Porta coeli - Politechnika Warszawska

V Konferencja Naukowo-Techniczna
Transformatory energetyczne i specjalne
Przyszłość i środowisko
Kazimierz Dolny 2004
Mirosław Bednarek
ZREW TRANSFORMATORY
Krzysztof Skulimowski
ZAKŁADY REMONTOWE ENERGETYKI WARSZAWA S.A.
Wojciech Urbański
POLITECHNIKA WARSZAWSKA
Technologia transformatorów wysokiego napięcia jako obszar zarządzania
środowiskowego wg norm serii ISO 14000
Wstęp
Współczesna strategia kontroli gospodarowania odpadami przemysłowymi odrzuca ideę
zdolności środowiska do absorbowania dowolnej masy wprowadzanych do niego
zanieczyszczeń. Samo zatem monitorowanie ich strumienia nie może wystarczyć, niezbędna
jest prewencja oraz podejmowanie czynności organizacyjnych zmierzających do wytworzenia
nadzorowanych relacji z otoczeniem. Obecnie w obiegu prawnym funkcjonuje szeroka gama
przepisów kodyfikujących je, np. [14,15,17]. Istotnym ułatwieniem dla producentów są także
przewodniki po procedurach odpowiednich ustaw [6], oraz komentarze wymagań norm
środowiskowych [7].
Za współczesny standard pośród wdrażanych rozwiązań przyjmuje się obecnie uważać, w
kraju oraz pozostałych państwach Unii Europejskiej, regulacje proponowane przez
Międzynarodową Organizację Normalizacyjną (ISO - International Organization for
Standardization). Normy z serii ISO 14000 dotyczące zarządzania środowiskowego, a więc
minimalizowania wpływu na otoczenie angażowanej technologii oraz oferowanych wyrobów
i usług - są kolejną, po ISO 9000, grupą przepisów wspomagających kierowanie
przedsiębiorstwem. Normy serii ISO 9000 dotyczą takiego zarządzania organizacją, aby
zapewnić odpowiednią jakość produkcji kierowanych na rynek dóbr; wprowadzenie norm
serii ISO 14000 ma na celu zaś racjonalizowanie (bardzo szeroko pojmowanych) relacji z
otoczeniem owego procesu wytwórczego.
Etapy tworzenia prawa środowiskowego
Na początku lat dziewięćdziesiątych dostrzeżono potrzebę ujęcia rozwijającej się koncepcji
zarządzania środowiskowego formalne ramy. Proweniencję podobnego trendu odnaleźć
można w:
- koncepcji zrównoważonego rozwoju,
- filozofii kompleksowego zarządzania przez jakość TQM,
- systemach zapewnienia jakości wg norm ISO 9000,
- auditach finansowych i przeglądach środowiskowych.
Istotą koncepcji zrównoważonego rozwoju (sustainable development), zwanego też w Polsce
ekorozwojem, jest świadomość istnienia procesów ograniczających wzrost gospodarczy i
powodujących regres, a inicjowanych procesami wzrostu. Przekonanie, że gospodarka w
swoim rozwoju ograniczona jest możliwościami środowiska oraz że próby przekroczenia tych
progów grożą jej załamaniem utrwaliła się od czasu opublikowania w 1987 roku raportu
ONZ-owskiej Światowej Komisji ds. Środowiska Naturalnego i Rozwoju: „Nasza wspólna
przyszłość”. Obecnie koncepcja ta jest powszechnie uznawana za naczelną zasadę, jaka
powinna stać u podstaw regulowania zagadnień gospodarczych i środowiskowych. Jest ona
obecna także w przepisach polskiego prawa, m.in. w Konstytucji RP (Rozdz.1, art.5).
Potrzeba przebywania w zdrowym i bezpiecznym środowisku jest równie ważna jak potrzeba
wzrostu poziomu życia, który najłatwiej osiągnąć przez aktywizację gospodarczą degradującą
środowisko. Oba roszczenia, w oczywisty sposób, są sprzeczne. W celu wypracowania
kompromisu, oraz z uwagi na coraz większą świadomość środowiskową gremiów
zarządzającym przemysłem, sformułowano na przełomie obecnych stuleci różnego rodzaju
instrumenty dobrowolnie podejmowanych regulacji w celu ochrony środowiska. Jednym z
mechanizmów samokontroli jest działanie zgodne z określonym i opisanym przez normę ISO
14001 systemem zarządzania środowiskowego. Bezpośrednim bodźcem do stworzenia
systemu zarządzania środowiskowego był ogromny sukces rynkowy norm systemów
zapewnienia jakości, opublikowanych po raz pierwszy w roku 1987 jako seria ISO 9000 [1,8].
Od 1996 roku, kiedy w Polsce wydano pierwszy certyfikat zgodności z normą ISO 14001
Zakładom Urządzeń Ciepłowniczych ABB w Elblągu, już ponad 400 organizacji wdrożyło i
poddało certyfikacji system zarządzania środowiskowego.
