Publikacja darmowa

Rejent * rok 8 * nr 6(86)
czerwiec 1998 r.
Glosa
do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 1997 r.
III CZP 65/96
"Do dokonania w księdze wieczystej wpisu ostrzeżenia o wszczęciu
egzekucji z nieruchomości objętej wspólnością ustawową konieczny
jest tytuł wykonawczy przeciwko obojgu małżonkom"1.
Na samym początku należałoby przyjąć założenie, że przebieg procesu
myślowego, w efekcie którego została podjęta komentowana uchwała, nie
jest powszechnie znany, albowiem wobec braku publikacji motywy SN nie
zostały upowszechnione. Glosa St. Rudnickiego przybliżyła ustalenia faktyczne, w ramach których SN podjął ww. uchwałę. Dlatego też dalsze
wywody opierać się będą na stanie faktycznym, przedstawionym w tej
publikacji, zważywszy, że autor komentarza zajął całkowicie odmienne
stanowisko niż SN2.
SN przyjął założenie, iż wpis ostrzeżenia na podstawie art. 924 k.p.c.
jest czynnością egzekucyjną polegającą na zajęciu nieruchomości ze skutkiem względem dłużnika, jak i osób trzecich (art. 925 § 1 k.p.c.). Z tego
względu - zdaniem SN - w postępowaniu o wpis ostrzeżenia o wszczęciu
egzekucji z nieruchomości do działu III powinny znaleźć odpowiednie
2
St. R u d n i c k i, Glosa do uchwały SN z dnia 4 lutego 1997 r. III CZP 65/96, Przegląd
Sądowy 1998, nr 1, s. 65 i nast.
154
Glosa
zastosowanie zasady rządzące postępowaniem egzekucyjnym. Na poparcie
tego zdania SN powołał przepisy art. 787 i 776 k.p.c., z których wynika,
iż do egzekucji z majątku objętego wspólnością ustawową małżeńską prowadzonej na podstawie tytułu wykonawczego wydanego tylko przeciwko
jednemu małżonkowi, konieczna jest klauzula wykonalności wystawiona
przeciwko małżonkowi dłużnika. Ponadto pogląd ten został dodatkowo
wsparty przywołanym stanowiskiem zajętym w uchwale 7 sędziów SN z
dnia 20 września 1996 r., z której wynika, że tytuł wykonawczy przeciwko
osobie pozostającej w związku małżeńskim nie uprawnia do prowadzenia
egzekucji z nieruchomości objętej wspólnością ustawową bez nadania
tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi tej
osoby3.
Temu stanowisku przeciwstawił się St. Rudnicki4. Zdaniem tego autora,
sąd wieczystoksięgowy w ramach kognicji zakreślonej przepisem art. 46
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr
19, poz. 147 ze zm. - zwana dalej u.k.w.h.) nie jest uprawniony do badania
prawidłowości wszczęcia postępowania egzekucyjnego skierowanego do
nieruchomości. Uważa, że sąd ten nie jest organem egzekucyjnym i poza
wpisem hipoteki przymusowej w oparciu o przepis art. 109 u.k.w.h. jego
czynności procesowe nie mają charakteru czynności egzekucyjnych. Komentator podkreślił, że takie zajęcie rzeczy jest wprawdzie wadliwe z
egzekucyjnego punktu widzenia, ale dla małżonka dłużnika ustawodawca
przewidział środek obrony w postaci skargi na czynności komornika (art.
7671 k.p.c. w zw. z art. 41 § 3 k.r.o.). Z tych właśnie względów St. Rudnicki
skonkludował, że dokonanie w księdze wieczystej wpisu o wszczęciu egzekucji z nieruchomości objętej wspólnością ustawową może nastąpić w
razie wszczęcia egzekucji na podstawie tytułu wykonawczego wydanego
przeciwko jednemu małżonkowi.
Z tego krótkiego przeglądu stanowisk już na wstępie wynika, że zarówno SN, jak i St. Rudnicki podeszli do omawianej problematyki w zasadzie
tylko z jednej strony, tj. z punktu widzenia przepisów egzekucyjnych unormowanych w k.p.c. Mimo to efektem ich procesów myślowych stały się
całkowicie rozbieżne wyniki rozumowania. W zasadzie identyczne stano-
3
4
III CZP 60/96, OSNIC 1996, nr 11, poz. 140.
Patrz przyp. 2.
155
Wiesław Sługiewicz
wisko jak St. Rudnicki zajmuje M. Armata, koncentrując się na tej problematyce również od strony egzekucji 5 .
Przy tym samym założeniu (stan faktyczny oraz obowiązujące unormowania) proces logicznego myślenia powinien dać zawsze ten sam wynik,
bez względu na ilość podmiotów dokonujących subsumcji. Jest to oczywiście tylko teoretyczny model pracy prawnika. Jednakże pozwala przyjąć,
że w wypadku rozbieżnych wyników końcowych popełniony został błąd
albo w założeniu, albo też w procesie myślenia (pomijam możliwość jego
zaistnienia w obu tych sferach jednocześnie). Zważywszy na wagę problemu, konieczna wydaje się próba dalszego pogłębienia omawianej problematyki. W doktrynie zresztą podnosi się, że zagadnienia dotyczące kognicji
sądu wieczystoksięgowego niejednokrotnie nastręczają trudności natury interpretacyjnej 6 .
Sąd wieczystoksięgowy nie jest i nigdy nie był zaliczany w poczet
organów egzekucyjnych. Ustawodawca w przepisach art. 758 i 759 § 1
k.p.c. wskazał jednoznacznie, że sprawy egzekucyjne należą do właściwości sądów rejonowych i działających przy tych sądach komorników oraz
że czynności egzekucyjne są wykonywane przez komorników z wyjątkiem
czynności zastrzeżonych dla sądów. Oczywiście mowa jest o sądach cywilnych i rodzinnych 7 . Jeżeli chodzi o stosunek przepisów normujących
postępowanie egzekucyjne do procedury wieczystoksięgowej, to orzecznictwo wypracowało stanowisko, z którego wynika, iż postępowanie dotyczące wpisu hipoteki przymusowej stanowi postępowanie egzekucyjne, ponieważ normy o hipotece przymusowej mają wyraźny charakter norm
egzekucyjnych 8 . Uzupełnić powyższe można jeszcze tym, iż wnioski o wpis
ostrzeżenia o wszczęciu egzekucji z nieruchomości do działu III, tj. wzmianki
egzekucyjnej na podstawie art. 924 k.p.c., również muszą pociągać za sobą
- poza zajęciem - inne jeszcze skutki egzekucyjno-procesowe. Zdarzają się
s
M. A r m a t a, Glosa do uchwały (7) SN z dnia 20 września 1996 r. III CZP 60/96, Przegląd
Sądowy 1998, nr 2, s. 123 i nast.
ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Przegląd Sądowy 1997, nr 3, s. 33 i nast.
7
E. W e n g c r c k , Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne, Wydawnictwo ZPP, Warszawa 1994, tezy do art. 758 i 759.
1996, teza 4. do art. 112; Postanowienie SN z dnia 12 czerwca 1997 r. III CKN 72/97, Prawo
Gospodarcze 1997, nr 10, poz. 12.
156
Glosa
bowiem w praktyce, i to nader często, wnioski składane przez komornika
o wpis tej wzmianki, mimo że egzekucja skierowana została do nieruchomości już uprzednio zajętej w sprawie wytoczonej wcześniej przez innego
wierzyciela. Odmowa wpisu w takiej sytuacji, z powołaniem się przez sąd
wieczystoksięgowy na przepis art. 927 k.p.c., jest rzeczą naturalną i choć
też nie jest czynnością egzekucyjną ma bezpośredni wpływ na prawidłowość prowadzenia przez komornika postępowania egzekucyjnego. Wystarczy chociażby odwołać się do treści przepisu § 23 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości w sprawie czynności komorników (Dz.U. Nr 10, poz. 52
ze zm. - zwane dalej r.c.k.), z którego wynika wprost, że przed przystąpieniem do czynności egzekucyjnych komornik sprawdzi w swoich księgach i aktach, czy z tego samego majątku została już wszczęta egzekucja;
jeżeli ustali, że postępowanie takie już się toczy, połączy akta oraz zaznaczy w repertorium połączenie spraw 9 . Innym przykładem tego typu relacji
może być wpływ tego samego dnia do sądu wieczystoksięgowego:
• wniosku o wpis wzmianki egzekucyjnej do księgi wieczystej oraz
• drugiego wniosku o odłączenie np. jednej z działek i założenie dla niej
odrębnej księgi wieczystej, zawartego w akcie notarialnym z tej samej daty
(dłużnik przeniósł prawo własności czy nawet użytkowania wieczystego).
Bez wątpienia, rozstrzygnięcie sądu wieczystoksięgowego także rzutować będzie na przebieg postępowania egzekucyjnego. Poza ramy tego
opracowania wykracza podniesiona w literaturze10 kwestia ewentualnej
wadliwości przepisu art. 44 u.k.w.h.
Moim zdaniem, należy także uwzględnić aspekt wieczystoksięgowy, i
to w znacznie szerszy sposób, niż uczynił to St. Rudnicki, odnosząc się do
art. 46 u.k.w.h. Ustawodawca w przepisie art. 46 u.k.w.h. zakreślił, jak
wyżej wymieniony, tzw. ograniczoną kognicję sądu wieczystoksięgowego
poprzez wskazanie, iż sąd może oceniać jako materiał dowodowy jedynie
dokumenty, ale nie wszystkie. Mogą to być tylko te dokumenty, które
WP, Warszawa 1994, t. 1 -4 do art. 927; A . B a r a ń s k a , [w:] Kodeks postępowania cywilnego,
komentarz, t. II pod red. K. Piaseckiego, C.H.Bcck, Warszawa 1997, n.b. 4 przy art. 924, n.b. 4
przy art. 927; R . K o w a l k o w s k i , H . L a n g a - B i c s z k i, Z. M c r c h c l , Z. S z c z u r e k ,
J. T r c d c r, Rozporządzenie w sprawie czynności komorników, komentarz, WSKS, Sopot 1995,
t. 1 i 2 do § 23 oraz t. 7 do § 124.
10
St. R u d n i c k i, Hipoteka na rozdrożu, Rejent 1998, nr 1, s. 11.
157
Wiesław Sługiewicz
dopuszczone są ex lege do pełnienia tej roli. Prawodawca w przepisach art.
31 i 32 u.k.w.h. wskazał kryteria, które muszą spełnić, aby mogły stanowić
podstawy do wpisu. Z przepisu art. 31 ust. 2 u.k.w.h. wynika zasada legalizmu w znaczeniu materialnoprawnym, która oznacza, iż podstawę
do wpisu do księgi wieczystej może stanowić tylko taki dokument, który
jest dowodem powstania, zmiany lub wygaśnięcia prawa (art. 244 § 1
k.p.c., art. 245 k.p.c.) i żaden inny nie może go zastąpić. Przepisy art. 32
ust. 1 i 2 stanowią wyraz zasady konsensu formalnego, która sprowadza
się do tego, że podstawę do wpisu stanowić może dokument wskazujący
jedynie z prawdopodobieństwem na istnienie stosunku prawnego mającego
być przedmiotem wpisu (wykreślenia). Ustawodawca zdecydowanie dał
prymat zasadzie legalizmu. Zasada konsensu formalnego może być stosowana jedynie w wypadku wyraźnie przewidzianym przez ustawę11.
Przepis art. 31 ust. 1 u.k.w.h. stanowi, iż „wpis może być dokonany na
podstawie dokumentu z podpisem notarialnie poświadczonym, jeżeli przepisy szczególne nie przewidują innej formy dokumentu". Należy przez to
rozumieć, że podstawą do wpisu są12:
• akty notarialne,
• decyzje administracyjne,
• orzeczenia sądowe,
• inne dokumenty.
