zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego nr 537 2008 acta

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO
NR 537
ACTA BIOLOGICA NR 15
2008
ROBERT CZERNIAWSKI
MAŁGORZATA PILECKA-RAPACZ
JÓZEF DOMAGAŁA
ANALIZA JAKOŚCIOWA JESIENNEJ ICHTIOFAUNY
DOPŁYWÓW DRAWY
Qualitative structure of autumn ichthyofauna in Drawa tributaries
Słowa kluczowe: rzeka Drawa, małe cieki, ichtiofauna
Key words: Drawa river, small streams, ichthyofauna
1. Wstęp
Najmłodsze, opublikowane wyniki badań rybostanu zlewni Drawy pochodzą z 2005 roku, niemniej dotyczą one jedynie trzech cieków (Raczyński i wsp.
2005). Natomiast ostatnie, gruntowne badania ichtiofauny większości dopływów
środkowej i dolnej Drawy prowadzone były w 1990 roku przez Chełkowskiego
i in., przy okazji badań bonitacyjnych. Podkreślić jednak należy, że większość
prac poświęconych badaniom wód na tym obszarze pochodzi z lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku (Chełkowski i wsp. 1986, 1989; Trzebiatowski i wsp. 1986;
Trzebiatowski i wsp. 1987a, b). Od tego czasu zaszły znaczne zmiany w środowisku cieków stanowiących pośrednią zlewnię tej rzeki. W wielu przypadkach
powstały zapory wodne uniemożliwiające swobodną wędrówkę ryb, szczególnie
łosososiowatych. Zaobserwowano również znaczny spadek poziomu wód w porównaniu z latami ubiegłymi, a nawet całkowity zanik cieków w okresie letnim.
Te wszystkie czynniki wpływające bezpośrednio na stan jakościowy i ilościowy
ichtiofauny spowodowały negatywne zmiany w składzie gatunkowym ryb.
88
Robert Czerniawski, Małgorzata Pilecka-Rapacz, Józef Domagała
Celem badań niniejszej pracy było określenie składu gatunkowego ichtiofauny wybranych cieków Drawy podczas odłowów wsiedlonego wcześniej narybku ryb łososiowatych. Dodatkowo asumpt do przeprowadzonych obserwacji
wynikał z wykonanych przed ponad szesnastoma laty prac bonitacyjnych większości analizowanych cieków.
2. Teren badań
Odłowy ryb prowadzono w październiku i listopadzie 2007 roku na stanowiskach (ryc. 1):
Stanowisko 1 – Sitna. Ciek ten ma swój obszar źródliskowy na zmeliorowanych polach. Stanowi prawostronny dopływ środkowej Drawy, o długości
11 km. W ponad 80% swojej długości ciek biegnie przez las mieszany, uchodząc
do jeziora Adamowo (Raczyński i wsp. 2005). Odłowy odbywały się na odcinku
1 km, od ujścia do jeziora do tamy piętrzącej wodę, stanowiącej barierę dla ryb.
Stanowisko 2 – Ciek leśny. Wypływa z jeziora Piaseczno, a po przepłynięciu ok. 4 km wpada do jeziora Krzywy Róg. Właściwie w 100% swojej długości
ciek biegnie przez las, który zacienia jego powierzchnię (Raczyński i wsp. 2005).
Odłowy prowadzono na odcinku 500 m, od ujścia cieku do jeziora Krzywy Róg.
Stanowisko 3 – Bagnica. Ciek ten ma swój obszar źródliskowy na podmokłych łąkach. Po przepłynięciu 10 km wpada do jeziora Adamowo w obrębie
miasta Drawno. Tylko w środkowym swoim odcinku rzeka płynie przez las (Raczyński i wsp. 2005). Odłowy prowadzono na odcinku 1,5 km, od ujścia cieku
od jeziora.
Stanowisko 4 – Stary Potok. Obszar źródliskowy Starego Potoku znajduje
się na terenach bagnistych. Ciek stanowi prawobrzeżny dopływ Drawy, przepływa przez jezioro Trzebuń, po przepłynięciu 500 m od jeziora łączy się ze Starą
Drawą, z którą stanowi długość 13 km i wpada do Prostyni (Trzebiatowski i wsp.
1986). Odłowy odbywały się na odcinku 500 m, poniżej wypływu cieku z jeziora
Trzebuń.
