04 Czarnecki.p65

PRACA POGLĄDOWA
ISSN 1643–0956
Damian Czarnecki, Marcin Ziółkowski, Beata Łangowska-Grodzka,
Beata Augustyńska, Krzysztof Opozda, Anita Markowska
Zakład Pielęgniarstwa Psychiatrycznego, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika
w Toruniu
Dieta w leczeniu pacjentów z zaburzeniami
zdrowia psychicznego
Diet in treatment of patients with mental disorders
STRESZCZENIE
Odpowiednia dieta przyczynia się do utrzymania
właściwego poziomu homeostazy. Ukierunkowane
działania dietetyczne potęgują nasz dobrostan fizyczny i psychiczny. Z kolei niewłaściwe postępowanie dietetyczne utrudnia proces leczenia lub może
wywoływać działania uboczne farmakoterapii. W badaniach brytyjskich wykazano, że 88% osób z populacji obarczonej ryzykiem występowania zaburzeń
afektywnych oraz lękowych, którzy zmienili dietę na
zdrowszą, czyli lekkostrawną, śródziemnomorską,
odczuło wyraźną zmianę samopoczucia i sprawności umysłowej, 26% stwierdziło, że zmiana sposobu
odżywiania pomogła im się pozbyć częstych zmian
nastrojów, a około 25% badanych zauważyło, że
nowa dieta znacznie ograniczyła częstość ataków
paniki i lęku oraz stanów depresyjnych. Można więc
się zastanowić, czy pewne zachowania dietetyczne
pacjentów mogą stanowić istotny element terapii?
Czy przemyślane stosowanie diety w trakcie terapii
może wspomóc farmakoterapię oraz zapobiec powikłaniom zdrowotnym?
słowa kluczowe: zdrowie psychiczne, dieta,
leczenie
ABSTRACT
Diet provide energy and nutrient and special substanties which are necessary to keep good health.
Adres do korespondencji: mgr Damian Czarnecki
Zakład Pielęgniarstwa Psychiatrycznego
ul. Techników 3, 85–091 Bydgoszcz
tel./faks: (052) 585 21 94
e-mail: [email protected]
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007; 7 (3): 137–140
Copyright © 2007 Via Medica
Bad diet can impede treatment and cause side effect of pharmacotherapy. Researches in the UK indicated that 88% people with affective and anxiety
disorder which have changed his diet on ec. Mediterraanean diet, felt improvement of general condition and cognitive fuctioning. 26% of them considered that diet changing helped them get rid of mood
changes and about 25% of them considered that it
helped reducing panic attacks, anxiety and depression. The question is: can diet impede on mental
health? Wise diet use in psychiatric disorder can help
pharmacotherapy and can prevent medical complications.
key words: mental health, diet, treatment
Właściwa dieta przyczynia się do utrzymania
zdrowia, a także potęgowania naszego dobrostanu
fizycznego i psychicznego. Nierzadko stanowi element terapii, na przykład w przebiegu leczenia chorób chirurgicznych czy endokrynologicznych. Warto
się zastanowić, czy ukierunkowane zachowania dietetyczne mogą wpływać na stan zdrowia psychicznego? Z badań naukowców z Wielkiej Brytanii wynika, że 88% osób objętych projektem eksperymentu
(były to osoby z populacji obarczonej ryzykiem występowania zaburzeń afektywnych oraz lękowych),
który polegał na zmianie diety na zdrowszą, tzn. lekkostrawną, śródziemnomorską, odczuło wyraźną
zmianę samopoczucia i sprawności umysłowej, 26%
stwierdziło, że zmiana sposobu odżywiania pomogła im się pozbyć częstych zmian nastrojów. Około
25% badanych zauważyło, że nowa dieta znacznie
ograniczyła częstość ataków paniki i lęku oraz stanów depresyjnych [1].
www.psychiatria.med.pl
137
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 3
Niedobór lub dysproporcje stężenia substancji
neuroprzekaźnikowych, między innymi takich jak
dopamina, serotonina, noradrenalina, acetylocholina, kwas a-aminomasłowy lub kwas glutaminowy,
wymienia się jako jedną z przyczyn zaburzeń psychicznych. Substancje te na poziomie ośrodkowego układu nerwowego odpowiadają między innymi za: procesy poznawcze, motywacyjne, emocjonalne oraz
behawioralne [2]. W przypadku terapii osób z zaburzeniami psychicznymi wdraża się pewne działania
ukierunkowane na niwelowanie psychologicznych,
społecznych i fizjologicznych czynników wywołujących
choroby. Do działań tych należą: wsparcie psychologiczne, pielęgnowanie, psychoterapia, rehabilitacja
oraz farmakoterapia, która w istotny sposób ingeruje
w biologiczne podstawy funkcjonowania psychicznego człowieka. Mając szeroką wiedzę na temat farmakoterapii oraz świadomość znaczenia innych czynników, takich jak dieta, aktywność fizyczna, higiena
zdrowia psychicznego oraz samoświadomość pacjenta, wpływających na neurofunkcjonowanie, a tym
samym na procesy psychiczne, ogólnie oddziałujemy
na usprawnianie i utrzymanie zdrowia psychicznego.
