ZESZYT UCZNIA

Biologia
ZAKRES PODSTAWOWY
LICEUM I TECHNIKUM
ZESZYT UCZNIA
Spis treci
Wstp / 5
CZ 1
DZIA 1. PODSTAWY BIOLOGII
1. Badania przyrodnicze / 7
I. Skad chemiczny organizmów
2. Chemiczna budowa organizmów / 10
3. Wglowodany, lipidy
i kwasy nukleinowe / 12
4. Biaka / 13
5. Metabolizm / 15
Podsumowanie rozdziau I / 16
V. Ukad pokarmowy
18. Skadniki odywcze / 39
19. Budowa ukadu pokarmowego / 41
20. Funkcje odcinków ukadu
pokarmowego / 43
21. Zasady racjonalnego odywiania si.
Wegetarianizm / 45
22. Zaburzenia odywiania / 46
23. Choroby ukadu pokarmowego / 49
Podsumowanie rozdziau V / 51
II. Komórki, tkanki, narzdy, organizm
VI. Ukad krenia i odpornociowy
6.
7.
8.
9.
10.
11.
24. Budowa ukadu krwiononego / 53
25. Krew / 54
26. Ukad limfatyczny.
Choroby ukadu krenia / 55
27. Budowa ukadu odpornociowego / 58
28. Funkcje ukadu odpornociowego / 60
29. Odporno / 62
30. Choroby ukadu odpornociowego / 65
31. Choroby zakane i pasoytnicze / 66
Podsumowanie rozdziau VI / 70
Komórka / 18
Mitochondrium / 19
Jdro komórkowe / 20
Tkanki czowieka / 22
Tkanka czna / 24
Organizm czowieka
jako zintegrowana cao / 25
Podsumowanie rozdziau II / 27
DZIA 2. ORGANIZM CZOWIEKA
III. Skóra
VII. Ukad oddechowy
12. Budowa skóry. Choroby skóry / 28
13. Termoregulacja / 29
Podsumowanie rozdziau III / 31
32. Budowa ukadu oddechowego / 73
33. Wentylacja puc i wymiana gazowa / 75
34. Choroby ukadu oddechowego / 76
Podsumowanie rozdziau VII / 79
IV. Ukad ruchu
14. Ukad miniowy / 32
15. Ukad kostny / 33
16. Wspódziaanie mini i koci / 34
17. Choroby ukadu ruchu. Sport i doping / 35
Podsumowanie rozdziau IV / 37
www.wsip.pl
VIII. Ukad wydalniczy
35. Budowa ukadu wydalniczego.
Choroby ukadu wydalniczego / 82
36. Powstawanie i wydalanie moczu / 84
Podsumowanie rozdziau VIII / 85
3
SPIS TRECI
IX. Ukad nerwowy
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
Komórka nerwowa. Synapsa / 87
Budowa i funkcje ukadu nerwowego / 88
uk odruchowy / 90
Oko. Wady wzroku / 92
Ucho i inne narzdy zmysów / 93
Orodkowy ukad nerwowy / 94
Mózg w dziaaniu: wiadomo
i osobowo. Uzalenienia / 95
Podsumowanie rozdziau IX / 98
X. Ukad hormonalny
XIII. Podstawy genetyki
5.
6.
7.
8.
Powielanie materiau genetycznego / 126
Ekspresja informacji genetycznej / 127
Zmienno dziedziczna / 128
Choroby genetyczne
i nowotworowe / 129
Podsumowanie rozdziau XIII / 132
XIV. Genetyka molekularna
i biotechnologia
9. Biotechnologia i inynieria genetyczna / 134
10. Osignicia i perspektywy rozwoju
biotechnologii / 135
Podsumowanie rozdziau XIV / 137
44. Budowa ukadu hormonalnego / 101
45. Funkcje ukadu hormonalnego / 102
46. Dziaanie hormonów.
Choroby o podou hormonalnym / 103
Podsumowanie rozdziau X / 106
DZIA 4. RÓ
NORODNO BIOLOGICZNA
XI. Ukad rozrodczy
XV. Rónorodno biologiczna
47. eski ukad rozrodczy / 108
48. Mski ukad rozrodczy.
Choroby ukadu rozrodczego / 110
49. Metody planowania rodziny.
Rozwój czowieka / 113
Podsumowanie rozdziau XI / 115
CZ 2
I OCHRONA RODOWISKA
11. Organizmy i rodowisko / 139
12. Rónorodno organizmów / 140
13. Populacje / 142
14. Zwizki midzy populacjami / 144
15. Ekosystemy / 147
16. ycie ekosystemów / 149
17. Biogeneza / 152
18. Antropogeneza / 155
Podsumowanie rozdziau XV / 158
DZIA 3. GENETYKA I BIOTECHNOLOGIA
XII. Genetyka klasyczna
1. Dziedziczenie cech / 117
2. Niezalene dziedziczenie genów / 119
3. Geny i chromosomy / 121
4. Fenotyp czowieka / 122
Podsumowanie rozdziau XII / 124
4
XVI. Zagroenia rodowiska
i jego ochrona
19.