Przemysł elektromaszynowy jako twórca odpadów
W opinii społecznej, kształtowanej doniesieniami publikatorów, za najbardziej uciążliwe dla
otoczenia uznawane są zakłady przetwórstwa rolno-spożywczego, przemysł chemiczny i
wydobywczy. Informacje o katastrofach ekologicznych, których źródłem byłby przemysł
elektromaszynowy bardzo rzadko bulwersują opinię publiczną. Rzeczywiście, współczesne
zakłady produkujące wyroby elektrotechniczne są, na ogół, starannie zabezpieczane przed
emitowaniem nadmiernego hałasu, drgań, odpadowego ciepła, agresywnych gazów i innych
zanieczyszczeń. Nie oznacza to jednak, że ich egzystencja jest dla lokalnego otoczenia
obojętna. Najlepiej nawet chroniona w tym względzie technologia generować musi choćby
strumień odpadów. Ich zagospodarowanie, a więc sortowanie, transport, utylizacja stanowi
niejednokrotnie poważny problem. Przykładem może być cykl produkcyjny transformatorów
energetycznych. Przeciętnej wielkości przedsiębiorstwo zajmujące się w kraju remontami i
produkcją transformatorów dużych mocy emituje rocznie do środowiska:
- w grupie odpadów niebezpiecznych: wyeksploatowany olej transformatorowy (ok.
200 ton), akumulatory ołowiowe i lampy fluorescencyjne;
- w grupie odpadów przemysłowych: złom stalowy (ok. 180 ton), złom miedziany (ok.
70 ton), opakowania po farbach, gumę olejoodporną, czyściwo i brudne szmaty, papier
izolacyjny;
- w grupie odpadów komunalnych: tekturę, makulaturę, odpady z oczyszczania
placów, dróg i pielęgnacji zieleni w obrębie własnego terenu, odpady socjalne.
Wszystkie rodzaje opadów muszą być selektywnie zbierane, składowane w odpowiednio
przygotowanych miejscach, nadzorowane i przekazywane do dalszego zagospodarowania
przez współuczestników procesu technologicznego. Są nimi na ogół specjalizowane firmy
recyklingowe lub obsługujące składowiska.
Zawiadywanie tak dużą masą odpadów, o złożonej niejednokrotnie morfologii (w wykazie
pominięto ścieki i zanieczyszczenia atmosfery) jest niemożliwe bez precyzyjnie
opracowanego, wdrożonego, egzekwowanego i akceptowanego przez ogół pracowników
programu gospodarki odpadami. Podobne programy, w różnym stopniu definiujące
występujące zagrożenia, określające obowiązki poszczególnych służb, minimalizujące
strumień odpadów i ich oddziaływanie na środowisko – w każdym z zakładów już istnieją.
Współczesnym standardem, antycypowaną formą takiego skutecznego nadzoru, w
przekonaniu autorów, są zapisy cytowanych norm. Certyfikowanie systemu zawiadywania
środowiskiem w zakładzie wytwórczym transformatorów wg ich wytycznych może być nie
tylko zadaniem docelowym, zaspokajającym aktualne oczekiwania klientów, załogi,
lokalnego społeczeństwa, ale także stać się fundamentem kolejnych przedsięwzięć,
wskazanych w dalszej części opracowania.
Cechy norm serii ISO 14000
Środowisko, jako podmiot do którego odnoszą się niemal wszystkie zapisy norm,
obsługiwane jest bardzo starannie. Świadczy o tym różnorodność zabiegów o nie. Obejmują
ogół aspektów istotnych z punktu widzenia zarządzania środowiskowego i dotyczą: systemów
zarządzania, auditowania i innych badań, oceny efektów działalności środowiskowej,
etykietowania środowiskowego, oceny cyklu życia, terminologii, projektowania pod kątem
środowiska oraz komunikacji środowiskowej. Przewodnikiem po tej złożonej strukturze mogą
być cykle tematyczne, których główne nurty zostały zestawione na rys. 1.
Rys. 1. Cykle tematyczne norm serii ISO 14000
Na zbiór norm ISO 14000 składają się normy ISO 14001 [15] i ISO 14004 [14] dotyczące
systemów zarządzania środowiskowego (w skrócie SZŚ lub EMS - Environmental
Management System), oraz narzędzi zarządzania środowiskowego (tj. pozostałe dokumenty
tej serii ISO). Zgodnie z przyjętym podejściem ustanowienie i wdrożenie systemu zarządzania
środowiskowego jest związane z określeniem polityki środowiskowej organizacji oraz jej
celów i zadań. Narzędzia zarządzania środowiskowego służą natomiast pomocą w sprawnym
ich realizowaniu. Umocowanie ww. norm w systemie zarządzania środowiskowego wg ISO
14001 i 14004 prezentuje rys. 2.
Rys. 2. System i narzędzia zarządzania środowiskowego
Norma ISO 14001 definiuje system zarządzania środowiskowego następująco: „część
ogólnego systemu zarządzania, która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie,
odpowiedzialność, zasady postępowania, procedury, procesy i środki potrzebne do
opracowania, wdrażania, realizowania, przeglądu i utrzymania polityki środowiskowej”.
Definicja podkreśla integralność SZŚ z ogólnym systemem zarządzania przedsiębiorstwem.
Dotyczy tylko tych aspektów środowiskowych, które zakład może nadzorować i na które
może mieć wpływ. W normie nie określa się również szczegółowych kryteriów dotyczących
efektów działalności środowiskowej.