Dieta i prawidłowe postawy prozdrowotne
pacjenta mogą wspomóc terapię lub stanowić element profilaktyki zdrowia psychicznego [1, 3, 4].
Depresyjny nastrój (osłabienie, apatia, zniechęcenie, brak energii, pesymizm), zaburzenia pamięci,
zaburzenia uwagi, stres, lęk, zaburzenia snu, dysforia (przewlekłe rozdrażnienie, uporczywe napięcie
wewnętrzne, nagminna skłonność do konfliktów),
a także nadużywanie substancji psychoaktywnych są
objawami wymagającymi interwencji psychologicznej
i/lub medycznej, w zależności od nasilenia problemu
oraz struktury psychicznej i posiadanych przez pacjenta umiejętności radzenia sobie z problemem [5].
Okazuje się, że pewne zachowania dietetyczne
sprzyjają zdrowiu psychicznemu, a inne nie, co prawdopodobnie wiąże się z zawartością specyficznych związków chemicznych w produktach odżywczych [1, 3].
Znając te substancje oraz ich działanie, można ukierunkować postępowanie dietetyczne na konkretne
jednostki chorobowe czy objawy oraz eliminować
z diety szkodliwe produkty.
W przypadku objawów takich jak: zaburzenia
pamięci, uwagi i orientacji, które występują między
innymi w przebiegu otępienia o różnej etiologii, postępowanie dietetyczne powinno polegać na wyeliminowaniu diety bogatotłuszczowej z dużą zawartością
cholesterolu [3] oraz spożywaniu produktów obniżających stężenie lipidów, czyli zawierających allinę,
allicynę, ajoen związków siarkowych zawartych
w czosnku (Allium sativum), jak również na spoży-
138
waniu kwasów omega-6 i choliny [3, 4, 6]. Kwasy
omega-6 to wielonienasycone kwasy tłuszczowe,
takie jak kwas linolowy, g-linolenowy, arachidonowy, dokozapentaenowy, których źródłem są nasiona kukurydzy, bawełna, soja, wiesiołek, słonecznik,
ogórecznik lekarski. Kwasy te nie mogą stanowić
więcej niż 10% całkowitej ilości energii, ponieważ
nie tylko obniżają stężenie lipoprotein o niskiej gęstości (LDL, low density lipoprotein) i lipoprotein
o wysokiej gęstości (HDL, high density lipoprotein),
ale także zmniejszają krzepliwość krwi [3]. Innym ważnym związkiem organicznym jest wyżej wymieniona
już cholina (witamina Bt) zawarta w drożdżach, żółtku, zielonym groszku, chudym mięsie, kiełkach pszenicy i lecytynie. Lecytyny nie można przyjmować zbyt
długo, ponieważ w dawkach większych niż 600 mg
na dobę powoduje ona niedobór witaminy B6, mdłości, biegunki [6]. Cholina we krwi odgrywa rolę transportera tłuszczów i jest prekursorem acetylocholiny
[7]. Dzienne zapotrzebowanie organizmu na cholinę to 300–400 mg (w codziennej diecie znajduje się
400––900 mg), ale stres zwiększa zapotrzebowanie
organizmu na cholinę niemal 2-krotnie [6]. Cholina
może być syntetyzowana w organizmie w obecności kobalaminy, kwasu foliowego i metiaminy [7],
czyli wzbogacenie menu o produkty z zawartością
tych związków ma sens terapeutyczny.
W przypadku obniżenia nastroju w przewlekłym
stresie, zaburzeniach nerwicowych czy depresji można zalecić ze względu na częsty brak apetytu dietę
bogatą w witaminy i wysokoenergetyczną oraz lekkostrawną, należy jednak zwrócić uwagę na stosowane leki psychotropowe mogące powodować przyrost masy ciała [8]. Dieta powinna zawierać kwasy
omega-3 oraz tryptofan i salsolinol [9, 10]. Źródłami
kwasów omega-3 (eikozapentaenowego, dokozaheksaenowego) są wędzona makrela, łosoś atlantycki, sardynki [3]. Kwasy te biorą udział w produkcji
neuroprzekaźników: serotoniny i dopaminy [4]. Stosunek zawartości kwasów omega-6 do omega-3
w diecie powinien wynosić 4:1 [3].
