RRecenzje i noty recenzyjne

RRecenzje
i noty recenzyjne
Mariusz Fras
Umowa ubezpieczenia grupowego. Aspekty prawne
Wolters Kluwer, Warszawa 2015, ss. 458
Problematyka umów ubezpieczeniowych
od pewnego czasu jest niezwykle ważnym
obszarem zainteresowań w doktrynie i w literaturze. Wobec powyższego monografia
habilitacyjna pt. Umowa ubezpieczenia grupowego. Aspekty prawne, której autorem jest dr hab.
Mariusz Fras, adwokat w Katowicach, adiunkt
w Katedrze Prawa Cywilnego i Prawa Prywatnego Międzynarodowego WPiA UŚ, niewątpliwie była oczekiwana na rynku wydawniczym. Jednocześnie należy zauważyć, że język
publikacji jest komunikatywny i przystępny,
a tym samym zrozumiały nie tylko dla osób
wykonujących zawody prawnicze albo podmiotów zajmujących się zawodowo problematyką ubezpieczeń. Celem Autora, który
to cel osiągnął, było bowiem skierowanie
monografii do możliwie najszerszego kręgu
odbiorców. Ale nie tylko to jest wartością recenzowanej publikacji. Oddaniu prawdziwej
istoty umów ubezpieczenia grupowego służy tu również przedstawienie praktycznych
problemów funkcjonowania umów ubezpieczenia grupowego.
Odnosząc się do układu recenzowanej rozprawy i jej rozległości, wskazać trzeba, że liczy
ona 458 stron, składa się z sześciu rozdziałów,
poprzedzonych wstępem i podsumowanych
zakończeniem. Rozprawa składa się z dwóch
części, z których jedna jest prezentacją umowy ubezpieczenia na płaszczyźnie prawa polskiego, a druga obejmuje problematykę kolizyjnoprawną. Tak obrana struktura pozwala
na logiczny, przejrzysty i konsekwentny
wywód zagadnień, co trafnie wyraża zamysł
Autora.
Opracowanie oparte jest na kilku podstawowych metodach badawczych, a to metodzie analizy formalno-dogmatycznej, metodzie prawnoporównawczej, ekonomicznej
oraz historycznej. Ta ostatnia pozwala na
kompleksowe przedstawienie ewolucji poglądów, jaka dokonywała się w wielu państwach pod wpływem powstania i rozwoju
pojęcia umów ubezpieczenia grupowego.
Autor w swoich rozważaniach odnosi się do
prawa francuskiego. Należy zaznaczyć, że we
Francji umowa ubezpieczenia grupowego doczekała się kompleksowej regulacji, a bogata
judykatura i piśmiennictwo francuskie jedynie potwierdzają złożoność problematyki
umowy ubezpieczenia. System ten zawiera
wiele rozwiązań normatywnych, które mogą
stanowić wzorzec dla wciąż kształtującego się
ustawodawstwa polskiego.
Pierwszy rozdział poświęcony został genezie i rozwojowi umowy ubezpieczenia
grupowego, odpowiednio w Stanach Zjed-
131
Recenzje i noty recenzyjne
noczonych, we Francji, w Niemczech oraz
w Polsce. Wprawdzie okoliczności powstania
ubezpieczeń grupowych budzą nader liczne
wątpliwości, jednak bezsporne jest, że w tych
państwach umowy ubezpieczenia mają długą, wypracowaną na przestrzeni wieków tra­
dycję.
Szczególnej uwagi wymaga podrozdział 2
dotyczący podstaw prawnych umowy ubezpieczenia grupowego. W pierwszej kolejności
Autor koncentruje swoje rozważania wokół
źródeł prawa, które regulują umowę ubezpieczenia grupowego. Z uznaniem należy
odnieść się do przeprowadzonego wywodu
komparatystycznego. Fundamentalne znaczenie ma twierdzenie, zgodnie z którym umowa
ubezpieczenia grupowego jest zawierana na
zasadzie swobody umów z uwzględnieniem
przepisów ius cogens, umieszczonych w Kodeksie cywilnym. Zatem wobec braku kompleksowej regulacji na gruncie polskiego
ustawodawstwa należy sięgnąć po niewiążące regulacje prawne, czyli tzw. instrumenty
miękkiego prawa (soft law). W tym kontekście
Autor jedynie sygnalizuje wpływ pozanormatywnych źródeł regulacji stosunków prawa
prywatnego na umowy ubezpieczenia grupowego kredytobiorców (banc assurance). Jest
to istotne zagadnienie, zarówno teoretycznie,
jak i praktycznie, i z pewnością powinno zostać poddane pogłębionej analizie w pracy
mającej taki zakres rozważań, jak recenzowana monografia.