Zalety certyfikowania systemu zabezpieczenia środowiskowego
Wdrożenie norm serii ISO 14000, w sytuacji pogłębiającej się degradacji przyrody z jednej
strony i rosnącej troski o środowisko z drugiej, w wielu przypadkach jest warunkiem
utrzymania się na rynku. Coraz więcej bowiem firm wybierając swoich dostawców bierze pod
uwagę ich stosunek do środowiska, który wyrażony jest pozytywnie przez certyfikowanie w
zakładzie ISO 14000. Coraz częściej także klienci przy podejmowaniu decyzji o zakupie
wyrobów, jako czynnik istotny, podają stosunek ich wytwórcy do ochrony przyrody.
Certyfikowanie systemu zarządzania środowiskowego przynosi z tego punktu widzenia
znaczne pierwszo- i drugoplanowe korzyści. Może pomóc firmie w uzyskaniu zaufania
klientów co do tego, że:
- kierownictwo firmy zobowiązało się do realizowania postanowień polityki
prośrodowiskowej,
- główny nacisk położony został na zapobieganie, a nie zaś na działania korygujące,
- zachowana jest zgodność wszelkich operacji ze stosownymi przepisami,
- realizowany jest proces ciągłego doskonalenia,
a ponadto:
- ułatwić pozyskanie inwestorów i dostęp do rynku kapitałowego,
- obniżyć ryzyko ubezpieczeniowe,
- poprawić wizerunek firmy i jej udział w rynku,
- wzmóc nadzór nad kosztami,
- stymulować motywację pracowników,
- ograniczyć występowanie incydentów, których następstwem są np. obciążenia
likwidowania zanieczyszczeń, koszty związane z odpowiedzialnością prawną itp.),
- wzmóc oszczędność materiałów i energii (np. redukować zużycie surowców, wody,
ciepła technologicznego, środków transportu itp.),
- ułatwić uzyskanie potrzebnych zezwoleń, świadectw i innych autoryzacji,
- ułatwić kontakty ze społecznością lokalną i administracją rządową,
- otworzyć drogę do oznakowania zgodności produktów z dyrektywami Unii
Europejskiej CE.
Istnieje zatem wiele przyczyn, dla których przedsiębiorstwa decydują się podjąć trud
wdrożenia SZŚ. Przegląd doświadczeń zaangażowanych firm wskazuje jednoznacznie na
spodziewany, ekonomiczny efekt inwestowania w system. Nie wszystkie jednak z
wymienionych korzyści są osiągane od razu po wdrożeniu czy otrzymaniu certyfikatu. Efekt
uporządkowania sytuacji prawnej jest bezdyskusyjny i niemal natychmiastowy. Korzyści
związane z poprawą wizerunku, motywowaniem pracowników czy zwiększonym udziałem w
rynku ujawniać się mogą stopniowo.
Tryb wdrażania SZŚ
Proces wdrażania systemu zarządzania środowiskowego zależny jest od wielu czynników
związanych ze specyfiką zakładu produkcyjnego. Można w nim jednak wyróżnić etapy, które
wyznaczają algorytm postępowania. Rozpoczyna się on przemyślaną, opartą na przesłankach
ekonomicznych decyzją kierownictwa przedsiębiorstwa, finalizowany jest zaś - akceptacją
systemu przez jednostkę certyfikującą i odebraniem świadectwa. Tryb postępowania nie różni
się zasadniczo od powszechnie już znanych, także wytwórcom transformatorów
energetycznych, kroków uzyskiwania potwierdzenia zgodności zakładowego systemu jakości
z wymaganiami normy ISO 9001. Jest on ciągiem szeregowo orientowanych działań,
przedstawionych na rys. 3. W praktyce wiele z nich może być realizowanych także
jednocześnie.
Rys. 3. Podstawowy schemat wdrażania Systemu Zarządzania Środowiskowego
Planowanie procesu wdrażania SZŚ powinno obejmować opracowanie harmonogramu
wdrażania, oszacowanie niezbędnych środków oraz dobór osób zaangażowanych w
przedsięwzięcie. Do grupy tej należy przedstawiciel kierownictwa, zespół wdrażający i szef
tego zespołu jeżeli nie jest on jednocześnie przedstawicielem kierownictwa. Jej skład należy
także uzupełnić o pracowników odpowiedzialnych dotychczas za zagadnienia ochrony
środowiska np. za uzyskiwanie odpowiednich pozwoleń, naliczanie opłat za gospodarcze
korzystanie ze środowiska, ewidencję odpadów itp. W wielu przypadkach rolę tę spełnia
wyższy personel techniczny (np. główny energetyk lub szef utrzymania ruchu). Jeżeli w danej
organizacji funkcjonuje system zarządzania jakością lub bezpieczeństwem pracy, zasadne jest
włączenie osób odpowiedzialnych za funkcjonowanie tego systemu. Ich wcześniej nabyte
doświadczenie wdrażania podobnego schematu jest bezcenne.
Ponieważ idea i praktyka wielu bloków rys. 3 jest dla fachowców dyscypliny oczywista uwaga autorów zostanie skupiona na dwóch, ważnych dla praktyki wdrożeniowej,
zagadnieniach:
-
przeglądzie środowiskowym,
-
wymaganiach auditorów.
