nagietkowo-chryzantemowy TreÊç uwag dotyczàcych tekstury: krucha chrupiàca twarda w∏óknista ∏ody˝ka TreÊç uwag dotyczàcych smaku: Êwie˝y ciekawy neutralny wyraêny mo˝na zastosowaç do sa∏atek, kanapek, do dekoracji daƒ smak chrzanowy smak naci pietruszki smak podobny do rze˝uchy smak podobny do marchwi smak podobny do szczawiu smak selera smak bia∏ej kapusty smak rzodkiewki smak liÊci chryzantemy ma∏o wyrazisty smak – „trawiasty” s∏odki s∏ony kwaskowaty lekko gorzki gorzki lekko piekàca lekko ostry ostry, pikantny cierpki ∏agodny, delikatny smaczna smak trudny do okreÊlenia nie do zjedzenia dziwny posmak nieprzyjemny smak Badane odmiany Variety 1 Liczba konsumentów zg∏aszajàcych uwagi Number of customers who submit ramarks 1 2 1 1 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 2 1 8 2 4 3 6 2 4 18 1 1 3 3 1 3 2 3 2 1 1 2 2 10 10 10 2 1 2 1 3 1 2 2 1 4 3 1 1 4 1 4 13 1 3 9 1 4 8 4 2 1 1 2 2 107 1 1 2 2 6 2 5 32 3 2 6 2 2 6 1 2 1 2 2 1 2 3 Magdalena Âwiàder, Jadwiga Radzanowska Tabela 4. ZawartoÊç chlorofilu a, chlorofilu b i sumy chlorofili w liÊciach badanych 5 odmian orientalnych warzyw kapustnych i jednej odmiany chryzantemy jadalnej (mg chl/1g Êw.m). Table 4. Content of chlorophyll a and b and the sum of total chlorophyll in leaves of 5 varieties of oriental cabbage vegetables and garland chrysanthemum (mg chl.in 1g f.w). Odmiana Variety Miike Giant Red Giant Tatsoi Mibuna Early Mizuna Early Serrated Leaved chlorofil a chlorophyll a 13,38 11,56 13,36 18,22 10,50 21,26 chlorofil b chlorophyll b 4,82 5,95 5,6 5,86 4,82 5,33 ∑ chlorofilu ∑ of chlorophyll 18,20 17,46 18,96 24,08 15,32 26,59 Tabela 5. ZawartoÊç karotenoidów (suma) w przeliczeniu na ß-karoten w liÊciach 5 odmian orientalnych warzyw kapustnych i jednej odmiany chryzantemy jadalnej (mg chl./1g Êw.m). Table 5. The contents of carotenoids (sum) in count to ß-caroten in the leaves of 5 varieties of oriental cabbage vegetables and garland chrysanthemum (mg chl.in 1g f.w). Odmiana Variety ∑ karotenoidów ∑ of carotenoids Miike Giant Red Giant Tatsoi Mibuna Early Mizuna Early Serrated Leaved 2,46 0,93 2,02 3,14 1,15 4,03 chlorofilu odpowiednio 1,8 mg% i 1,75 mg% i nie ró˝ni∏y si´ znaczàco mi´dzy sobà pod wzgl´dem tej cechy. Najwy˝szà zawartoÊcià karotenoidów charakteryzowa∏a si´ chryzantema jadalna (0,4 mg%), a najni˝szà odmiana Red Giant (0,093 mg%), która posiada∏a wyraêne antocyjanowe zabarwienie. Otrzymane wyniki nie wskazujà na zbyt wysokà zawartoÊç ß-karotenu w liÊciach, ale mieszczà si´ w granicach charakterystycznych dla warzyw liÊciowych (np. szpinak, seler, sa∏ata) tzn. 0,004-0,94 mg% (Yang i inni, 1996). Reasumujàc, przedstawione do oceny odmiany 3 gatunków warzyw liÊciowych, w szczególnoÊci odmiany Mizuna Early i Mibuna Early zas∏ugujà na promocj´ oraz mogà stanowiç nowà, interesujàcà i oryginalnà ofert´, wzbogacajàcà asortyment obecnych na naszym rynku warzyw (Âwiàder, 2005). Mo˝na tak˝e poleciç te odmiany do uprawy ogrodniczej, poniewa˝ charakteryzujà si´ krótkim okresem wegetacji i dzi´ki temu mo˝na dostarczaç je konsumentom kilkakrotnie w ciàgu sezonu wegetacyjnego (Âwiàder, 2005). SUMMARY A sensory evaluation and the content of assimilation pigments in the 6 cultivars of 3 species of oriental leaf vegetables were done. Taking into consideration consumer note of taste – two cultivars (Mibuna and Mizuna Early) of Brassica rapa were chosen as a promissing for cultivation and consumption. LITERATURA Bary∏ko-Pikielna N. 1997. Zastosowanie analizy sensorycznej w technologii gastronomicznej. Podstawy technologii gastronomicznej. Praca zbiorowa pod red. S.Zalewskiego. Wyd. Nauk Tech. Wyd. III Warszawa: 17-37. Hendry G.A.F. 2000. Chapter 10. (227-237) In Natural food colorants. Science and Technology, edited by Lauro G.J., Francis F.J. Marcel Dekker, Inc New York, Basel: 336. Ko∏czak T., Kupiec B.E. 2004. Analiza sensoryczna w opracowaniu nowych produktów spo˝ywczych I cz. Przemys∏ Spo˝ywczy. : 1,32-37. 108 WartoÊci dietetyczne i smakowe wybranych, ma∏o znanych gatunków roÊlin warzywnych Kwiatkowska B. 2006. Witamina A – stra˝nik naszego organizmu. http://wizaz.pl/witaminy_ i_kosmetyki_witamina_a_cz1.php Lichtenthaler H.K., Wellbyrn A.R. 1983. Determination of total carotenoids and chlorophyls a and b of leaf extracts in different solvents. Biochemical Society Transaction. 603, 591-592. Matuszewska I. 1992. Sensoryczne metody ocen konsumenckich – charakterystyka i zastosowanie. Przemys∏ Spo˝ywczy.: 77,166-169. Michalik H. 1992. Aby warzywa liÊciowe s∏u˝y∏y naszemu zdrowiu. OWK: 13,9-10. Pallada M.C., Crossman S.M.A. 1999. Evaluation of tropical leaf vegetables in the Virigin Islands in Janik J. Perspectives on new crops and new uses. ASHS Press, Alexandria, VA: 388-393. Solheim R., McEwan J. 1996. Badania konsumenckie – metody i zastosowania. Przemys∏ Spo˝ywczy.:12, 6-9. 109 Âwiàder M. 2005. Biuletyn Ogrodów Botanicznych: 14,75-84. W´glarz Z., Ros∏on W. 2000. Herba Polonica. Rozwojowe i chemiczne zró˝nicowanie organów podziemnych m´skiej i ˝eƒskiej formy pokrzywy zwyczajnej (Urtica dioica L.) 46: 4, 324-331. Yang Y., Huang C.Y.,Peng S.S., Li J. 1996. Carotenoid analysis of several dark-green leafy vegetables associated with a lower risk of cancer. Biomedical and Enviromental Sciences.: 4, 386-392. strony www: 1. www.median.az.pl/index.php?dzial=wlasciwosci 2. www.dpi.vic.gov.au/dpi.nreninf.nsf/childdocs/ 3. www. nre.vic.gov.au/trade/asiaveg