Pobierz - Panorama PAN

D w u t y g o d n i k
ISSN 2300-4479
panorama.pan.pl
fot. Katarzyna Rainka
fot. R. Guz/ PAP
Nr 5 (38) marzec 2015
Jaka Polska Akademia Nauk na najbliższe cztery lata?
marzec 2015
Tezy wyborcze i biogramy dwojga kandydatów na stanowisko Prezesa PAN:
prof. Jerzego Duszyńskiego oraz prof. Mirosławy Marody
1
wydarzenia: Wybory w PAN
Jaka Polska Akademia Nauk
na najbliższe cztery lata?
19 marca podczas 128. Sesji Zgromadzenia Ogólnego członkowie Polskiej Akademii Nauk wybiorą prezesa na
kadencję 2015-2018. Zostały zgłoszone dwie kandydatury: prof. Jerzy Duszyński oraz prof. Mirosława Marody.
Prezentujemy tezy programów wyborczych oraz krótkie biogramy kandydatów.
prof. Jerzy Duszyński – tezy programu wyborczego
pozyskiwać informacje o najlepszych nowych rozwiąza-
nienie swojej pozycji naukowej, jak i współpracy z uczelniami
niach organizacyjnych w nauce europejskiej. Stacje zagra-
wyższymi. Jeśli jednak nie uda się PAN znacząco włączyć
niczne PAN powinny stać się zintegrowaną siecią. Ich działalność
do tych inicjatyw, w bliskiej przyszłości nasza Akademia
powinien nadzorować komitet sterujący złożony z wybitnych
zejdzie do drugiej ligi w nauce krajowej i wkroczy na rów-
naukowców zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Znowu wi-
nię pochylą, z której trudno będzie się wydostać.
dzę tu wielką rolę korporacji, nie tylko członków krajowych PAN,
Uważam, że już w 2018 roku PAN może być instytucją
ale też zagranicznych. Każda ze stacji obok specyficznej dla niej
bezkompromisowo promującą doskonałość, uwiarygod-
działalności, powinna też prowadzić działalność wspólną, pole-
nioną wielkimi sukcesami w konkursach Horyzont 2020,
gającą na monitorowaniu zmian w organizacji nauki w Europie.
instytucją dynamiczną, trafnie odczytującą nowe wyzwa-
Również kontakty z innymi Akademiami powinny być okazją do
nia i uwarunkowania, jednym słowem instytucją potrzeb-
wymiany doświadczeń w tej kwestii. W „nowych krajach człon-
ną nauce i Polsce, i tym samym – instytucją, co do której
kowskich UE” Akademie Nauk odgrywają ważną rolę jeśli chodzi
przyszłości nie można mieć żadnych wątpliwości. Jestem
o uczestnictwo w konkursach ERC.
przekonany, że wspólnie uda się nam tego dokonać.
Dla prawidłowego funkcjonowania nauki niezbędne jest
Przed Polską Akademią Nauk niezmiennie stoją dwa głów-
PAN usilnie powinna promować doskonałość naukową
przekonanie społeczeństwa oraz decydentów o jej niezaprzeczal-
ne zadania : 1/ troska o możliwie najwyższy poziom badań na-
i bardzo wyraźny powinien być głos naszej korporacji o potrze-
nych walorach i wkładzie w dobrostan społeczeństwa. To właśnie
ukowych w kraju i 2/ upowszechnianie osiągnięć naukowych
bie promowania doskonałości: w uczelniach, instytutach badaw-
tutaj wielką rolę powinny odegrać: korporacja, komitety i oddziały
w społeczeństwie, jak również propagowanie kultury racjonal-
czych i, co oczywiste, w instytutach PAN, w których pracuje je-
PAN. Potrzebne są jednak wyraźniejsze impulsy z tym związane,
nego sposobu prowadzenia dyskursu i osiągania racjonalnych
dynie 7% krajowych naukowców. Tylko osiągnięcie doskonałości
wydawanie jednoznacznych opinii, desygnowanie do nauko-
stanowisk. Współcześnie, coraz dobitniej, wyłania się jeszcze
naukowej w skali europejskiej, pozwoli nam bardziej satysfakcjo-
wych debat i kontaktów z mediami kompetentnych ekspertów,
jedno zadanie: odbudowanie prestiżu PAN, poczucia, że jest to
nująco niż do tej pory zaistnieć w programach Horyzont 2020,
prezentujących dominujące stanowisko nauki w danej kwestii.