Każdy proces technologiczny może mieć kilka aspektów środowiskowych, każdy aspekt zaś
wiązać się z więcej niż jednym typem oddziaływania na otoczenie. Analizę oddziaływań
należy przeprowadzić nie tylko dla poszczególnych procesów, ale również wyrobów,
uwzględniając ich eksploatację i unieszkodliwienie po utracie sprawności technicznej.
Identyfikując aspekty środowiskowe trzeba mieć na uwadze zasadniczy cel tych prac –
zapewnienie nadzoru nad działaniami, usługami lub wyrobami mającymi lub mogącymi mieć
znaczący wpływ na przyrodę. Nadzorowane powinny być te aspekty działalności organizacji,
jej wyrobów lub usług, na które zakład może mieć wpływ, a przede wszystkim te, którymi
może sterować. Norma wymaga bardzo starannego opracowania procedury identyfikacji
aspektów środowiskowych. Wyniki analizy powinny obejmować warunki nie zakłóconego
działania zakładu oraz warunki szczególne, takie jak rozruch, czy zatrzymanie urządzeń.
Podczas przeglądu należy również zidentyfikować potencjalne sytuacje awaryjne i związane z
nimi zagrożenia środowiskowe; nie należy skupiać się wyłącznie na stanie teraźniejszym, ale
także dokonać studiów działań prowadzonych w przeszłości.
Wstępny przegląd środowiskowy, w zależności od intensywności prac i potencjału
przedsiębiorstwa trwa zwykle do 2 miesięcy. Mimo iż norma ISO 14001 nie wymaga
przeprowadzania formalnego wstępnego przeglądu środowiskowego, a jedynie identyfikacji
aspektów środowiskowych w większości przypadków jego wykonanie przyczynia się do
głębszego zrozumienia relacji między przedsiębiorstwem a środowiskiem. W trakcie
przeglądu zbiera się informacje dotyczące emisji odpadów, potencjalnych problemów
środowiskowych, wypadków, zagadnień zdrowotnych, istniejących praktyk zarządzania oraz
wymagań prawnych i innych związanych z ochroną środowiska. W wyniku selekcji zwykle
powstaje wykaz znaczących aspektów środowiskowych, choć prowadzenie formalnego,
udokumentowanego wykazu (rejestru aspektów) nie jest wymagane przez normę ISO 14001.
Opracowanie zakładowej polityki środowiskowej to kolejne ważne wyzwanie dla zespołu
zestawiającego system. Powinna ona odnosić się do specyfiki oddziaływań przedsiębiorstwa
na środowisko, a więc znaczących aspektów środowiskowych. Dopiero po ich
zidentyfikowaniu można być pewnym, że polityka spełnia wymagania stawiane jej przez
normę. W praktyce jej zapisy ulegają modyfikacjom aż do końca wdrażania systemu.
Norma ISO 14001 wymaga aby polityka środowiskowa zawierała trzy konkretne
zobowiązania:
- ciągłego doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego,
- zapobiegania zanieczyszczeniom,
- utrzymywania zgodności z prawem.
Polityka środowiskowa powinna stanowić podstawę do wyznaczania i weryfikacji celów
środowiskowych. Powinna być udokumentowana i zrozumiała przez pracowników na
wszystkich szczeblach organizacji. Ponadto powinna być dostępna dla kręgu
zainteresowanych stron np. prezentowana w internecie.
Kluczowym elementem, wybranym na potrzeby kierownictw zakładów produkujących
transformatory i biorących pod uwagę wkroczenie na ścieżkę certyfikowania systemu
zarządzania środowiskiem, jest skuteczna współpraca z auditorami – niezależnymi
przedstawicielami jednostki certyfikującej zakład. Poniżej przedstawione zostaną ich
działania i typowe niezgodności wykrywane podczas certyfikowania firm branży
elektrotechnicznej.
Pierwszy, ważny moment współpracy z auditorami to przegląd wstępny (rys. 3). Ma on
identyfikować stan przygotowania firmy do auditu certyfikacyjnego. W jego trakcie
sprawdzeniu podlega, czy:
- SZŚ bazuje na trafnej identyfikacji znaczących aspektów środowiskowych,
- firma spełnia wymagania prawne ochrony środowiska,
- SZŚ stymuluje stałą poprawę działań prośrodowiskowych.
W czasie auditu certyfikacyjnego, wieńczącego proces kontroli, uwaga auditorów
skoncentrowana natomiast będzie na:
- poprawności identyfikacji i ocenie aspektów środowiskowych,
- wynikających z nich celach i zadaniach,
- przeglądzie prowadzonego monitorowania, pomiarów, sporządzanych raportach i
przeglądach działań na rzecz środowiska,
- sprawdzeniu skuteczności auditów wewnętrznych i przeglądów kierowniczych,
- sprawdzeniu spełnienia wymagań prawnych.