20.
21.
22.
Uytkowanie gleby / 161
Wykorzystanie wód / 166
Zanieczyszczenia atmosfery / 168
Zagroenia rónorodnoci
biologicznej / 170
23. Ochrona przyrody w Polsce / 173
Podsumowanie rozdziau XVI / 175
CZ 1
Dzia 1.
1
PODSTAWY BIOLOGII
Badania przyrodnicze
I Informacja do zada 1 i 2
Wyniki bada dotyczce zawartoci poszczególnych pierwiastków w ogólnej masie ciaa
dorosego czowieka przedstawiono w postaci
wykresu (diagramu) koowego.
Przeanalizuj wyniki bada przedstawione na wykresie, a nastpnie wykonaj zadania 1 i 2.
1 Oblicz, jak mas (w kg) w organizmie czowieka, o masie ciaa 70 kg, stanowi wymienione poniej pierwiastki:
tlen – ............................................................................;
wgiel – .......................................................................;
wodór – .......................................................................;
wap – .........................................................................;
pozostae pierwiastki – ...........................................
2 Przedstaw dane z diagramu
koowego:
a) w postaci wykresu supkowego;
www.wsip.pl
7
Podsumowanie rozdziau VI
PODSTAWY BIOLOGII
I Informacja do zadania 1
Na rysunku przedstawiono budow serca czowieka.
F
1 Przeanalizuj informacje przedstawione na rysunku, a nastpnie oznaczeniom literowym
na rysunku przyporzdkuj waciwe dla nich nazwy wymienione poniej.
prawy przedsionek prawa komora lewy przedsionek lewa komora
przegroda midzykomorowa zastawka dwudzielna zastawka trójdzielna
zastawka póksiycowata ya gówna dolna ya gówna górna yy pucne lewe
yy pucne prawe ttnice pucne lewe ttnice pucne prawe pie pucny
aorta aorta
70
A – ............................................... ;
B – ................................................;
C – .............................................. ;
D – ............................................... ;
E – ................................................;
F – .. ............................................ ;
G – ............................................... ;
H – ................................................;
I – .............................................. ;
K – ............................................... ;
L – ................................................;
– .............................................. ;
M – ............................................... ;
N – ................................................;
O – .............................................. ;
P – ............................................... ;
R – .................................................
Podsumowanie rozdziau VII
PODSTAWY BIOLOGII
2 Sformuuj problem badawczy i postaw hipotez do bada, których wyniki przedstawiono
w tabeli na stronie 79.
Problem badawczy
Hipoteza
.....................................................................................
.....................................................................................
.....................................................................................
.....................................................................................
I Informacja do zada 3–6
Na rysunku przedstawiono drog gazów oddechowych w procesie oddychania.
ukad oddechowy czowieka
pcherzyki pucne
monocyt
makrofag
pcherzykowy
jama nosowa
erytrocyty
w naczyniu
wosowatym
gardo
krta
tchawica
piercienie
chrzstne
oskrzela
gówne
nabonek naczynia
wosowatego
przestrze
midzykomórkowa
oskrzela
patowe
i segmentowe
erytrocyt
ciana
pcherzyka
pucnego
oskrzeliki
puco prawe
puco lewe
pcherzyki
pucne
nabonek
pcherzyka
pucnego
X
komórka w organizmie
czowieka
cytoplazma
bona
komórkowa
przestrze
midzykomórkowa
wosowate
naczynie krwionone
80
A
C
jdro
komórkowe
mitochondrium
Y
D
Y
X
wosowate
naczynie
krwionone
pyn zawierajcy
fosfolipidy i biaka
naczynie krwionone
erytrocyty
X
Y
B
X Ukad hormonalny
44
Budowa ukadu hormonalnego
I Informacje do zada 1–3
Ukad hormonalny wraz z ukadem nerwowym umoliwiaj koordynacj rónorodnych procesów w organizmie czowieka.