A. Oleszko uważa, że chociaż ustawa o księgach wieczystych i hipotece
wyraźnie o tym nie wypowiada się, to należy jednoznacznie przyjąć, iż
treścią wpisu objęta jest także podstawa do wpisu, którą stanowi wymagany
prawem dokument. Przepis § 32 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
z dnia 18 marca 1992 r. w sprawie wykonania przepisów ustawy o księgach
wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 29, poz. 128 ze zm. - zwanego dalej rozp.
wyk.) przewiduje, że treścią wpisu objęta jest nawet część powołana jako
podstawa do wpisu. Zdaniem tego autora, należy przyjąć, że jeżeli wpis nie
wskazuje podstawy, to w istocie jest tylko adnotacją, która nie może być
uważana za wpis. W takiej sytuacji nie ma w ogóle orzeczenia. W konkluzji
A. Oleszko wywodzi, że orzeczenie wpisu składa się z dwóch elementów:
11
12
158
J. I g n a t o w i c z, Podstawy wpisów do ksiąg wieczystych, Rejent 1994, nr 2, s. 9-29.
St. R u d n i e k i, Komentarz..., tezy do art. 31.
Glosa
• wpisu określającego treść ujawnionego prawa oraz
• podstawy do wpisu13.
Pogląd tego autora w świetle u.k.w.h. i rozp. wyk. ocenić trzeba jednoznacznie jako trafny. Uzupełnić powyższe trzeba zwłaszcza przywołaniem treści § 33 ust. 3 rozp. wyk., który stanowi, że przy powołaniu dokumentów będących podstawą do wpisu i wniosków wskazuje się numery
kart księgi wieczystej, pod którymi w tych aktach zostały one umieszczone
i dotyczy to także wypadku, gdy dokumenty te znajdują się w aktach innej
księgi wieczystej. W konsekwencji należy przyjąć, że uzasadnieniem żądania zawartego we wniosku o wpis jest zawsze załączony dokument stanowiący element wpisu po jego dokonaniu. Ustawodawca nie przewidział
żadnego wyjątku od tej reguły. Natomiast orzecznictwo zaakceptowało w
zasadzie tylko jeden wyjątek. Otóż SN w postanowieniu z dnia 24 czerwca
1997 r. zajął stanowisko, że przepis prawa może stanowić podstawę wpisu
do księgi wieczystej tylko wówczas, gdy stwierdza nabycie ex lege prawa
podlegającego ujawnieniu w księdze wieczystej, bez ustawowego wymagania poświadczenia tego nabycia14. Stąd nasuwa się wniosek, że kognicją
sądu wieczystoksięgowego musi być objęty także dokument załączony przez
komornika do wniosku o wpis wzmianki egzekucyjnej, a uzasadniający
jego żądanie będące następstwem wykonania nakazu ustawowego wynikającego z art. 924 k.p.c.
Wnioskodawca najpóźniej z wnioskiem powinien przedłożyć dokument
spełniający powyższe ustawowe wymagania, uzasadniający domaganie się
dokonania oczekiwanego wpisu. Wnioskodawca musi bowiem zdawać sobie
sprawę, iż skoro domaga się wpisu zgodnie ze swoim żądaniem, to musi
udowodnić jego zasadność w ustawowo przewidzianym trybie - art. 6 k.c.
Rado legis art. 924 k.p.c. sprowadza się do tego, że komornik-wnioskodawca, składając wniosek o wpis wzmianki egzekucyjnej, ma spowodować
już na samym początku skutek zajęcia nieruchomości tak względem osoby
dłużnika, jak i innych osób (erga omnes) w celu ochrony interesów egzekwujących wierzycieli oraz ewentualnie tych, którzy przyłączą się do
podziału sumy uzyskanej z egzekucji (art. 1036 k.p.c.). Skoro zajęta ma być
nieruchomość (udział w niej) objęta wspólnością majątkową małżeńską, to
13
A. 01 c s z k o, Księgi wieczyste - zagadnienia prawne, KW Zakamyczc, Kraków 1996,
poz. 12, s. 34-35.
14
II CKN 216/97, OSNIC 1998, nr 1, poz. 7.
159
Wiesław Sługiewicz
z uwagi na powołany już przepis art. 6 k.c. komornik obowiązany jest
udowodnić dokumentem urzędowym, wystawionym przez siebie a załączonym do wniosku, iż istnieje podstawa do wpisu powodującego zajęcie w
stosunku do wszystkich osób wymienionych we wniosku jako dłużnicy. W
tym miejscu warto przytoczyć treść art. 244 § 1 k.p.c., który stanowi, iż
dokumenty urzędowe, sporządzone w przepisanej formie przez powołane
do tego organy państwowe w ich zakresie działania, stanowią dowód tego,
co zostało w nich urzędowo zaświadczone.
W zasadzie już to zestawienie przepisów wydaje się - moim zdaniem
- przesądzać o słuszności głosowanej uchwały SN. Brak bowiem podstawy
do wpisu przeciwko obojgu małżonkom jako dłużnikom musi skutkować
żądaniem usunięcia przeszkody do wpisu, a w razie niewykonania polecenia sądu wieczystoksięgowego w zakreślonym terminie - odmową jego
dokonania (art. 48 ust. 2 u.k.w.h.)15. Takie też stanowisko można spotkać
w doktrynie. Wyrażono nawet pogląd z powołaniem się na M. Tyczkę, iż
w razie ostatecznej odmowy wpisu wzmianki egzekucyjnej, komornik powinien umorzyć egzekucję na podstawie art. 825 pkt 3 k.p.c., albowiem w
takiej sytuacji egzekucja nie została skierowana przeciwko dłużnikowi, lecz
innej osobie, analogicznie jak stanowi przepis art. 897 k.p.c.16
Postępowanie wieczystoksięgowe traktuje się jako szczególny rodzaj
postępowania nieprocesowego. Jego naczelną zasadą jest zasada pewności
obrotu prawnego (art. 1 u.k.w.h.). St. Rudnicki ujmuję ją wręcz jako kanon,
wyrazem którego jest „zgodność stanu prawnego ujawnionego w księdze
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym" i opowiada się za tym, iż jest
to zarazem główna dyrektywa interpretacyjna w postępowaniu wieczystoksięgowym, wyłączająca możliwość wykładni utrudniającej osiągnięcie
tego celu17.