Typowymi niezgodnościami identyfikowanymi podczas auditowania systemów zarządzania
środowiskowego w przemyśle elektromaszynowym są:
- niekonsekwencja w stosowaniu procedury identyfikacji aspektów, np. aspekty, które auditor
zauważa w trakcie wizyty – hałas, odór, nie zostały zidentyfikowane, nie identyfikowane są
aspekty wynikające z działań podwykonawców itd.;
- celowe pomijanie pewnych aspektów środowiskowych z obawy na kłopoty z ich
nadzorowaniem, np. skażenie gleby olejem w punktach jego przeładunku;
- nieprawidłowe formułowanie polityki, która pomija aspekty znaczące i nie jest
charakterystyczna dla przedsiębiorstwa, np. zawiera zobowiązania do minimalizowania
zużycia mediów energetycznych, gdy wydatek energii określono jako aspekt nieistotny;
- niewłaściwie działa procedura uaktualniania zobowiązań prawnych przedsiębiorstwa, np.
rejestr nie zawiera nowo wprowadzonych uregulowań;
- cele nie są wyrażone ilościowo, choć jest to możliwe, np. przy gospodarce ściekami;
- nadzór operacyjny występuje jako cel, np. remont urządzeń, w przypadku gdy nie przynosi
on wyraźnej redukcji emisji zanieczyszczeń w porównaniu z okresem poprzednim;
- organizacja przekazywania i odbierania informacji nie działa prawidłowo, np.
przedsiębiorstwo nie odnotowuje żadnych skarg mimo że produkcja wydaje się budzić
poważne zaniepokojenie wśród otoczenia;
- monitoruje się jedynie emisje, a brak pomiarów zużycia czynników energetycznych;
- audity wewnętrzne skupione są na dokumentacji, pomijają zaś błędy systemowe, np. brak
właściwego identyfikowania i przechowywania substancji niebezpiecznych;
- przeglądy kierownicze prowadzone są metodą analizy jakościowej nie ilościowej (opisowo,
nie wykorzystując możliwości charakteryzowania osiągnięć lub braków systemu w formie
liczbowej);
- system pomija obszar (dział) projektowania w przedsiębiorstwie.
EMAS
Po długim okresie oczekiwania polskie organizacje, które wdrożyły system zarządzania
środowiskowego, uzyskały formalną możliwość zarejestrowania się w Systemie
Ekozarządzania i Auditowania EMAS (Eco-Management and Audit Scheme). System ten,
który funkcjonuje w krajach członkowskich Unii Europejskiej od 1995 r., został
wprowadzony Rozporządzeniem Parlamentu i Rady UE z dnia 29 czerwca 1993 r. [12] i
zweryfikowany 19 marca 2001 r. rozporządzeniem dopuszczającym dobrowolny udział firm
we wspólnotowym systemie eko-zarządzania i auditu [13]. Od 1 maja br. rozporządzenie to
stało się integralnym elementem polskiego prawa. Jego podstawą jest Ustawa z dnia
12.03.2004 r. [16] oraz trzy akty wykonawcze [9,10,11]. Wymieniona ustawa wskazuje
organy odpowiedzialne za realizację zapisów Rozporządzenia EMAS. Rolę jednostki
kompetentnej pełni Minister Środowiska, jednostki akredytującej - Polskie Centrum
Akredytacji. Jednak z punktu widzenia przedsiębiorców kluczowi dla sprawy są
wojewodowie, gdyż to oni bezpośrednio rozpatrują wnioski o rejestrację.
Zgodnie z przywołanymi aktami prawnymi, organizacje starające się o włączenie do EMAS
powinny wdrożyć system zarządzania środowiskowego, opublikować deklarację
środowiskową i poddać je kontroli przez akredytowanego weryfikatora. Uzyskanie rejestracji
EMAS związane jest z przeprowadzeniem wywiadu zarówno we władzach
administracyjnych, jak i pośród klientów firmy, organizacji ekologicznych i konkurencji w
celu stwierdzenia pełnej wiarygodności kandydującego przedsiębiorstwa. W przypadku
przedsiębiorstwa wielozakładowego rejestrację musi uzyskiwać każdy zakład z osobna.
Weryfikator sprawdza, czy w przedsiębiorstwie został wdrożony system zarządzania
spełniający wymagania określone w Załączniku1 do Rozporządzenia EMAS (praktycznie
równoległe do wymagań postulowanych normą ISO 14001). Jednym z dodatkowych
obostrzeń EMAS, jest nakaz przeprowadzenia wstępnego przeglądu środowiskowego swoich
działań, wyrobów i usług oraz legitymowanie się programem auditów wewnętrznych
pozwalających śledzić wyniki stałego doskonalenia działań na rzecz środowiska. Podobnego
wymogu nie ma w normie ISO14001, choć praktyka wdrażania SZŚ jest taka, że w
większości przypadków przeprowadza się wstępny przegląd środowiskowy.
Dodatkowym wymaganiem Rozporządzenia EMAS, w stosunku do normy ISO 14001,
jest obowiązek publikowania (nie rzadziej niż co trzy lata) deklaracji środowiskowej mającej
na celu przekazanie społeczeństwu i innym zainteresowanym stronom informacji dotyczącej
oddziaływania na środowisko oraz wyników prac na rzecz jego ograniczania.
Deklaracja powinna zawierać m.in.:
- opis działalności przedsiębiorstwa,
- politykę środowiskową,
- charakterystykę oddziaływań na środowisko,
- podsumowanie wyników prac umożliwiające porównanie z poprzedzającym okresem.