W dalszej części pracy został omówiony
charakter prawny umowy ubezpieczenia oraz
jej usytuowanie w systematyce umów ubezpieczenia bezpośredniego. Autor przedstawia
cechy umów ubezpieczenia indywidualnego
i grupowego. Wart rozważenia jest postulat
Autora, aby wprowadzić do języka prawnego pojęcie „ubezpieczenie grupowe”. Interesujące i trafne są rozważania na temat roli
i znaczenia umów ubezpieczenia grupowego
poprzez wskazanie funkcji, jakie pełnią. Na
uwagę zasługuje funkcja ochrony ubezpieczeniowej, oszczędnościowa i zabezpieczająca.
Rozdział 2, zatytułowany Charakter praw-
132
PALESTRA
ny umowy ubezpieczenia grupowego, składa się
z pięciu podrozdziałów. Godnym podkreślenia aspektem monografii jest analiza definicyjna pojęcia „grupa”, z uwzględnieniem
dorobku francuskiego, fińskiego, a także austriackiego i niemieckiego piśmiennictwa. Autor trafnie odróżnia pojęcie „spoistości grupy”
od jej „trwałości”. Na kanwie tego podziału
jest formułowany postulat wprowadzenia
przepisu, który wiązałby w ubezpieczeniach
grupowych powstanie ochrony ubezpieczeniowej z kryterium spełnienia warunków
przynależności do grupy. Autor porusza
także ważną kwestię podmiotów stosunku
prawnego umowy ubezpieczenia, ponieważ
to szczególny układ podmiotowy odróżnia ubezpieczenia grupowe od pozostałych
ubezpieczeń. W tym kontekście niezmiernie
istotny pozostaje obowiązek lojalności w trójstronnej relacji ubezpieczającego, ubezpieczyciela i ubezpieczonego.
W dalszej części zostaje poruszone zagadnienie interesu ubezpieczeniowego, w tym
interesu sukcesywnego oraz interesu koincydującego, którym to w sferze ubezpieczeń grupowych przypisuje się największe
znaczenie. Za słuszną należy uznać analizę
charakteru prawnego umowy ubezpieczenia
grupowego, a także przedstawienie koncepcji
unitarnej, dualistycznej oraz rozproszonego
stosunku ubezpieczeniowego. Autor wyróżnia umowy ubezpieczenia z przystąpieniem
dobrowolnym oraz te, do których przystąpienie jest obligatoryjne.
W rozdziale 3 monografii prowadzone są
rozważania dotyczące przystąpienia do umowy ubezpieczenia grupowego oraz obowiązków informacyjnych na etapie poprzedzającym przystąpienie do ubezpieczenia grupowego. W tym zakresie prezentacja Autora
jest również twórcza i rzetelna. Jak zauważa
Autor, obecna regulacja prawna w zakresie
przystąpienia jest niewystarczająca i dotyczy
jedynie umów ubezpieczenia na życie na cudzy rachunek. Z aprobatą należy odnieść się
do postulatu, że konstrukcja jurydyczna przystąpienia powinna znaleźć miejsce w ramach
11/2016
kompleksowej regulacji prawnej ubezpieczeń
grupowych. Nader interesujące są rozważania dotyczące zawarcia umowy ubezpieczenia
w trybie ofertowym. W dalszej części rozprawy Autor omawia obowiązek deklaracji ryzyka oraz obowiązek informacyjny w umowie
ubezpieczenia grupowego.
Warto skupić uwagę na lekturze rozdziału 4,
jako że został poświęcony zmianie treści stosunku ubezpieczenia grupowego oraz zagadnieniu składki w ubezpieczeniu grupowym.
Szczególnie cenne w tym zakresie są spostrzeżenia dotyczące podmiotu zobowiązanego do
zapłaty składki w ubezpieczeniu. Nie bez racji
Autor wskazuje, że należałoby wprowadzić
regulację dotyczącą zapłaty składki w ubezpieczeniach grupowych z przystąpieniem
dobrowolnym. W praktyce bowiem na przestrzeni lat ukształtował się zwyczaj, że ciężar
pokrycia kosztów składki przenoszony jest
na ubezpieczonego. Autor dokonał wnikliwej
analizy zagadnienia zwrotu składki za okres
niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej,
skutków niezapłacenia składki w terminie,
a także dochodzenia roszczeń wynikających
z umowy ubezpieczenia grupowego. Zastrzeżenia budzi jednak ograniczenie zakresu analizy do sytuacji ubezpieczonych. Autor powinien podjąć próbę wyjaśnienia i przybliżenia
roli oraz funkcji grupy jako podmiotu kształtującego treść umowy ubezpieczenia.