Zbliżone stanowisko zostało wyrażone także w orzecznictwie. Celem
przepisów prawa rzeczowego jest zapewnienie pewności obrotu nieruchomościami. Bezpieczeństwo obrotu prawnego jest elementem, który musi
15
A. 01 c s z k o, Księgi..., poz. 10, s. 30-31; A. O l e s z k o , [w:]E. D r o z d , A. O l e s z ko,
Hipoteka w praktyce-zagadnienia prawne, orzecznictwo, przepisy, WSN RP, Poznań-Kluczbork
1995, poz. 12 i 13, s. 32-34.
16
E. W e n g c r c k , Postępowanie..., t. 4 do art. 925; R . K o w a l k o w s k i , H . L a n g a B i e s z k i, Z. M e r c h e l , Z. S z c z u r e k , J. T r e d e r , Rozporządzenie..., t. 4 do § 124.
17
St. R u dn i c k i, Komentarz..., t. 4 do art. 48.
160
Glosa
być brany pod uwagę zarówno przy stanowieniu, jak i przy wykładni
prawa18.
Z przepisu § 24 rozp. wyk. wynika, że w dziale II wpisuje się w łamie
3 „właściciel"- uprawnionych z tytułu własności lub użytkowania wieczystego stosownie do § 17, wysokość ich udziałów lub rodzaj wspólności.
Przepis § 17 ust. 2 rozp. wyk. stanowi, iż jeżeli prawo przysługuje kilku
osobom wspólnie, wymienia się we wpisie udział każdego ze współuprawnionych, a w wypadku wspólności, w której udziały nie są oznaczone rodzaj tej wspólności.
Bez wątpienia więc, uwzględniając przepisy art. 196 § 1 i 2 k.c., należy
stwierdzić, że obowiązujące prawo cywilne zna dwa rodzaje współwłasności:
• w częściach ułamkowych,
• współwłasność łączną, którą regulują przepisy dotyczące stosunków,
z których ona wynika.
Wspólność ustawową małżeńską regulują przepisy kodeksu rodzinnego
i opiekuńczego o charakterze bezwzględnie obowiązującym. Bliższa ich
analiza skłania do wniosku, iż ustawodawca majątek dorobkowy małżeński
w zasadzie nakazuje tak traktować, jak gdyby to był majątek jednej osoby,
z zastrzeżeniem art. 41 k.r.o., który stwarza możliwość obrony przez
małżonka dłużnika przed wierzycielem tego właśnie majątku w sytuacjach
przewidzianych przez ustawodawcę w tej regulacji. Zasadą w naszym prawie
jest to, że każdy dłużnik odpowiada całym swym majątkiem teraźniejszym
i przyszłym, a jeżeli pozostaje w związku małżeńskim także majątkiem
dorobkowym małżeńskim. Jak wiadomo, jest to współwłasność bezudziałowa, podobnie jak w przypadku spółki cywilnej. W związku z tym wierzyciel, wszczynając postępowanie egzekucyjne, obowiązany jest złożyć
wniosek o wszczęcie egzekucji z nieruchomości oraz dołączyć tytuł wykonawczy skierowany przeciwko obu małżonkom, analogicznie jak wymaga
tego przepis art. 778 k.p.c. w stosunku do spółki cywilnej (art. 796 § 1 i
797 k.p.c.). W zasadzie brak jest argumentów natury legislacyjnej skłaniających do zróżnicowanego podejścia do obu porównywanych instytucji prawnych. E. Wengerek wprost przyjął, że powstaje konieczność usunięcia
18
Uzasadnienie uchwały Trybunału Konstytucyjnego z dnia 29.01.1997 r. W 6/96, Rejent
1997, nr 2, s. 151 i 158.
161
Wiesław Sługiewicz
przeszkody do wpisu w sytuacji, gdy chodzi o uzyskanie klauzuli wykonalności skierowanej przeciwko współwłaścicielowi łącznemu, jeżeli jest
on wpisany jako właściciel nieruchomości lub gdy nieruchomość wchodzi
do majątku wspólnego (art. 778, 779, 787)".
Jak wiadomo, powołana przez SN uchwała III CZP 60/96 faktycznie
potwierdziła dotychczasowy kierunek wykładni przepisów art. 776 i 777
k.p.c., wskazujący, że nadanie klauzuli wykonalności stanowi sądowe zezwolenie na wszczęcie postępowania egzekucyjnego, w tym i na wpis hipoteki przymusowej. W obu wypadkach postępowania te mogą być kierowane tylko przeciwko osobom wymienionym w klauzuli20. Wniosek o
wszczęcie postępowania egzekucyjnego powinien z mocy przepisu art. 13
§ 2 k.p.c. odpowiadać warunkom formalnym, o których mowa w art. 125
i nast. k.p.c. Jednym z nich jest wymóg wymienienia załączników oraz ich
dołączenia (art. 126 § 1 pkt 5 oraz 128 k.p.c.). Bez wątpienia, komornik
jako organ egzekucyjny powinien już na wstępie ustalić zakres podmiotowy
egzekucji. W sytuacji gdy wierzyciel w piśmie wszczynającym postępowanie egzekucyjne określi, że kieruje postępowanie przeciwko małżonkom
pozostającym we wspólności ustawowej, to powinnością komornika jest
zbadanie, czy dołączony jest tytuł wykonawczy skierowany przeciwko obojgu
małżonkom. W okolicznościach, w których zapadła komentowana uchwała, komornik powinien postąpić stosownie do treści bezwzględnie obowiązującego przepisu art. 130 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Zakreślając
żony został do komornika wniosek i tytuł wykonawczy przeciwko małżonkom pozostającym we
wspólności ustawowej, a wzmianka egzekucyjna ma być wpisana do księgi wieczystej prowadzonej
dla jednego z tych małżonków, omówił B. D o b r z a ń s k i, [w:] B. D o b r z a ń s k i , M. L i s i c w s k i, Z. R e s i c h , W. S i e d l c c k i, Kodeks postępowania cywilnego, praca zbiorowa pod redakcją Z. Resicha i W. Siedleckiego, WP, Warszawa 1969, komentarz do art. 924, wskazując, że jego
zdaniem zachodzi przeszkoda do wpisu możliwa do usunięcia. Upatrywałbym dokonanie wpisu w
takiej sytuacji, gdyby wierzyciel złożył dodatkowy wniosek o wpis współmałżonka do działu II, z
objęciem obu wpisem na prawach wspólności ustawowej na podstawie uzgodnienia treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, przy ewentualnym skorzystaniu z zabezpieczenia
powództwa (art. 34 w zw. z art. 10 ust. 1 i 2 u.k.w.h.).