Stanowisko 5 – Drawica 1. Ciek wchodzi w skład lewobrzeżnych dopływów Drawy i jest najdłuższym z jej dopływów. Drawica po przepłynięciu 27 km,
w tym kilku jezior (w tym największego – Mąkowarskiego) uchodzi do Drawy
(Trzebiatowski i wsp. 1986). Odłowy prowadzono na odcinku 500 m od ujścia
do Jeziora Mąkowarskiego.
Analiza jakościowa jesiennej ichtiofauny...
89
Stanowisko 6 – Drawica 2. Odłowy prowadzono na odcinku 500 m poniżej
wypływu cieku z jeziora Mąkowarskiego.
Stanowisko 7 – Słopica. Wypływa z jeziora Mszanek (80 ha). Dodatkowo
przepływa przez 3 duże jeziora, w związku z tym strefa lenityczna rzeki ma dużą
powierzchnię. Do Słopicy uchodzą dwa prawobrzeżne dopływy (Trzebiatowski
i wsp. 1986). Rzeka po przepłynięciu ok. 9 km uchodzi do Drawy na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego. Odłowy odbywały się w zacienionej części rzeki
na odcinku 1 km, w odległości 2 km przed jej ujściem do Drawy.
Stanowisko 8 – Pokrętna. Ciek ten ma swoje źródło na terenach podmokłych i na początku swego biegu przepływa przez niewielkie jezioro (10 ha). Ten
prawobrzeżny dopływ Drawy w większości płynie przez las mieszany. Po przepłynięciu ok. 15 km wpada do dolnego odcinka Drawy, stanowiąc jednocześnie
ostatni dopływ tej rzeki (Trzebiatowski i wsp. 1986). Odłowy prowadzono na
odcinku 0,5 km, w odległości 3 km poniżej wypływu z jeziora.
Stanowisko 9 – Szczuczna. Uchodzi ona do Drawy jako lewobrzeżny dopływ. Bierze swój początek z jeziora Szczuczarz i po przepłynięciu 13 km wpada
do Drawy. W środkowym biegu przyjmuje jeden dopływ. Rzeka płynie na ogół
przez tereny leśne z przewagą drzew iglastych (Trzebiatowski i wsp. 1986).Odłowy prowadzono na odcinku 0,5 km, od ujścia cieku do Drawy do tamy piętrzącej
wodę, stanowiącej barierę dla ryb.
3. Metody badań
W celu określenia składu gatunkowego ichtiofauny, ryby pozyskiwano za
pomocą agregatu prądotwórczego ELT 60 niemieckiej firmy Hans Grasll. Po
identyfikacji jakościowej ryby natychmiast wpuszczano z powrotem do wody.
Odłowów dokonywano w październiku i listopadzie 2007 roku.
Podobieństwo taksonomiczne pomiędzy stanowiskami obliczono według
wzoru Marczewskiego i Steinhausa (za: Romanowicz 1998).
S = W/A + B – W,
gdzie: S – prawdopodobieństwo statystyczne dwóch porównywanych ze sobą stanowisk, A – liczba elementów dla zbioru A, B – liczba elementów dla zbioru B,
W – liczba elementów wspólnych dla A i B.
90
Robert Czerniawski, Małgorzata Pilecka-Rapacz, Józef Domagała
4. Wyniki badań
Jesienny rybostan dopływów Drawy był niezbyt bogaty gatunkowo (tabela 1). Łącznie stwierdzono występowanie 16 gatunków ryb, w tym: jeden gatunek ryb z rodziny łososiowatych (Salmonidae) – pstrąg potokowy (Salmo trutta
m. fario L.), jeden gatunek ryb z rodziny okoniowatych (Percidae) – okoń (Perca fluviatilis L.), jeden gatunek ryb z rodziny cierniowatych (Gasterosteidae)
– ciernik (Gasterosteus aculeatus L.), dziewięć gatunków ryb z rodziny karpiowatych (Cyprinidae) – płoć (Rutilus rutilus L.), lin (Tinca tinca L.), jelec (Leuciscus leuciscus L.), jaź ((Leuciscus idus L.), kleń (Leuciscus cephalus L.), ukleja
(Alburnus alburnus L.), karaś złocisty (Carassius carassius L.), różanka
(Rhodeus sericeus L.), kiełb krótkowąsy (Gobio gobio L.), jeden gatunek ryb
z rodziny szczupakowatych (Esocidae) – szczupak (Esox lucius L.), jeden gatunek ryb z rodziny dorszowatych (Gadidae) – miętus (Lota lota L.) i dwa gatunki z rodziny kozowatych (Cobitidae): koza (Cobitis taenia L.) i śliz (Barbatula
barbatula L.). Spośród wymienionych gatunków aż trzy: różanka, koza i śliz są
prawnie chronione.