Rozdział piąty dotyczy zasadniczej kwestii wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia
grupowego. To, co jest szczególnie cenne
w dysertacji i zasługuje na szczególną uwagę, to omówienie modelu niemieckiego, który
przewiduje uprawnienie do tzw. indywidualnej kontynuacji ubezpieczenia w drodze
oświadczenia składanego przez ubezpieczonego przed upływem dwóch miesięcy od dnia
śmierci dotychczasowego ubezpieczającego.
W ostatnim, szóstym rozdziale Autor podejmuje jakże złożoną kolizyjną problematykę umów ubezpieczenia. Podkreślenia wymaga, że odszukanie prawa właściwego do oceny
praw i obowiązków stron umowy ubezpieczenia grupowego pozostaje tym trudniejsze, je-
Recenzje i noty recenzyjne
śli zauważyć, że prawodawca unijny nie stworzył szczególnej normy kolizyjnej dla umów
ubezpieczenia grupowego.
Autor trafnie przedstawia różnice występujące pomiędzy konstrukcją ubezpieczenia
grupowego z przystąpieniem obowiązkowym
a ubezpieczenia grupowego z przystąpieniem
dobrowolnym. Powyższe rozważania prowadzą Autora do słusznego wniosku, że należy
dokonać rewizji założeń związanych z kwalifikacją pojęcia umowy ubezpieczenia, jako że
nie ma podstaw do uprzywilejowania umów
ubezpieczenia z przystąpieniem obowiązkowym kosztem ubezpieczeń z przystąpieniem
dobrowolnym.
Z uwagi na stopień złożoności poruszanych zagadnień z uznaniem przychylam się
do rozważań w kwestii jurysdykcji w sprawach związanych z umową ubezpieczenia
grupowego, która w obowiązującym stanie
prawnym jest określana na podstawie przepisów rozporządzenia Bruksela I bis.
W tym miejscu zwrócę uwagę na omówienie modelowej regulacji prawa o umowie
ubezpieczenia, a to Principles of European Insurance Contract Law (PEICL). Celem projektu było stworzenie jednolitej regulacji umowy
ubezpieczenia. Ten fragment rozprawy habilitacyjnej zasługuje na szczególną uwagę co najmniej z kilku względów. W pierwszej kolejności należy zaznaczyć, że Autor nie poprzestaje
na przywołaniu projektowanych rozwiązań,
ale dokonuje starannej ich analizy.
Powyższe rozważania prowadzą Autora do
konstatacji, że w Kodeksie cywilnym celowe
byłoby wprowadzenie odrębnej, kompleksowej regulacji dotyczącej umowy ubezpieczenia grupowego, gdyż w obecnym stanie
prawnym problematyka ubezpieczeń grupowych nie jest w żaden sposób uregulowana.
W szczególności brak jest definicji umowy
ubezpieczenia grupowego.
Wobec powyższego nie budzi wątpliwości,
że recenzowana praca stanowi bardzo interesującą pozycję. Jak dotąd w piśmiennictwie
problematykę umów ubezpieczenia grupowego analizowano jedynie fragmentarycznie,
133
Recenzje i noty recenzyjne
podczas gdy Autor dokonał analizy i oceny
w sposób kompleksowy. Przedstawiona do
recenzji praca prezentuje wysoki poziom merytoryczny. Jej niewątpliwą zaletą jest także
fakt, że Autor, posiłkując się dorobkiem nauki,
przekłada koncepcje prawne tam obecne na
rodzime kategorie prawne. Z aprobatą należy
odnieść się do próby rozwiązania trudnych
PALESTRA
zagadnień praktycznych, u podłoża których
leży szeroka wiedza z zakresu ubezpieczeń.
Z całą pewnością przygotowana rozprawa
stanie się inspiracją do dalszych badań; będzie także pomocna dla praktyki ubezpieczeniowej i powinna dać asumpt do ożywionej
dyskusji na temat charakteru normatywnego
umowy ubezpieczenia grupowego.
Magdalena Szczepańska
134