Warto zwrócić uwagę, że rejestr wojewódzki jak i krajowy oraz deklaracje środowiskowe są
publicznie dostępne z mocy prawa. Fakt ten jest nie bez znaczenia, szczególnie w porównaniu
z ograniczoną dostępnością informacji na temat certyfikatów zgodności z normą ISO 14001,
gdzie już uzyskanie potwierdzenia o przyznaniu certyfikatu nie jest łatwe, nie wspominając o
innych danych, takich jak jego zakres czy istotne zapisy. Dostęp społeczeństwa do informacji,
wraz z obowiązkiem publikowania deklaracji środowiskowej, stanowi znaczący postęp w
stosunku do dotychczasowej praktyki. Umożliwienie polskim organizacjom rejestracji w
systemie EMAS pozwoliło na ocenę ich podejścia do upubliczniania informacji na temat
oddziaływania na środowisko i podejmowanych działań w tym zakresie. Oczywiście przepisy
UE mają jednoznaczne odniesienie w polskim prawodawstwie. Podmiotowość społeczeństwa
gwarantowana jest art. 53 ustawy Prawo Ochrony Środowiska z dnia 27.04.2001 r. (DZ.U. nr
62 poz.627 ze zm.). Ustawodawca nakazuje inwestorom odpowiednie wcześniejsze
powiadomianie o planach inwestycyjnych oddziaływujących na środowisko, określa tryb
zgłaszania do nich uwag i wniosków, przewiduje prowadzenie rozpraw administracyjnych
otwartych dla społeczeństwa, dla np. uzgodnienia interesów stron [17].
Jeżeli wszystkie wymagania zostaną wypełnione, ostatnim warunkiem wpisania organizacji
do rejestru wojewódzkiego jest wniesienie na konto bankowe prowadzone przez wojewodę
opłaty rejestracyjnej [11]. Przyjęta jej wysokość nie stwarza bariery dla przeprowadzenia
rejestracji. Wpisanie do rejestru wojewódzkiego skutkuje przekazaniem informacji do wykazu
krajowego Ministra Środowiska oraz do rejestru wspólnotowego.
Korzyści dobrowolnego spełnienia a następnie poddawania się rygorom EMAS nie są przez
przedsiębiorstwo niestety natychmiast konsumowane. EMAS to instrument realizacji polityki
ekologicznej całej Unii Europejskiej. Dopiero obszar Europy jest w właściwym polem na
którym Eco-Management and Audit Scheme nabiera znaczenia. W kontekście tak
rozumianego rynku zapewnia firmie wyższą wiarygodność środowiskową niż certyfikowany
system ISO 14000. Staje się istotnym instrumentem public relations, marketingowym,
umożliwia udział w niektórych, niedostępnych dotąd przetargach ograniczonych.
Oczywiście także na krajowym polu widać już pozytywny wpływ EMAS. Szerokie
informowanie opinii publicznej o zagadnieniach związanych z ochroną środowiska zbliża
zakład produkcyjny do społeczności lokalnej, upraszcza kontakty z Ministerstwem
Środowiska, jest podstawą negocjowania stawek ubezpieczeniowych. Wszystkie aktualnie
pojawiające się doniesienia akcentują przewidywany, stały wzrost znaczenia certyfikatu
EMAS.
Organizacje, które zostały wpisane do rejestru mają prawo używania znaku EMAS nie tylko
w publicznie dostępnej deklaracji środowiskowej, ale także papierze firmowym i w
materiałach promujących instytucję, jej działania, wyroby lub usługi. W każdym z tych
przypadków należy jednoznacznie wskazywać, że rejestracja w systemie EMAS dotyczy
firmy, a nie odnosi się do konkretnego produktu, co mogłoby być mylone z etykietą
środowiskową. Zabronione jest zatem stosowanie znaku bezpośrednio na wyrobach lub ich
opakowaniach.
Rys. 4. Znak Systemu Ekozarządzania i Auditowania
Niesłychanie ważne dla każdego producenta znakowanie samego towaru może się odbywać
dzięki kolejnemu, nie odkrytemu i nie wykorzystanemu dotąd przez wytwórców
transformatorów instrumentowi – systemowi znaków ekologicznych.
Etykietowanie środowiskowe
Elementem normy w którym zabiegi o nabywcę towaru są najbardziej widoczne zdają się być
znaki środowiskowe. Poświęcono im zestaw kilku szczegółowych norm [2,3,4,5].
Celem etykietowania środowiskowego jest wspieranie popytu i podaży na takie wyroby i
usługi, które powodują mniejsze obciążenie dla środowiska, niż podobne pozostałych
producentów. Odbywa się to poprzez komunikowanie konsumentowi możliwych do
zweryfikowania, dokładnych i nie wprowadzających w błąd informacji dotyczących aspektów
środowiskowych wyrobów i usług. Takim działaniem rynku stymulowana jest zatem ciągła
poprawa stanu środowiska.
Administrowanie krajowym „Eko-znakiem” prowadzi Polskie Centrum Badań i Certyfikacji,
europejska zaś eko-etykieta nadzorowana jest przez Komisję Europejską oraz wyznaczone
tzw. jednostki kompetentne w krajach członkowskich.
Etykiety i deklaracje środowiskowe, będące przedmiotem norm z grupy ISO 14020, mogą
mieć postać oświadczenia, symbolu lub znaku graficznego na wyrobie, opakowaniu, w
materiałach towarzyszących produktowi, biuletynach technicznych, materiałach reklamowych
lub innych.