20
Z pkt. 2 postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 1996 r. (111 CZP 61/96,
OSNIC 1996 z. 10, poz. 132) wynika, że egzekucja wszczęta w wyniku wniosku, do którego nic
dołączono tytułu wykonawczego, jest egzekucją pozbawioną podstawy, tym niemniej podjęte w jej
trakcie czynności pozostają w mocy i zachowująskutcczność aż do chwili prawomocnego umorzenia postępowania egzekucyjnego.
162
Glosa
nieprzekraczalny termin 7 dni, obowiązany był wezwać wierzyciela do
dołączenia koniecznego, z mocy art. 797 zd. 2 k.p.c., załącznika w postaci
tytułu wykonawczego skierowanego przeciwko wszystkim osobom wymienionym we wniosku jako dłużnicy pod rygorem zwrotu wniosku. W wypadku niedotrzymania tego terminu, komornik powinien - moim zdaniem
- zwrócić wniosek w części dotyczącej majątku wspólnego małżonków.
Tym samym wierzyciel mógłby jedynie dochodzić zaspokojenia roszczenia
pieniężnego z majątku odrębnego dłużnika, a majątek wspólny (w tym
przedmiotowa nieruchomość) defacto pozostałby poza jego zasięgiem21. W
takiej sytuacji komornik nigdy by nie mógł z powołaniem się na przepis art.
924 k.p.c. skutecznie złożyć wniosku o wpis do działu III wzmianki egzekucyjnej wobec braku legitymacji procesowej czynnej. Po prostu w takiej
sytuacji nie przysługiwałaby mu ona. Uważam, że treść tytułu wykonawczego zakreśla granice zarówno wniosku o wszczęcie egzekucji, jak i takiej
legitymacji, której źródłem jest art. 924 k.p.c. Pod tym względem jest to
unormowanie wybitnie wyjątkowe na gruncie postępowania wieczystoksięgowego (art. 38 ust. 1 u.k.w.h.). W związku z tym, zgodnie z powszechnie
akceptowaną dyrektywą wykładni - wyrażoną łacińską paremią exceptiones non sunt extentendae - wyjątki nie mogą być interpretowane rozszerzająco 22 .
Warto w tym miejscu podkreślić, że przepis art. 2 u.k.w.h. adresowany
jest do każdego, w tym także do organów egzekucyjnych. Stanowi on, że
księgi wieczyste sąjawne i nie można zasłaniać się nieznajomością wpisów
w księdze wieczystej ani wniosków, o których uczyniono w niej wzmiankę.
Ponadto z art. 3 ust. 1 u.k.w.h. wynika, iż domniemywa się, że prawo jawne
z księgi wieczystej jest wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym.
Skoro na wierzycielu spoczywa obowiązek podania numeru księgi wieczystej oraz sądu, który ją prowadzi, to jakiekolwiek argumenty budzące
zastrzeżenia co do zakresu wiedzy organu egzekucyjnego o stanie prawnym
nieruchomości nie mogą się ostać. Oczywiście może zdarzyć się i tak, że
stan prawny ulegnie zmianie, a nie zostanie ten fakt odnotowany w księdze
wieczystej. Przykładowo powołać się można w tym miejscu na prawomoc-
21
Uchwala SN z dnia 12 czerwca 1996 r. 111 CZP 61/96, OSNIC 1996, nr 10, poz. 132.
Por. uchwalą SN z dnia 24 września 1986 r. III CZP 63/86, OSNCP 1987, nr 10, poz. 151;
A. 01 c s z k o, [w:] E. D r o z d, A. O 1 e s z k o, Hipoteka..., poz. 12 i 13, s. 32-34.
22
163
Wiesław Sługiewicz
ny wyrok sądu rodzinnego, znoszący wspólność ustawową ze skutkiem
erga omnes - art. 435 § 1 k.p.c., o którym wierzyciel - nie będący stroną
postępowania - może nic nie wiedzieć, zważywszy, że posiedzenia odbywają się przy drzwiach zamkniętych (art. 427 k.p.c.). Jednakże komornik
wyposażony został przez ustawodawcę w możliwość żądania wyjaśnień,
w tym i od dłużników, pod rygorem wymierzenia grzywny (art. 761 i 762
k.p.c. w zw. z art. 809 k.p.c.).
Wada proceduralna organu egzekucyjnego winna być zwalczana przez
małżonka dłużnika w taki sposób, jak wskazali właśnie St. Rudnicki oraz
M. Armata, tj. w drodze skargi na czynności komornika (art. 767' k.p.c. w
zw. z art. 825 pkt 3 k.p.c.)23. Jednakże, moim zdaniem, sam fakt istnienia
możliwości usunięcia oczywistej wady proceduralnej w drodze wystąpienia
ze skargą na czynności komornika, nie może niejako z góry wykluczać z
pola widzenia sądu wieczystoksięgowego ewidentnie udokumentowanej przeszkody do wpisu, która ma znaczenie nie tylko w postępowaniu egzekucyjnym. Z mocy art. 46 ust. 1 u.k.w.h., rozpoznając sprawę, sąd rejonowy
bada jedynie treść wniosku, treść i formę dołączonych doń dokumentów
oraz treść księgi wieczystej. Komornik, składając wniosek o wpis wzmianki egzekucyjnej, wymienia strony postępowania egzekucyjnego (art. 924
k.p.c.) oraz załącza odpis wezwania - skierowanego do dłużnika - o zapłatę długu w terminie dwóch tygodni pod rygorem przystąpienia do opisu
i oszacowania stosownie do przepisów art. 923 oraz § 124 ust. 1 i 2 r.c.k.
