Jak tworzyć kapitał społeczny?

Jak tworzyć kapitał
społeczny?
Dr hab. Anna Giza-Poleszczuk
Instytut Socjologii UW
Pracownia Kapitału Społecznego
O czym będzie mowa?
• Zagadka „społeczeństwa”
• Dylematy współdziałania
• Czym jest kapitał społeczny i dlaczego jest
waŜny
• Jak tworzyć kapitał społeczny?
• Rewitalizacja jako szansa…
„Społeczeństwo” – problem
koordynacji działań
• Gdybyśmy zebrali na wielkim
placu wszystkich mieszkańców
Warszawy sfotografowali ich z
satelity – to nie
zobaczylibyśmy
„społeczeństwa” – a jedynie
masę ludzi
• Społeczeństwo jest „zrobione”
z ludzi – ale jego istotą jest
koordynacja ich działań,
składających się na zbiorczy
efekt
Problem współuzaleŜnienia i
wspólnej wiedzy
• To, jaki efekt osiągnę ja zaleŜy zawsze
od tego, co zrobią (robią) inni ludzie:
– „jakość” mojej rodziny zaleŜy od
wszystkich członków rodziny, nie tylko
ode mnie
– To, czy bezpiecznie dojadę nad morze
zaleŜy równieŜ od innych kierowców
– Nie ma urzędnika bez interesanta (i
odwrotnie)
– A najlepsze efekty przynosi
współdziałanie
• Muszę więc:
– Wiedzieć, co zrobią inni ludzie (przyjąć
jakieś załoŜenia, przewidzieć je)
– I zaleŜnie od tego kształtować swoje
działanie (wiedząc, Ŝe inni kształtują
swoje działania starając się przewidzieć,
co zrobię ja…)
Społeczeństwo i ludzie…
wspólna wiedza
mechanizmy koordynacji
(reguły, normy, zaleŜności funkcjonalne,
ale teŜ rynek, państwo...)
Problem
• Skąd moŜemy wiedzieć, co zrobią (mogą zrobić,
zamierzają zrobić, z pewnym
prawdopodobieństwem zrobią…) inni? Skąd
moŜemy wiedzieć, jacy są Warszawiacy,
– Czyli ponad 2 miliony ludzi
– Z których znam osobiście ułamek?
• Skąd moŜemy wiedzieć, czy inni będą
przestrzegać reguł, norm, zasad…
• A jeśli nie wiem, jacy są – to nie wiem, co zrobią;
więc sam nie wiem, co zrobić:
– Czy iść na manifestację?
– Czy dorzucić się na wspólny skwerek?
– Czy iść na zebranie członków spółdzielni
mieszkaniowej?
Dylematy współdziałania
i dóbr wspólnych
Kto zawiesi kotu dzwonek na
szyi?
W pewnym domu Ŝyły sobie myszy. Jedzenia
było w bród, codziennych trosk niewiele, więc
wszystkie były bardzo szczęśliwe. AŜ tu nagle
… gospodarze sprawili sobie kota …
Wydawało się, Ŝe sytuacja jest zupełnie
beznadziejna… Ale przecieŜ wystarczyłoby zawiesić
kotu dzwonek na szyi! Kto jednak miałby to zrobić …
Wszystkie myszy skorzystają – ale tylko jedna
poniesie ryzyko.
Kto zepchnie na pobocze materac?
Zgubiony przez jeden z przejeŜdŜających
samochodów materac leŜy na drodze i
utrudnia ruch … na drodze utworzył się
gigantyczny korek.
Wystarczyłoby, Ŝeby któryś z mijających
materac kierowców zatrzymał się i zepchnął
go na pobocze, ale … Jak juŜ przejeŜdŜam
obok materaca, to nie jest mój problem!
Kto zrzuci się na skwerek?
•
Mieszkańcom pewnego osiedla bardzo
brakuje miejsca zabaw dla dzieci
•
Spółdzielnia zgodziła się je udostępnić
zaniedbany skwerek
•
Wystarczy, Ŝe wszyscy okoliczni
mieszkańcy zrzucą się po 10 złotych …
więc jeśli wszyscy się zgodzą…
•
Ale w sumie, jak się nie dorzucę, to
skwerek i tak powstanie, i moje dzieci będą
miały gdzie się bawić! A co będzie, jak ja
się dorzucę, a inni – nie? Dlaczego mam
inwestować w innych?
Co jest wspólnego w tych
sytuacjach?
• Cel leŜy w interesie wszystkich, i kaŜdego
z osobna
• Więc powinno się udać!
• Ale
– Dlaczego ja? (NIMB)
– Skąd wiem, jak zachowają się inni?
– Nie chcę wyjść na frajera
– To mnie (juŜ) nie dotyczy…
Dlaczego z dobrami wspólnymi są
takie problemy
• Trudno uzgodnić wspólne działania.
• Brakuje zaufania i pewności, więc kaŜdy uczestnik
odczuwa pokusę wyłamania się
• Trudno zabronić komuś korzystania (więc po co
ponosić koszty?)