Na wszystkich badanych stanowiskach najczęściej stwierdzano: kiełbia
(8 razy, co stanowiło 14% liczby odnotowanych gatunków ryb), szczupaka (odpowiednio: 7, 13%), okonia (odpowiednio: 6, 12%), płoć (odpowiednio: 5, 10%).
Pstrąg potokowy, który był spotykany na stanowiskach: 1, 3, 7 i 9, stanowił 8%
liczby stwierdzonych gatunków ryb.
Na trzech stanowiskach zanotowano obecność lina, jelca i kozy (6%), natomiast jazia, klenia i śliza na dwóch stanowiskach (4%). Najrzadziej (1 raz)
spotykano ukleję, karasia złocistego i różankę (2%) (ryc. 2).
Podobieństwo taksonomiczne pomiędzy badanymi stanowiskami (S) uzyskało niezbyt wysokie wyniki (tabela 2). Najbardziej podobne pod względem tego
parametru okazały się: Sitna i Słopica (S = 0,87) oraz Ciek leśny i Drawica 1. Stanowiska: Ciek leśny i Drawica 2 uzyskały stosunkowo wysoką wartość S = 0,71.
Godna uwagi może być jeszcze wartość podobieństwa pomiędzy 0,50–0,60, którą obliczono dla stanowisk: Drawica 1 i Drawica 2, Drawica 1 i Słopica oraz
Sitna i Drawica 1, Ciek leśny i Słopica. Pozostałe wyniki podobieństwa taksonomicznego charakteryzowały się znacznie niższymi wartościami. Aż w czterech
przypadkach nie stwierdzono żadnego podobieństwa taksonomicznego, kiedy nie
notowano wspólnych gatunków dla porównywanych stanowisk.
Analiza jakościowa jesiennej ichtiofauny...
91
Najwięcej gatunków ryb, w liczbie 8, zanotowano w cieku Sitna. Stanowiska na Drawicy 2 i Słopicy charakteryzowały się siedmioma zanotowanymi
gatunkami, natomiast w Starym Potoku i Szczucznej stwierdzono po 6 gatunków. Następne w kolejności okazały się Ciek leśny i Pokrętna (5 gatunków),
a najmniej liczne pod względem bogactwa gatunkowego były Bagnica i Drawica
1 (4 gatunki).
5. Dyskusja
Skład jakościowy ichtiofauny badanych dopływów Drawy jest typowy dla
większości badanych w Polsce cieków o podobnych warunkach środowiskowych.
Przeważająca bowiem część autorów prezentując wyniki swoich badań stwierdza
typowe reofilne gatunki ryb, takie jak: pstrąg potokowy, kiełb, miętus, koza czy
śliz (Dębowski i wsp. 2000; Jelonek i wsp. 2002, 2003; Różańska 1961). Ci sami
autorzy notują również ubikwistyczne gatunki, czujące się dobrze w warunkach
wód zarówno płynących jak i stojących, do których należą, prezentowane także
w niniejszej pracy, szczupak, okoń i płoć. Godne podkreślenia jest występowanie
lina oraz karasia złocistego w wartkich wodach Sitnej i Bagnicy. Cieki te nie
przepływają wcześniej przez żadne z jezior czy zbiorników stojących, nie posiadają również rozlewisk, natomiast wyżej wymienione gatunki należą raczej do
tych, które zdecydowanie wybierają miejsca o łagodnym przepływie lub zupełnie
lenityczne (Brylińska 2000). Ukleja, której biologia związana jest raczej ze zbiornikami stojącymi, była spotkana raz, tuż za wypływem Drawicy (Drawica 2) z dużego Jeziora Mąkowarskiego. Nie stwierdzono jej jednak za wypływem Starego
Potoku z równie dużego jeziora Trzebuń. Jeden raz stwierdzono również ciernika, którego złowiono w niewielkim rozlewisku rzeki Pokrętnej. Godne uwagi jest
występowanie aż trzech gatunków prawnie chronionych: różanki (Stary Potok),
kozy (Stary Potok, Drawica 2) i śliza (Drawica 2, Pokrętna). Obecność różanki
poniżej gęsto porośniętego roślinnością jeziora Trzebuń nie jest przypadkowa,
gatunek ten ze względu na swoje niewielkie rozmiary szczególnie preferuje takie
właśnie miejsca (Brylińska 2000). Kozę i śliza stwierdzano na stanowiskach, które cechowała podobna struktura i ukształtowanie dna, mianowicie drobny żwir
i kamienie. W podobnych miejscach gatunki te stwierdzali również Jelonek
i wsp. 2003 oraz Dębowski i wsp. 2000.