Na rysunku przedstawiono budow ukadu hormonalnego kobiety i mczyzny.
Przeanalizuj rysunek, a nastpnie wykonaj zadania 1–3.
1 Uzupenij rysunek, wpisujc w ramki nazwy gruczoów hormonalnych.
2 Porównaj budow ukadu hormonalnego kobiety i mczyzny. Wymie widoczne na
rysunku podobiestwa i rónice w ich budowie.
Podobiestwa: ..........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................................
Rónice: ......................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................................
www.wsip.pl
101
Podsumowanie rozdziau XII
GENETYKA I BIOTECHNOLOGIA
I Informacja do zadania 1
Obok przedstawiono rodowód ukazujcy przekazywanie z pokolenia na pokolenie choroby
dziedziczonej jednogenowo, warunkowanej
allelem recesywnym sprzonym z pci.
1 Oblicz prawdopodobiestwo przyjcia
na wiat dzieci wskazanych w tabeli obok
w rodzinie, której rodowód przedstawiono na schemacie. Dzieci s oznaczone
na schemacie numerami od 1 do 4.
Wpisz wyniki oblicze do tabeli.
Dziecko
Fenotyp
1.
zdrowy syn
2.
córka nosicielka
3.
chory syn
4.
córka nosicielka
Prawdopodobiestwo urodzenia
dziecka (%)
I Informacja do zada 2–4
Wyniki bada blinit jedno- i dwujajowych wskazuj, e w tworzeniu rónych cech ludzi czynniki genetyczne i rodowiskowe maj inny udzia. Blinita jednojajowe maj identyczny zestaw
genów, rozwijaj si z tej samej komórki jajowej, wic ich genotyp jest w 100 % taki sam.
Natomiast podobiestwo genetyczne blinit dwujajowych nie jest wiksze ni u dzieci z rónych porodów tej samej pary rodziców. Badania nad blinitami dostarczyy cennych informacji
o udziale genów i rodowiska w powstawaniu wielu cech, w tym równie chorób. Na przykad
wysok zgodno cechy u blinit jednojajowych w porównaniu z blinitami dwujajowymi
stwierdzono dla: depresji maniakalnej (80 %:20 %), schizofrenii (80 %:13 %) i wartoci cinienia
krwi (63 %:36 %). Natomiast w wypadku podatnoci na odr stosunek zgodnoci cechy wyniós
95 %:87 %. Wyniki bada blinit jedno- i dwujajowych zilustrowano na poniszym schemacie.
Pomocne w ustaleniu wpywu genów i rodowiska na ksztatowanie si rónych cech mog by
równie badania nad osobami adoptowanymi i ich rodzinami.
124
Rónorodno
biologiczna
B. acuch spasania w borze wierkowym:
.........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................ .
I Informacja do zada 4–6
Db Bartek (Quercus robur) ronie w Zagnasku w województwie witokrzyskim. Jest to najbardziej znane w Polsce drzewo. Sw popularno zawdzicza wielkoci (jest najwikszym znanym
w Polsce drzewem) oraz wiekowi (najnowsze badania wskazuj na 645–670 lat). Od 1952 r.
db jest uznawany za pomnik przyrody. rednica jego pnia na wysokoci 1,3 m wynosi 3,14 m,
obwód – 9,85 m, rozpito korony – 20 x 40 m, a wysoko dochodzi do 30 m. Legendy gosz,
i w jego cieniu odpoczywali m.in. Bolesaw Krzywousty i Jan III Sobieski, który w czasie powrotu
z wyprawy wiedeskiej woy do dziupli butelk wina, szabl i rusznic tureck. Db jest take
miejscem ycia wielkiego zespou organizmów, którym oferuje bardzo zrónicowany pokarm.
Na rysunku przedstawiono sie troficzn (pokarmow) w dbie i jego ssiedztwie.
opadłe liście
Przeanalizuj informacje zawarte w tekcie i na rysunku, a nastpnie wykonaj zadania 4 –6.
www.wsip.pl
151
RÓNORODNO BIOLOGICZNA I OCHRONA RODOWISKA
I Informacja do zada 3–5
Warszawa jest jednym z najwikszych w Polsce wytwórców odpadów. Szacuje si, e w 2002 r.
mieszkacy stolicy wytworzyli 660–690 tys. ton odpadów komunalnych (powstajcych w gospodarstwach domowych), w 2005 r. byo ich ok. 716 tys. ton, a w 2006 r. powstao ok. 758 tys.
ton odpadów komunalnych. Jak wida, ilo odpadów komunalnych w Warszawie stale ronie.