Tryptofan jest aminokwasem aromatycznym,
prekursorem serotoniny i tryptaminy; w największych
ilościach zawarty jest w ziarnach zbóż i żelatynie oraz
gotowych produktach suplementacyjnych diety.
Około 85% tryptofanu wiąże się z białkami osocza,
a jedynie 15% tryptofanu dostarczanego wraz z pokarmem przenika przez barierę krew–mózg i tam
podlega dalszym przemianom [10]. Wiadomo, że
przyjmowanie tryptofanu w dużych ilościach łącznie
z lekami przeciwdepresyjnymi może powodować
powikłania w postaci zespołu serotoninowego. Do
leków tych należą selektywne inhibitory zwrotnego
www.psychiatria.med.pl
Damian Czarnecki i wsp., Dieta w leczeniu pacjentów z zaburzeniami zdrowia psychicznego
wychwytu serotoniny, takie jak sertralina czy citalopram. Z kolei z badań wynika, że brak w diecie tryptofanu przyczynia się do wystąpienia lub nawrotu
epizodu depresyjnego [10]. Salsolinol podwyższa
stężenie katecholamin poprzez zahamowanie ich wychwytu oraz jest inhibitorem monoaminooksydazy
i aktywatora hydroksylazy tyrozynowej [9]. W organizmie występuje w śladowych ilościach, jako jego źródła egzogenne można wymienić ser żółty i banany [9].
W przewlekłym stresie, zaburzeniach lękowych
i bezsenności można polecić dietę zawierającą cholinę oraz inozytol, w który bogate są mleko, orzechy, zboża, warzywa. Duże ilości inozytolu zawierają
lecytyna sojowa, orzechy ziemne, groch soczewica
oraz kiełki zbóż. Inozytol jest alkoholem 6-wodorotlenowym, należy do grupy witamin B, działa odprężająco, redukuje napięcie i lęk oraz wykazuje działanie nasenne [6]. Jest syntetyzowany również w ludzkim organizmie; inozytol jest wchłaniany przez kosmki jelitowe z pokarmu, jednak sok jelitowy musi
zawierać enzym fytazę, wytwarzaną przez saprofityczne bakterie jelitowe [7].
W przypadku poalkoholowej dysfunkcji wątroby pacjent może przyjmować osłaniająco probiotyki, czyli między innymi produkty mleczne zawierające bakterie Lactobacillus acidophilus [11]. Dieta osób
uzależnionych od alkoholu powinna być lekkostrawna, bogata w białko i witaminy — przede wszystkim
witaminę C i witaminy grupy B, A i E. Dieta powinna
być niskotłuszczowa z ograniczoną ilością węglowodanów, tak aby wyrównana była glikemia. W terapii
osób uzależnionych od alkoholu należy wprowadzić
dietę pozbawioną miodu, syropów i owoców konserwowanych, środków konserwujących, cukru, lodów, ketchupu, napoi z kofeiną, kawy i mocnej herbaty oraz przede wszystkim alkoholu pod każdą postacią [12]. Produkty szczególnie zalecane to ryby,
drób, chudy nabiał, świeże owoce i warzywa [12].
W niektórych sytuacjach wymierne korzyści
zdrowotne przynosi powstrzymanie się od spożywania konkretnych produktów spożywczych, na przykład dzieci nadpobudliwe z rozpoznaniem zespołu
deficytu zaburzeń uwagi i nadpobudliwością powinny unikać spożywania napojów zawierających tartrazynę (E102), kofeinę oraz niektóre barwniki i konserwanty. Tartrazyna jest inhibitorem cyklooksygenazy oraz cytrynowożółtym barwnikiem dodawanym
do popularnych produktów spożywczych, między
innymi napoi, esencji owocowych, sztucznego miodu [13]. W przypadku zaburzeń nastroju niewskazane jest stosowanie jako środka słodzącego aspartamu (E 951), ponieważ zaburza on metabolizm serotoniny (obniża jej stężenie) [7].
Pacjenci leczeni inhibitorami monoaminooksydazy (MAO), na przykład moklobemidem, ze względu na niebezpieczeństwo wystąpienia kryzy nadciśnieniowej nie powinni zażywać produktów spożywczych zawierających tyraminę powstałą z tyrozyny
w przebiegu fermentacji [4]. Z diety należy wykluczyć lub zmniejszyć ilość spożywania następujących
produktów: piwo (również bezalkoholowe), śledzie,
żółty ser, czerwone wino, kurza wątroba oraz owoców, na przykład bananów.