Wyniki badań prezentowane w niniejszej pracy różnią się od rezultatów
badań prowadzonych w innych latach. Najświeższe doniesienia z 2005 roku
92
Robert Czerniawski, Małgorzata Pilecka-Rapacz, Józef Domagała
(Raczyński i wsp.) ukazują różnice, w przeciągu niespełna siedmiu lat, w składzie gatunkowym cieków Sitna, Bagnica i Ciek leśny. W tym ostatnim cieku
w 2007 roku zaobserwowano brak aż sześciu gatunków ryb, a mianowicie klenia,
jazgarza, piskorza, krąpia, miętusa i uklei. W Sitnej w 2007 roku nie stwierdzono jednego gatunku – uklei. Dodatkowo należy podkreślić, że Raczyński i wsp.
(2005), badając Sitną notowali gatunki ichtiofauny na przeważającej jej długości,
natomiast wyniki niniejszej pracy ograniczają się do krótkiego, kilometrowego
odcinka przegrodzonego na swym krańcu zaporą. Różnice w składzie rybostanu można stwierdzić po przeglądzie starszych prac dotyczących zlewni Drawy
(Chełkowski i wsp. 1986; Chełkowski i wsp. 1989; Trzebiatowski i wsp. 1986;
Trzebiatowski i wsp. 1987a, 1987b). Na przykład w Słopicy notowano wówczas w stosunkowo dużych ilościach pstrąga potokowego, szczupaka, jelca czy
głowacza, w Pokrętnej zaś stwierdzano pstrąga potokowego, piskorza, a nawet
węgorza.
Większość różnic w składzie jakościowym ichtiofauny jest spowodowana
zapewne gwałtownymi zmianami krajobrazu i bezpośredniego otoczenia badanych cieków. Wpływ na taki stan rzeczy ma również występujące masowo na
danym terenie kłusownictwo i presja wędkarska, które znacznie przyczyniają
się do zagłady szczególnie cennych gospodarczo i przyrodniczo ryb łososiowatych, szczupaka czy węgorza. Kolejnym powodem nieobecności poszczególnych
gatunków jest zanieczyszczanie wód i szybkie postępowanie eutrofizacji jezior
i rzek. Wszystkie wymienione czynniki negatywnie wpływają na stan lokalnej
ichtiofauny zlewni Drawy, a wyniki niniejszych badań ukazują, że analizowane
dopływy charakteryzują się niezbyt dużym bogactwem gatunkowym.
Analiza jakościowa jesiennej ichtiofauny...
Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk badawczych
Fig. 1. Location of study sites
93
94
Robert Czerniawski, Małgorzata Pilecka-Rapacz, Józef Domagała
koza
6%
Ğliz
4%
pstrąg potokowy
8%
okoĔ
12%
kieáb
14%
ciernik
2%
páoü
10%
miĊtus
6%
lin
6%
szczupak
12%
róĪanka
2%
karaĞ záocisty
2%
kleĔ
4%
ukleja
2%
jaĨ
4%
jelec
6%
Ryc. 2. Procentowy udział gatunków ryb w ilości wszystkich stwierdzonych gatunków
ryb na badanych stanowiskach
Fig. 2. Percentage composition of fish species in amount of all noted species on study
sites
Pstrąg potokowy
OkoĔ
Ciernik
Páoü
Lin
Jelec
JaĨ
KleĔ
Ukleja
KaraĞ záocisty
RóĪanka
Szczupak
MiĊtus
Kieáb
Koza
ĝliz
+
+
+
+
+
+
+
+
Sitna
+
+
+
+
+
Ciek
leĞny
+
+
+
+
Bagnica
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Stary Potok Drawica 1 Drawica 2
Tabela 1. Skład jakościowy ichtiofauny na badanych stanowiskach
Table 1. Qualitative composition of ihthyofauna on study sites
+
+
+
+
+
+
+
Sáopica
+
+
+
+
+
PokrĊtna
+
+
+
+
+
+
Szczuczna
Analiza jakościowa jesiennej ichtiofauny...