Tytuł wykonawczy w takim załączniku jest zawsze dokładnie opisany. Stąd
sąd wieczystoksięgowy jest informowany, że wierzyciel, a więc i posiadający legitymację procesową komornik 24 nie dysponują należytą podstawą
do wpisu, tj. tytułem wykonawczym skierowanym przeciwko obojgu małżonkom, mimo że oboje są określani we wnioskach o wszczęcie egzekucji
oraz o wpis wzmianki egzekucyjnej jako dłużnicy. Powoływana uchwała
(7) SN z dnia 20 września 1996 r. ma, moim zdaniem, znaczenie w omawianej sprawie nie tyle z punktu widzenia prawidłowości wszczęcia egzekucji, jak dostrzega to SN oraz powołani glosatorzy, ale przede wszystkim
jako narzędzie badania istnienia prawidłowej podstawy do wpisu w księdze
23
2<
164
Wyrok SA w Gdańsku z dnia 30 lipca 1996 r. I ACr 590/96, Wokanda 1997, nr 3, poz. 50.
Uchwala SN z dnia 24 września 1986 r. III CZP 63/86, OSNIC 1987, nr 10, poz. 151.
Glosa
wieczystej wzmianki egzekucyjnej, a więc z punktu widzenia art. 46 ust.
1 i 48 ust. 1 u.k.w.h.
Uważam, iż konkluzja St. Rudnickiego oraz stanowisko M. Armaty
wydają się być wielce dyskusyjne. Sam fakt istnienia możliwości złożenia
skargi na czynności komornika z punktu widzenia procedury wieczystoksięgowej jest zupełnie bez znaczenia. Wniosek ten podyktowany jest po
prostu milczeniem ustawodawcy w tym zakresie. Sąd wieczystoksięgowy,
dokonując wpisu, powodowałby skutek erga omnes zajęcia rzeczy objętej
wspólnością ustawową bez podstawy prawnej względem małżonka dłużnika. Czy stanowi to ograniczenie atrybutów jego prawa własności? Na
pewno tak, skoro w konsekwencji prowadzi do przymusowej - a więc wbrew
woli małżonka dłużnika - sprzedaży (art. 140 k.c., art. 952 i nast. k.p.c.).
Specyficzna też wydaje się w świetle art. 930 k.p.c. pozycja nabywcy
nieruchomości. Musi liczyć się z obowiązkiem znoszenia (pati) egzekucji,
a nawet utraty prawa własności z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności czy też prawa użytkowania wieczystego (art.
999 § 1 k.p.c.). Zwrócić też należy uwagę na inną okoliczność. Wpis bez
podstawy prawnej wobec małżonka dłużnika - w przypadku podzielenia
stanowiska St. Rudnickiego i M. Armaty, a więc wadliwy - tworzyłby
skutek zajęcia, któremu towarzyszyłoby przywołane domniemanie z art. 3
u.k.w.h. Wprawdzie zajęcie jest instytucją prawa procesowego egzekucyjnego, a stan prawny nieruchomości zalicza się do pojęć właściwych prawu
materialnemu, to zważyć jednak trzeba, że zajęcie powoduje konkretne
skutki w zakresie właśnie prawa materialnego (art. 929 § 1 k.p.c., art. 930
§ 2 k.p.c. oraz art. 85 u.k.w.h.)25. W związku z tym nie wydaje się możliwa
do przyjęcia próba sprowadzenia kognicji sądu wieczystoksięgowego jedynie do biernego rejestrowania nawet oczywiście wadliwych czynności
naruszających bezwzględnie obowiązujące przepisy (ius cogens). Konsekwencje takiej czynności wieczystoksięgowej są nawet dalej idące niż prawo
cywilne 26 . Z przepisu art. 258 k.k. wynika bowiem zakaz rozporządzania
(m.in. zbycia, obciążania) przedmiotami podlegającymi zajęciu razem z
26
Por. uchwała SN z dnia 8 czerwca 1977 r. III CZP 41/77, OSNCP 1977, nr 12, poz. 233;
uchwała SN z dnia 19 grudnia 1980 r. III CZP 65/80, OSNCP 1981, nr 6, poz. 100; wyrok SA
w Łodzi z dnia 10 marca 1994 r. 1 ACr 56/94, Wokanda 1994, nr 10, poz. 56; wyrok SA w Gdańsku
165
Wiesław Sługiewicz
nieruchomością pod rygorem odpowiedzialności karnej w rozumieniu art.
930 § 2 k.p.c.27 W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że w literaturze
podkreśla się rozróżnienie rozporządzania samą nieruchomością (art. 930
§ 1) od rozporządzania przedmiotami podlegającymi zajęciu razem z nieruchomością (art. 930 § 2)28. Tym samym wpis w księdze wzmianki egzekucyjnej powoduje konkretne skutki mające wpływ na postępowanie egzekucyjne (por. np. art. 1025 § 1 pkt 6 k.p.c.), jak i materialnoprawne
(całkowitemu zakazowi rozporządzania przedmiotami podlegającymi zajęciu wraz z nieruchomością towarzyszy możność rozporządzania samą
nieruchomością).
Moim zdaniem, bez znaczenia jest, czy daną czynność wpisu zakwalifikuje się jako także egzekucyjną czy też jako czynność tylko wieczystoksięgową odnoszącą jednakże skutki w sferze prawa egzekucyjnego. Nie
wydaje się, żeby można też pogodzić takie podejście - jak chcą tego komentatorzy - z ustawowo chronioną instytucją jaką jest małżeński ustrój
majątkowy. Przepisy bezwzględnie obowiązujące, a do takich zaliczyć należy
zarówno normujące problematykę tytułów wykonawczych, jak i małżeński
ustrój majątkowy, muszą być brane pod uwagę przez sąd wieczystoksięgowy (konstytucyjna zasada praworządności i podległości ustawom).