Eko-etykiety są znakami zastrzeżonymi, ich stosowanie bez nabycia odpowiednich praw jest
niedozwolone.
Obejmują trzy rodzaje stwierdzeń środowiskowych, związanych z wymienionymi niżej
rodzajami etykietowania:
- typu I (ISO 14024). Przyznawany jest przez stronę trzecią – niezależną względem wytwórcy
organizację. Zasięg tematyczny znaku jest bardzo szeroki, dotyczyć może np. ograniczenia
zawartości substancji szkodliwych, zużywanej energii, ogólnego oddziaływania na
środowisko;
- typu II (ISO 14021). Ten rodzaj znaku to własne deklaracje producenta lub sprzedawcy (np.
oświadczenie - „produkt wykonany w 25% z materiału podlegającemu recyklingowi”);
- typu III (ISO/TR 14025) - to wyrażone ilościowo dane oddziaływania środowiskowego
wyrobu.
Rys. 5. Wybrane znaki ekologiczne: Unii Europejskiej, Polski i Niemiec (etykietowanie I
typu)
Proces certyfikacji może być prowadzony gdy istnieją ustanowione kryteria oceny dla danej
grupy wyrobów. Analizie podlega cały cykl życia produktu, np. powstawanie toksycznych
ścieków w procesie produkcji, sprawność urządzenia podczas użytkowania, nie obciążające
otoczenia technologie zagospodarowania odpadów - po jego złomowaniu.
Obecnie funkcjonuje kilkadziesiąt grup produktów objętych kryteriami środowiskowymi,
umożliwiającymi ubieganie się o oznakowania ekologiczne. Wśród nich odnaleźć można np.:
farby i lakiery, lodówki, pralki, tekstylia, komputery, żarówki itd. Nie są tam jak dotąd
odnotowane transformatory energetyczne. Transformatorów nie ma jednak także pośród
zbioru wyrobów z definicji eliminowanych z systemu eko-znakowania, tj. wśród produktów
rolno-spożywczych i farmaceutyków oraz takich których technologie szczególnie narażają
środowisko, zdrowie lub życie ludzi. Droga do zdobycia uprawnień do etykietowania
ekologicznego transformatorów jest nieprzetarta zatem wprawdzie, ale otwarta.
W przypadku transformatora ekologicznym nazywać można konstrukcję w której:
- ilość surowców została ograniczona, po części pochodzi z recyklingu (np. olej
transformatorowy),
- zastosowano technologię czystą, surowce nietoksyczne,
- zużycie energii jest zminimalizowane we wszystkich fazach życia produktu: wytworzenia,
eksploatowania, utylizowania,
- unika się sztucznego przyspieszania fizycznego i moralnego starzenia produktu, tj.
projektuje się tak by mógł być użytkowany jak najdłużej,
- zadbano o niekłopotliwy demontaż wyeksploatowanych jednostek,
- istnieje możliwość ponownego wykorzystania wybranych składników w procesie
produkcyjnym, także określono sposób wykorzystania produktu całkowicie zużytego (miedź,
stal, olej itp.).
Kryteria środowiskowe i konkretne parametry określające aspekty środowiskowe związane z
wyrobem zachowują ważność przez określony czas (np. 3 lata). W ten sposób eko-etykieta
jest aktualnym wyznacznikiem doskonałości a producenci muszą dbać by wyroby lokowały
ich stale pośród liderów ekologicznych na rynku. Realizowana jest zatem zasada
permanentnego doskonalenia.
Przytoczone w niniejszym rozdziale przykłady znaków środowiskowych dobrze ilustrują ideę
promowania oraz czytelnego wyróżniania produktów projektowanych z myślą o obniżonym
obciążaniu środowiska. Ich liczba na rynku lawinowo wzrasta. Obecnie (04. 2004 r.) np. w
Niemczech znak środowiskowy Der Blaue Engel przyznano około 710 przedsiębiorstwom i
3800 towarom. Jak wykazały badania rynku połowa kupujących w „starych landach” i jedna
trzecia na terenie byłego NRD zwraca uwagę przy decyzjach nabycia towaru na znaki
środowiskowe. Świadczy to o wzrastającej sile środowiskowo orientowanej konsumpcji dóbr,
a także na silnej orientacji w kierunku KLIENTA norm serii ISO 14000.
Wnioski
1. Po opanowaniu sprawności zarządzania jakością kolejnym krokiem współczesnego
przedsiębiorstwa przemysłowego, funkcjonującego na trudnym rynku wytwarzania i
remontowania transformatorów energetycznych, powinna być kodyfikacja systemu
zarządzania środowiskiem. Postuluje się połączenie zadań i odpowiedzialności kierownictwa,
służb nadzoru i eksploatacji, mających w zakresie obowiązków działania na rzecz środowiska
- w jednolity system obejmujący swym obszarem wszelkie aspekty funkcjonowania zakładu.
2. Nowoczesna konstrukcja norm serii ISO 14000 pomaga firmom, niezależnie od charakteru,
wielkości i rodzaju produkcji, w zarządzaniu wpływem ich działań, wyrobów i usług na
środowisko, przede wszystkim minimalizując go oraz stymulując efektywne gospodarowanie
zasobami na każdym etapie działalności.