• Korzyści bądź koszty mogą być nierównomiernie
rozłoŜone
• Trudno zmusić kogoś do jego „współfinansowania”
• Trudno kontrolować lub rozliczać uŜytkowanie
Kapitał społeczny: co
to jest i jak go
tworzyć
Co to jest kapitał społeczny?
„Przez analogię do kapitału materialnego i
ludzkiego – narzędzi i wyszkolenia, które podnoszą
jednostkową wydajność – kapitał społeczny odnosi
się do cech społecznego zorganizowania, takich
jak sieci, normy i społeczne zaufanie,
ułatwiających ku obopólnej korzyści
koordynację i współpracę. Z róŜnych przyczyn we
wspólnocie obdarzonej znacznym zasobem
społecznego kapitału łatwiej się Ŝyje.”
Robert D. Putnam „Bowling Alone: malejący kapitał społeczny
Ameryki”
Czyli, mówiąc prościej…
• Kiedy ludzie
– Ufają sobie
– Przestrzegają norm
– Znają reguły
– Mają wspólną wiedzę
– Mają przestrzeń publiczną, w której mogą się spotkać
• … wówczas mogą
– Zaryzykować poniesienie kosztów na rzecz wspólnego
działania
– Skoordynować swoje działania
– Uzgodnić strukturę działania
Dlaczego kapitał społeczny jest
waŜny?
• śeby zawiesić kotu dzwonek na szyi…
• śeby wspólnie działać na rzecz dobra wspólnego – dla
jakiejś grupy (społeczności dzielnicy, grupy
zainteresowań, społeczności miasta)
• śeby podnosić jakość Ŝycia indywidualnego i zbiorowego
• śeby osiągnąć więcej…
• śeby tworzyć dobro wspólne
Co jest potrzebne do tworzenia
kapitału społecznego?
• Wiarygodność środowiska społecznego
– Doświadczenia
– Nawyki
– Jasne reguły i „sygnały”
– Odwzajemnienie (respektowanie zobowiązań)
• Dostęp do informacji
– Wiedza o wiedzy innych (nowe szaty cesarza!)
– Wiedza o istotnych cechach środowiska
• Normy i sankcje
– Kontrola społeczna
A nade wszystko
• Przestrzeń/płaszczyzna spotkania
– Terytorium
– Zainteresowania
– Działania wynikające ze wspólnych celów lub pasji
• Infrastruktura współpracy (instytucje – w tym instytucje
społeczeństwa obywatelskiego)
– Tworzące wiarygodne środowisko społeczne
– Ułatwiające współdziałanie (koordynację)
• Wspólna wiedza
– Dostęp do informacji
– MoŜliwość komunikacji
Czyli np….
Infrastruktura sprzyjająca kooperacji (współpracy)
Płaszczyzna spotkania
WaŜne dla kapitału społecznego
Warszawy
•
Liczba, dostępność i jakość przestrzeni publicznych - Ŝeby ludzie mieli
gdzie się spotkać
– Parki, skwery, podwórka, place, boiska…
•
„Atraktory”, czyli instytucje przyciągające ludzi do działania w róŜnych
sferach i „trenujące” cnoty współdziałania
–
–
–
–
•
•
•
Sport
Kultura
Edukacja
Społeczeństwo obywatelskie
Przejrzystość i stabilność instytucji budujących wiarygodność
środowiska społecznego – Ŝeby ludzie nauczyli się ufać sobie i regułom
Dostęp do informacji oraz do „wiedzy o innych” - Ŝeby ludzie i instytucje
byli dla siebie nawzajem przewidywalni
Budowanie „kapitału pomostowego”
– śeby spotykali się ludzie z róŜnych grup i środowisk
•
Budowanie poczucia toŜsamości i identyfikacji z miejscem zamieszkania
– czyli świadomości wspólnego dobra
Kiedy tworzenie kapitału
społecznego jest najłatwiejsze?
• Kiedy budujemy na realnych ludzkich pragnieniach i
motywacjach
– śeby dzieci miały fajny plac zabaw
– śeby było gdzie pójść po pracy
• Kiedy otwieramy na siebie róŜne środowiska
– „Sieciowanie” (kapitał pomostowy)
– Przepływ ludzi, idei, informacji
• Kiedy dbamy o dobry klimat
– śeby ludzie nabierali zaufania do innych
– śeby nabierali dobrych nawyków
Rewitalizacja jako szansa!
• Rewitalizacja to szansa na:
– Stworzenie przestrzeni publicznych
– Wytworzenie poczucia dobra wspólnego
– Otworzenie się na siebie róŜnych środowisk
– OŜywienie partycypacji
• Choć wymaga partycypacyjnego podejścia
– Bo jest potencjalnie konfliktogenna!
UWAGA: „dobry” i „zły” kapitał
społeczny
• Kiedy kapitał społeczny jest mało produktywny?
– Zamknięte grupy
– Sieci nepotystyczne
– „PasoŜytowanie” na otoczeniu (analogia z nową
teorią raka)
• … a jest produktywny, gdy
– Sieciuje róŜne środowiska
– WiąŜe ludzi o zróŜnicowanych
cechach/kompetencjach
– Przekracza granice