95
x
x
Drawica 2
Szczuczna
x
Drawica 1
x
x
Stary Potok
x
x
Bagnica
PokrĊtna
x
Ciek leĞny
Sáopica
x
Sitna
Sitna
x
x
x
x
x
x
x
x
0,23
Ciek leĞny
x
x
x
x
x
x
x
0,12
0,33
Bagnica
x
x
x
x
x
x
0,11
0,22
0,27
Stary Potok
Table 2. Taxonomical similarity of ihthyofauna between study sites
x
x
x
x
x
0,25
0,14
0,80
0,50
Drawica 1
x
x
x
x
0,57
0,30
0,10
0,71
0,36
Drawica 2
Tabela 2. Podobieństwo taksonomiczne ichtiofauny pomiędzy badanymi stanowiskami
x
x
x
0,40
0,57
0,18
0,37
0,50
0,87
Sáopica
x
x
0,09
0,20
0,00
0,22
0,00
0,00
0,18
PokrĊtna
x
0,00
0,44
0,30
0,43
0,33
0,25
0,37
0,40
Szczuczna
96
Robert Czerniawski, Małgorzata Pilecka-Rapacz, Józef Domagała
Analiza jakościowa jesiennej ichtiofauny...
97
BIBLIOGRAFIA
Brylińska M., 2000: Ryby słodkowodne Polski. PWN, Warszawa.
Chełkowski Z., Trzebiatowski R., Filipiak J., Chełkowska B., Lubieniecka I., Klasa B.,
Jarczak A., 1986: Bonitacja zlewni Płocicznej. Opracowanie AR Szczecin.
Chełkowski Z., Trzebiatowski R., Filipiak J., Chełkowska B., Ciupiński M, Klasa B.,
Jarczak A., 1989. Bonitacja zlewni górnej Drawy. Opracowanie AR Szczecin.
Chełkowski Z., Trzebiatowski R., Filipiak J., Chełkowska B., Ciupiński M., Piaseczna
K., 1990: Bonitacja zlewni środkowej Drawy. Opracowanie AR Szczecin.
Dębowski P., Terlecki J., Gancarczyk J., Martyniak A., Kozłowski J., Wziatek B., Hliwa
P., 2000: Ichtiofauna rzek Drawieńskiego Parku Narodowego. Roczniki Naukowe
PZW, 13, s. 87–101.
Jelonek M., Klich M., Źurek R., 2002: Ichtiofauna rzeki Wisłoki w rejonie nowo powstałego zbiornika Mokrzec (Starostwo Dębica). Supplementa ad Acta Hydrobiologia,
3, s. 69–78.
Jelonek M., Klich M., Źurek R., 2003: Ichtiofauna Dunajca od zapory zbiornika
w Czchowie do ujścia Wisły. Supplementa ad Acta Hydrobiologia, 6, s. 109–114.
Raczyński M., Czerniejewski P., Czerniawski R., 2005: Możliwości wykorzystania cieków zlewni jeziora Adamowo do podchowu ryb łososiowatych przeznaczonych do zarybień wód Drawieńskiego Parku Narodowego. Komunikaty Rybackie, 6, s. 15–21.
Romanowicz W., 1998: Zróżnicowanie jakościowe i ilościowe zooplanktonu Drawy
i Płocicznej. Drawieński Park Narodowy (maszynopis).
Różańska Z., 1961: Pokarm wylęgu troci jeziorowej (Salmo trutta m. lacustris L.) i innych
gatunków ryb w potoku Trzebiocha. Rocz. Nauk Rol. 93 – D, s. 387–422.
Trzebiatowski R., Chełkowski Z., Filipiak J., Chełkowska B., Domagała J., Lubieniecka
I., Jarczak A., Klasa B., 1986: Inwentaryzacja dorzecza Drawy. Opracowanie AR
Szczecin.
Trzebiatowski R., Chełkowski Z., Filipiak J., Chełkowska B., Ciupiński M., Lubieniecka
I., Klasa B., 1987a: Bonitacja zlewni dolnej Drawy. Opracowanie AR Szczecin.
Trzebiatowski R., Chełkowski Z., Filipiak J., Chełkowska B., Ciupiński M., Lubieniecka
I., Klasa B., 1987b: Bonitacja Słopicy lewobrzeżnego dopływu środkowej Drawy.
Opracowanie AR Szczecin.
98
Robert Czerniawski, Małgorzata Pilecka-Rapacz, Józef Domagała
QUALITATIVE STRUCTURE OF AUTUMN ICHTHYOFAUNA
IN DRAWA TRIBUTARIES
Summary
The work show the quality composition of ichthyofauna in chosen rivers of the
Drawa drainage area. The number of fish species wasn’t too large. Including appearing
of 16 fish species was stated. On all explored positions a gudgeon has most often been
stated. Taxonomical similarity between sites was little. The most species of fish were
noted in the Sitna river.
Translated by Robert Czerniawski