Związki chemiczne zawarte w niektórych produktach konsumpcyjnych, takich jak kawa, alkohol,
pokarmy z małą lub dużą zawartością białka, kapusta i inne warzywa z rodziny Crucifera, mogą wpływać na aktywność izoenzymu CYP P450, który uczestniczy w metabolizmie wielu preparatów farmaceutycznych, między innymi leków psychotropowych [8].
Pacjenci przyjmujący leki neuroleptyczne, które powodują przyrost masy ciała i zwiększają apetyt, powinni spożywać posiłki o mniejszej zawartości kalorii,
zwłaszcza w postaci tłuszczów nasyconych i nadmiernej ilości węglowodanów [3]. Neuroleptyki zwiększają wrażliwość na promienie ultrafioletowe, tak więc
pacjenci przyjmujący leki z tej grupy powinni unikać
nie tylko bezpośrednich promieni słonecznych, ale
także przetworów z dziurawca, który zawiera czynny związek hiperycynę [8, 14].
Pacjenci leczeni litem nie powinni, ze względu
na niebezpieczeństwo kumulacji leku w wyniku
zwiększonej utraty wody z organizmu, spożywać
dużych ilości kofeiny oraz pokarmów z bardzo niską
zawartością soli kuchennej (sodu) [8]. Przyjmowanie leków psychotropowych łącznie z pewnymi produktami spożywczymi wiąże się z zaburzeniem biodostępności farmaceutyku. Wchłanianie perazyny
zmniejsza się w przypadku jednoczesnego spożywania herbaty, mleka, soków owocowych, kawy.
Sertraliny i midazolamu nie należy przyjmować
z sokiem grejpfrutowym, ponieważ zawarte w nim flawonoidy hamują oksydację CYP3A4. Stężenie trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych obniża się przy
jednoczesnym spożywaniu otręb i owsianki, ponieważ
błonnik absorbuje lek. Stężenie tych leków zwiększają
pokarmy o dużej zawartości tłuszczów zwierzęcych (jaja
smażone, bekon, masło, mleko). Wenlafaksyna i inne
tymoleptyki mogą zmniejszać łaknienie, powodować
nudności oraz zaparcia, co powinno się przekładać na
odpowiednie zachowania dietetyczne pacjenta.
Wydaje się, że zwracając się ku określonym
zasadom kulinarnego postępowania, to znaczy: unikaniu potraw niepożądanych, spożywaniu odpowiedniej ilości posiłków w ciągu dnia, przestrzeganiu stałej pory i zapewnianiu dobrej atmosfery spożywania
www.psychiatria.med.pl
139
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 3
posiłków, obecności w pokarmach specyficznych
związków chemicznych i/lub mikroorganizmów lub
w pewnych okolicznościach ich braku, przestrzegając
świadomie dobranej diety możemy wspierać psychoterapię i farmakoterapię oraz zapobiegać nawrotom
zaburzeń lub też minimalizować ich skutki.
PIŚMIENNICTWO
1. Geary A. The food and mood handbook. Thorsons, London
2001.
2. Wiener J.M. Medycyna behawioralna. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 1996.
3. Ciborowska H. Dietetyka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000.
4. Walden J., Grunze H. Choroba afektywna dwubiegunowa.
Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2004.
140
5. Klimański K. Elementy psychopatologii i psychologii klinicznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
6. Michalik B. Cholina i inozytol. Żyjmy dłużej 2000; 5 (www.resmedica.pl).
7. Stryer L. Biochemia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1999.
8. Jacob S. Farmakologia. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 1994.
9. Czech E., Lewin-Kowalik J., Hartleb M. Udział katalazy w mózgowym i pozamózgowym utlenianiu etanolu. Alkohol. i Narkom.,
2006; 19: 169–182.
10. Riedel W.J., Klaassen T., Schmitt J. Tryptophan, mood and cognitive function. Brain, Behav. Immun. 2002; 16: 581–589.
11. Drossman D.A., Leserman J. Patomechanizm i leczenie biegunek
w wybranych stanach klinicznych. Med. po Dypl. 2000; 9: 68–73.
12. Woronowicz B.T. Bez tajemnic o uzależnieniach i ich leczeniu.
Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2003.
13. Hałat Z. Gorycz farbowanej słodyczy. Świat konsumenta 2004;
7/8: 42–43.
14. Ożarowski A., Jaroniewski W. Rośliny lecznicze. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1989.
www.psychiatria.med.pl