3. Przodujące zakłady, o wysokiej klasie profesjonalizmu technologicznego, z
uporządkowanym systemem zarządzania jakością, doświadczeniem w ochronie środowiska
mogą przyjmować zadania promotora nowych idei na rynku dostawców i remontów
transformatorów. Proponowane są nowatorskie kierunki działań w tej grupie wyrobów – nie
przewidziane dotąd przez obowiązujące przepisy, jak EMAS czy oznakowanie środowiskowe.
Ryzyko podjęcia podobnych wyzwań, przede wszystkim w postaci poważnych angażowanych
środków, zwrócić się może w przypadku sukcesu marketingowego transformatorów na rynku
globalnym.
4. Charakterystyczną cechą form nadzorowania organizacji przemysłowych Unii Europejskiej
oraz ich funkcjonowania rynku jest szeroka dobrowolność podmiotów w przyjmowaniu na
siebie obowiązków z nich wynikających. Zarówno certyfikowanie zakładowej ochrony
środowiska np. wdrożenie norm serii ISO 14000, przystąpienie do Systemu Ekozarządzania i
Auditowania EMAS czy ubieganie się o przyznanie prawa używania znaków
środowiskowych jest całkowicie dobrowolne. Decyzje w tym względzie pozostawiono
wytwórcom. Jednak wszelkie analizy, prowadzone z pozycji marketingowych i public
relations wskazują na nieuchronność włączenia się w powyższy nurt.
Literatura
[1]. Bednarek M., Skulimowski K., Urbański W.: Nowe konstrukcje, nowe technologie
transformatorów w środowisku kompleksowego zarządzania przez jakość. IV Konferencja
Naukowo-Techniczna “Transformatory energetyczne i specjalne”. Kazimierz Dolny, 2002.
[2]. Etykiety i deklaracje środowiskowe. Etykietowanie środowiskowe I typu. Zasady ogólne.
PN-EN ISO 14024:2002. Polski Komitet Normalizacyjny. Warszawa, 2002.
[3]. Etykiety i deklaracje środowiskowe. Własne stwierdzenia środowiskowe. Etykietowanie
środowiskowe II typu. PN-EN ISO 14021:2002. Polski Komitet Normalizacyjny. Warszawa,
2002.
[4]. Etykiety i deklaracje środowiskowe. Etykietowanie środowiskowe III typu. PN-EN
ISO/TR 14025:2000. PKN. Warszawa, 2000.
[5]. Etykiety i deklaracje środowiskowe. Zasady ogólne. PN-EN ISO 14020:2003. PKN.
Warszawa, 2003.
[6]. Grudnowski P., Pochyluk R., Szymański J.: Zasady wdrażania systemu zarządzania
środowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001. Biuro Projektowo-Doradcze
EKOKONSULT. Gdańsk, 1999.
[7]. Gruszka A., Niegowska E.: Zarządzanie środowiskowe. Komentarz do norm serii ISO
14000. Polski Komitet Normalizacyjny. Warszawa, 2004.
[8]. Mróz J., Skulimowski K. Urbański W.: Rozwój Systemów Zarządzania Jakością
współczesnych przedsiębiorstw wielozakładowych. ENERGETYKA, nr 11/2001.
[9]. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru wniosku o wpis podmiotu do
rejestru weryfikatorów środowiskowych oraz wzorów dokumentów, formy, częstotliwości i
terminów przekazywania informacji z rejestru wojewódzkiego do rejestru krajowego.
Dz.U.04.94.930, z dnia 23 kwietnia 2004 r.
[10]. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie zakresu danych, które zawiera rejestr
wojewódzki oraz wzoru wniosku o rejestrację organizacji w rejestrze wojewódzkim.
Dz.U.04.94.931, z dnia 23 kwietnia 2004 r.
[11]. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie współczynników różnicujących
wysokość opłaty rejestracyjnej w krajowym systemie ekozarządzania i auditu (EMAS).
Dz.U.04.94.932, z dnia 23 kwietnia 2004 r.
[12]. Rozporządzenie Parlamentu i Rady UE: Council Regulation (EEC) No. 1836/93 of 29
June 1993 allowing voluntary participation by companies in the industrial sector in a
Community Eco-Management and Audit Scheme. Official Journal of the European
Communities. 10 July 1993.
[13]. Rozporządzenie Parlamentu i Rady UE: O dobrowolnym udziale organizacji we
wspólnotowym systemie eko-zarządzania i auditu (EMAS); nr 761/2001, z dnia 19 marca
2001 r. Tłumaczenie tekstu na język polski:
http://europa.eu.int/eur-lex/pldd/docs/2001/32001R0761-PL.doc
[14]. Systemy zarządzania środowiskowego. Ogólne wytyczne dotyczące zasad, systemów i
technik wspomagających. PN-ISO 14004:1998. PKN. Warszawa, 1998.
[15]. Systemy zarządzania środowiskowego. Specyfikacja i wytyczne stosowania. PN-EN
ISO 14001:1998. PKN. Warszawa, 1998.
[16]. Ustawa o krajowym systemie eko-zarządzania i auditu (EMAS). Dz.U. 04.70.631, z dnia
12 marca 2004 r.
[17]. Wiszniewska B., Farr J., Jendrośka J.: Postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na
środowisko planowanych przedsięwzięć. Ministerstwo Środowiska, 2002.