W poniszych tabelach przedstawiono struktur odpadów komunalnych, jakie powstay w Warszawie w 2006 r., oraz sposoby utylizacji odpadów w Warszawie w latach 2002 i 2006.
Tabela 1. Struktura odpadów komunalnych
w Warszawie w 2006 r.
Rodzaj odpadów
Ilo odpadów (%)
Papier
19,3
Szko
9
Metal
3,4
Plastik
w tym PET*
16
opakowaniowy
4
nieopakowaniowy
12
Odpady organiczne
43
Inne odpady
9,3
Tabela 2. Utylizacja odpadów w Warszawie
w latach 2002 i 2006.
Sposób postpowania
z odpadami
2002 r.
2006 r.
w % wagowych
Skadowanie
70
80
Recykling
2
5
Spalanie
5
8
Kompostowanie
23
7
* PET – nieulegajce biodegradacji tworzywo
sztuczne, wykorzystywane do produkcji butelek;
poddawane recyklingowi.
Przeanalizuj informacje zawarte w tekcie oraz te, które zamieszczono w tabelach 1. i 2.,
a nastpnie wykonaj zadania 3 –5.
3 Pocz strzakami nazwy sposobów postpowania z odpadami z literami, które odpowiadaj ich opisom.
Sposób postpowania
z odpadami
1. Recykling
Opis
a – termiczna utylizacja odpadów
b – bezpieczne deponowanie odpadów (niewykorzystanych gospo-
2. Kompostowanie
darczo lub nieunieszkodliwionych w inny sposób) w miejscu
specjalnie do tego przeznaczonym
c – odzyskiwanie niektórych surowców z materiaów odpadowych,
3. Skadowanie
powtórne ich przetwarzanie i wykorzystywanie ich w procesach
produkcyjnych
d – naturalna metoda unieszkodliwiania i zagospodarowywania
4. Spalanie
164
odpadów, polegajca na rozkadzie substancji organicznej przez
mikroorganizmy (tzw. organiczny recykling)
Podsumowanie rozdziau XVI
Genetyka klasyczna
I Informacja do zada 1–4
Istniejce dzisiaj bogactwo gatunków zwierzt, rolin, grzybów i drobnoustrojów jest wynikiem liczcego ok. 3,8 mld lat procesu ewolucji, który – zapocztkowany w odlegej przeszoci
przez formy jednokomórkowe – doprowadzi stopniowo do powstania coraz bardziej zoonych
organizmów wielokomórkowych. rodowisko zmieniao si nieustannie, a wraz z nim zmieniay si konkurujce o nie organizmy. Niektóre
gatunki giny, nie nadajc w swych przystosowaniach za zmianami rodowiska (zmiany klimatu, katastrofy), i ustpoway miejsca
lepiej przystosowanym. Dlatego te, w cigu
miliardów lat istnienia ycia na Ziemi, cae
gatunki, a nawet rodzaje, rodziny i rzdy wyginy. Pewne gatunki znikaj wic w naturalny sposób, ustpujc miejsca innym. Tak te
dzieje si i dzisiaj. Inna jest jednak skala tego
zjawiska. Dawne tempo wymierania organizmów bardzo si róni od wspóczesnego.
Jeszcze na pocztku XIX w. gin jeden gatunek rocznie, a w poowie lat osiemdziesitych
XX w. gin ju jeden gatunek dziennie. Tempo wymierania cay czas ronie.
Na wykresie przedstawiono rzeczywiste tempo wymierania gatunków (zmiany w liczebnoci
gatunków ptaków i ssaków) w latach 1700–1989 na tle naturalnego tempa ich wymierania.
Przeanalizuj informacje zawarte w tekcie oraz te, które zamieszczono na wykresie, a nastpnie wykonaj zadania 1–4.
1 Oblicz liczb gatunków ptaków i ssaków wymarych midzy 1700 a 1989 r.
a – liczba gatunków ssaków wymarych w latach 1700–1989 ..................................................................
........................................................................................................................................................................................ ;
b – liczba gatunków ptaków wymarych w latach 1700–1989 ...................................................................
........................................................................................................................................................................................ .
2 Podaj trzy przyczyny szybkiego wzrostu tempa wymierania gatunków, prowadzcego do
zmniejszania rónorodnoci biologicznej biosfery.
www.wsip.pl
175