Propozycja St. Rudnickiego może być odczytywana jako próba pójścia
niejako na skróty. Zwrócić należy bowiem uwagę na treść przepisu art. 2
u.k.w.h., z którego wynika, że księgi wieczyste są jawne oraz że nie można
zasłaniać się nieznajomością wpisów w księdze wieczystej ani wniosków,
o których uczyniono w niej wzmiankę. Tym samym wierzyciel, już wytaczając sprawę przeciwko dłużnikowi, powinien znać treść wpisu w dziale
II dotyczącego wspólności ustawowej i w dobrze pojętym własnym interesie powinien od razu wytoczyć powództwo przeciwko małżonkowi dłużnika z zastrzeżeniem jego odpowiedzialności tylko z majątku wspólnego
(art. 319 k.p.c., 837 zd. 1 k.p.c.). Ponadto przed wszczęciem egzekucji
z dnia 15 grudnia 1995 r. I ACr 626/95, OSA 1996, nr 7-8, poz. 37; wyrok SN z dnia 24 lutego
1997 r. I CKN 96/96, OSNIC 1997, nr 10, poz. 142.
27
A . B a r a ń s k a , Kodeks..., n.b. 10 do art. 931; wyrok SN z dnia 24 lutego 1997 r. I CKN
96/96, OSNIC 1997, nr 10, poz. 142 z glosą St. R u d n i c k i e g o , Przegląd Sądowy 1997, nr 10,
s. 101 i nast.
s k i , M. L i s i c w s k i, Z. R e s i c h , W. S i e d l e c k i , Kodeks..., komentarz do art. 929 i 930.
166
Glosa
wierzyciel miał możliwość uzyskania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika w trybie art. 787 § 1 k.p.c. Ewentualne zaniedbania
wierzyciela nie powinny być traktowane liberalnie, w myśl łacińskiej paremii ignorantia iuris nocet. Stąd pogląd SN, że w konflikcie przeciwstawnych interesów wierzyciela i współmałżonka (rodziny) dłużnika priorytet
trzeba nadawać ochronie wierzyciela, nie jest możliwy do podzielenia także
na gruncie komentowanej uchwały29.
Z przepisu art. 823 k.p.c. wynika, że postępowanie egzekucyjne umarza
się z mocy samego prawa, jeżeli wierzyciel w ciągu roku nie dokonał
czynności potrzebnej do dalszego prowadzenia postępowania lub nie zażądał podjęcia zawieszonego postępowania. Termin powyższy biegnie od
dnia dokonania ostatniej czynności egzekucyjnej, a w razie zawieszenia
postępowania - od ustania przyczyny zawieszenia.
Na ten aspekt zwróciła uwagę M. Armata, podkreślając, że długotrwałość postępowania o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi
dłużnika może doprowadzić do umorzenia ex lege na ww. podstawie prawnej egzekucji z nieruchomości. Jest to jeden z argumentów za wyłączeniem
z kognicji sądu wieczystoksięgowego badania podstawy do wpisu30. Uważam, że nie jest to najszczęśliwsze sformułowanie. Chodzi bowiem o
posiłkowanie się przesłanką pozaprawną, a więc nie mogącą siłą rzeczy
mieć żadnego wpływu na merytoryczną decyzję sądu wieczystoksięgowego. M. Armata stoi na stanowisku, że ochrona rodziny nie może iść tak
daleko, iż utrudniałaby możliwość zaspokojenia wierzycieli jednego z małżonków. Pogląd ten uzupełnia, odwołując się do kwestii ochrony rodziny
wierzycieli. Moim zdaniem, można także spojrzeć na to zagadnienia z innej
strony. Nie tyle bowiem chodzi o ochronę rodziny dłużnika, ile prawa
własności w ogólności. Przepis art. 7 Przepisów Konstytucyjnych stanowił,
że Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia oraz poręcza
całkowitą ochronę własności osobistej, a wywłaszczenie jest dopuszczalne
wyłącznie na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem 31 . Ta ogólna
z natury rzeczy regulacja znalazła rozwinięcie na gruncie ustawodawstwa
29
Uchwała SN z dnia 26 kwietnia 1995 r. III CZP 48/95, OSN1C 1995, nr 7-8, poz. 115 z glosą
W. S ł u g i c w i c z a , Przegląd Sądowy 1996, nr 7-8, s. 148.
30
Patrz przyp. 5.
31
Komcntowna uchwała SN zapadła pod rządami Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach miądzy władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzcezypospo-
167
Wiesław Sługiewicz
zwykłego. Z przepisu art. 140 k.e. jednoznacznie wynika, iż w granicach
określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może,
z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społecznogospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy, ponadto w tych samych granicach może
rozporządzać rzeczą. Jest to definicja prawa własności sprowadzająca się
do określenia jego atrybutów. Zasadąjest to, że właścicielowi wolno czynić
z rzeczą wszystko, a jedyne ograniczenia stanowić mogą ustawy oraz zasady
współżycia społecznego. To ujęcie legislacyjne podkreśla, że ograniczenia
prawa własności są więc z natury rzeczy - bez względu nawet na ich liczbę
i wagę w obrocie - wyjątkami, a skoro tak, to nie można domniemywać
ich istnienia bądź też próbować konstruować ich bytu w drodze wykładni.
Sąd nie może wyręczać ustawodawcy, albowiem stanowiłoby to złamanie
konstytucyjnego monopolu ustawodawczego, zastrzeżonego wyłącznie dla
podmiotów procesu legislacyjnego, tj. Sejmu, Senatu oraz Prezydenta, ze
ściśle określoną rolą Trybunału Konstytucyjnego jako sądu nad prawem tak
w poprzednim, jak i obecnym stanie konstytucyjnoprawnym. Ponadto, zgodnie z powołaną już dyrektywą interpretacyjną ujętą w łacińską paremię exceptiones non sunt extentendae - nie jest możliwe ograniczanie prawa
własności małżonka dłużnika, a tak by faktycznie się stało odnośnie do art.
140 k.c., w przypadku przyjęcia koncepcji zajęcia nieruchomości, co do
której przysługiwałaby mu współwłasność łączna, bez tytułu wykonawczego skierowanego przeciwko niemu. Tym bardziej dotyczy to także sytuacji
prawnej ewentualnego nabywcy przed uzyskaniem klauzuli wykonalności
przeciwko małżonkowi dłużnika, który w treści aktu notarialnego (zawierającego umowę sprzedaży, zamiany czy też darowizny itp.) z czystym
sumieniem mógłby zapewniać nabywcę o tym, że na nieruchomości nie
ciążą żadne obciążenia czy ograniczenia obrotu, choćby nawet złożył skargę
na ważną, mimo braku podstawy, czynność zajęcia nieruchomości. Stanowisko to jest spójne z poglądem M. Armaty, że nadanie klauzuli wykonal-
litcj Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (zwanąpowszechnie Matą Konstytucją), która przepisem art. 77 utrzymała w mocy konkretnie wymienione przepisy Konstytucji z dnia 22 lipca
1952 r. Por. w obecnym stanic prawnym art. 178 ust. 1 w zw. z art. 21 ust. 1, art. 64 ust. 1 -3 oraz
art. 8 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz.
483).
168
Glosa
ności przeciwko małżonkowi dłużnika zmienia jego pozycję w ten sposób,
iż staje się współdłużnikiem odpowiadającym w sposób ograniczony (art.
776, 777 oraz 787 k.p.c.). Jednakże należałoby przy tym zwrócić uwagę
na fakt, że taki sam status uzyskałby małżonek dłużnika przez wpis wzmianki
egzekucyjnej bez klauzuli wykonalności skierowanej przeciwko niemu. Dokonując więc czynności w postępowaniu wieczystoksięgowym, kreowałoby się siłą rzeczy pozycję małżonka dłużnika w postępowaniu egzekucyjnym - przy przyjęciu stanowisk St. Rudnickiego oraz M. Armaty - nadając
mu właśnie status dłużnika. Rola sądu wieczystoksięgowego zostałaby określona wbrew intencjom samych glosatorów. Czynność wpisu do księgi
wzmianki egzekucyjnej stanowiłaby bowiem swoiste zezwolenie na prowadzenie egzekucji z takiej nieruchomości, zastępując nadanie klauzuli wykonalności. W ten sposób w drodze wykładni doszłoby do obejścia ostatnio
powołanych przepisów k.p.c.
Uważam, że można by podzielić przeciwny punkt widzenia pod warunkiem powołania przez ustawodawcę przepisu szczególnego, normującego
zagadnienie analogicznie jak teza zaproponowana przez St. Rudnickiego.
Wydaje mi się, że takie stanowisko może być traktowane co najwyżej jako
postulat de lege ferenda pod adresem ustawodawcy. W ten sposób rzeczywiście postępowanie wieczystoksięgowe miałoby charakter czysto formalny, rejestrowy, a ewentualne błędy proceduralne musiałyby być usuwane
poza nim.
Nie ma też podstaw prawnych de lege lata, aby wykluczyć możliwości
złożenia apelacji, o której małżonek dłużnika musi być zawsze pouczany
w zawiadomieniu o dokonanym wpisie (art. 51 ust. 1 i 2, art. 54 zd. 1 oraz
art. 55 u.k.w.h.). W związku z tym taka osoba będzie, moim zdaniem,
dysponować zarówno możliwością złożenia apelacji, jak i skargi na czynności komornika. Termin do wystąpienia z oboma środkami zaskarżenia
będzie zaczynał się jednakowo, tj. od daty doręczenia zawiadomienia o
wpisie. Skoro ustawodawca nie zajął wyraźnie stanowiska, to tego typu
uprawnień nie można pozbawiać małżonka dłużnika w drodze wykładni.
Można w związku z tym założyć, że ustawodawca woli takiej osoby pozostawił wybór środka zaskarżenia. Będzie mogła skorzystać z obu naraz
lub wybrać jeden z nich w zależności od własnego interesu. Przy zaakceptowaniu poglądów obu glosatorów musiałoby dojść do rozbieżnych rozstrzygnięć zapadających w tym samym stanie faktycznym i prawnym w
169
Wiesław Sługiewicz
wypadku jednoczesnego wniesienia apelacji i skargi na czynności komornika. Skarga małżonka dłużnika zostałaby oczywiście uwzględniona, a
apelacja przez sąd apelacyjny oddalona (z wyjątkiem sytuacji, gdyby
wcześniej zapadło orzeczenie na skutek skargi - kwestia prejudycjalności).
Nie może ujść z pola widzenia niejako uboczna dla przedmiotu rozważań,
a istotna z czysto ludzkiego punktu widzenia kwestia dodatkowych kosztów, na jakie zostałby narażony małżonek dłużnika.
Niejako na marginesie można podkreślić, że w świetle okoliczności, w
których zapadła głosowana uchwała, sąd wieczystoksięgowy dostrzegł
przeszkodę do wpisu w rozumieniu art. 48 ust. 2 u.k.w.h., zakreślając stosowny termin komornikowi do usunięcia przeszkody do wpisu. Założyć
należy, iż orzeczenie to uprawomocniło się, skoro następnie sąd odmówił
wpisu. Wydaje się więc, że kognicją sądu II instancji - orzekającego w
następstwie apelacji - nie powinna być objęta problematyka ujęta w tezie
uchwały, a jedynie co najwyżej kwestia dochowania terminu z art. 48 ust.
2 zd. 3 u.k.w.h. (arg. ex art. 380 a contrario k.p.c. w zw. z art. 365 § 1
k.p.c.). Zważyć bowiem trzeba podniesiony w orzecznictwie SN pogląd,
za którym się opowiadam, że sąd rejonowy (a więc, moim zdaniem, i
apelacyjny) jest w postępowaniu wieczystoksięgowym związany postanowieniem stwierdzającym przeszkodę do wpisu, jeżeli okoliczności sprawy
nie uległy zmianie (art. 358, art. 359 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art.
523 k.p.c. w zw. z art. 37 i art. 60 ust. 2 u.k.w.h.)32.
Uważam, że treść głosowanej uchwały, jak również czynności sądu
wieczystoksięgowego w pełni zasługują na aprobatę.
Wiesław Sługiewicz
32
Postanowienie SN z dnia 10 maja 1995 r. I CRN 56/94, Przegląd Sądowy 1995, nr 11 -12,
poz. 133 z glosą St. R u d n ic k i e g o - t a m ż e .
170