organizacja potrzebna w strukturze nauki w Polsce, aktywna
w tym w konkursach ERC. PAN powinna jako jeden ze swoich
Bolączką nauki w Polsce jest mała mobilność kadry nauko-
w sprawach nurtujących społeczeństwo, dobrze zarządzana,
priorytetów wyznaczyć zwiększenie uczestnictwa w konkursach
wej. Jest wiele przyczyn tego stanu rzeczy. Z braku mobilności
opiniotwórcza. Z całym przekonaniem twierdzę, że korporacja
Horyzont 2020. Trzeba pamiętać, że osiągnięcie sukcesu w pro-
kadry wynikają tak szkodliwe zjawiska jak: słaba efektywność
PAN to w Polsce grono najsurowiej wybranych pod względem
gramie Horyzont 2020 jest jednym z głównych priorytetów
w konkursach europejskich, „chów wsobny” i ograniczony rozwój
doskonałości naukowej uczonych ze wszystkich obszarów
MNiSW. Przekonanie decydentów o tym, że PAN jest istotnym
kadry wielu krajowych instytucji naukowych. Powinny powstać
wiedzy. To tak istotny kapitał ludzki, że w czasach, gdy nauka
składnikiem w realizacji tego priorytetu bardzo wzmocni pozycję
specjalne programy/umowy sabatical, czasowej wymiany pra-
w Polsce usilnie aspiruje do zmniejszenia dystansu względem
i bezpieczeństwo Akademii. Co więcej, jest wiele dowodów na to,
cowników pomiędzy wyższymi uczelniami i instytutami PAN.
czołowych instytucji naukowych na świecie, jego niewykorzy-
że tylko doskonałość naukowa jest źródłem poważnej innowa-
Przed PAN są wielkie szanse, ale też poważne zagrożenia
stanie byłoby poważnym błędem. Jednak to my musimy wy-
cyjności. Bez tej doskonałości nie sposób osiągnąć satysfakcjo-
związane z perspektywą finansową UE 2014-2020. W sferze
raźnie przedstawić naszą propozycję, jak proces zmniejszania
nującego poziomu innowacyjności i racjonalności w podejmo-
nauki w Polsce oznacza to start zasilanego z funduszy struktu-
dystansu pomiędzy czołowymi krajowymi i europejskimi jed-
waniu kluczowych decyzji w danym kraju w tym zakresie, bez niej
ralnych Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój, regio-
nostkami naukowymi powinien optymalnie przebiegać, w ja-
gospodarka danego kraju nie może stać się konkurencyjna. I w tej
nalnych programów ramowych, jak również europejskiego
kie etapy tego procesu możemy się włączyć bezpośrednio. To
kwestii głos PAN powinien być wyraźny i jednoznaczny.
programu Horyzont 2020. Są elementy tych programów, które
my powinniśmy opracować szeroko akceptowane „wskaźniki
PAN ma 7 zagranicznych stacji naukowych, między inny-
stanowią wielką szansę dla PAN, ale mogą też być zagrożeniem.
doskonałości naukowej”, które obowiązywałyby w poszcze-
mi w Berlinie, Wiedniu, Brukseli czy Paryżu. Zagraniczne stacje
Jest prawdopodobne, że do 2020 roku w Polsce powstanie
gólnych obszarach nauki; nie ulega bowiem wątpliwości, że
naukowe PAN powinny być szeroko otwarte dla całej krajo-
po kilka: międzynarodowych agend badawczych, wirtualnych
te wskaźniki dla każdego z obszarów są inne i specyficzne. I to
wej społeczności naukowej, powinny organizować spotkania
instytutów, nowych instytucji naukowych powołanych w ra-
my moglibyśmy stale monitorować ewolucję tych wskaźni-
informujące, jak w krajach w których, działa dana stacja, pro-
mach programu TEAMING i uczelni badawczych. Dla PAN, jeśli
ków i ich przystosowalność do aktualnej sytuacji nauki w kraju.
mowany jest szeroki udział w Horyzont 2020. PAN powinna
zdoła włączyć się w te plany, jest to wielka szansa na wzmoc-
2
dwutygodnik PANorama PAN NUMER 5 (38)
marzec 2015
Profesor Jerzy Duszyński, członek korespondent PAN, jest biochemikiem, specjalistą w dziedzinie metabolizmu energetycznego i molekularnych
podstaw chorób mitochondrialnych i neurodegeneracyjnych.
Prowadzi duży zespół naukowy, który efektywnie zdobywa granty badawcze – Pracownię
Bioenergetyki i Błon Biologicznych w Instytucie Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN i od lat
współpracuje z licznymi światowymi ośrodkami naukowymi, m.in. z Instytutem Badań Biomedycznych
w Barcelonie, Burnham Institute w San Diego i Uniwersytetem w Magdeburgu. Był
Przewodniczącym Rady Naukowej, Kierownikiem Zakładu Biochemii Komórki oraz
wieloletnim Dyrektorem Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN.
Jest także członkiem komitetu Science and Society FEBS (Europejskiej Federacji Towarzystw Biochemicznych) i Board of Trustees Instytutu for Research in Biomedicine
w Barcelonie oraz członkiem kierownictwa, koordynatorem Polskiej Sieci Biologii
Molekularnej i Komórkowej UNESCO/PAN. Był także członkiem Międzynarodowego Komitetu Doradczego przy Międzynarodowym Instytucie Biologii Molekularnej
i Komórkowej.
W latach 2007-2008 pełnił funkcje wiceministra w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Od kwietnia 2014 roku uczestniczy w pracach Komitetu Polityki
Naukowej, trzynastoosobowego organu doradczego Minister Nauki i Szkolnictwa
Wyższego. Jest członkiem Prezydium PAN, Dziekanem Wydziału Nauk Biologicznych
i Rolniczych w kadencji 2011-2014, inicjatorem spotkania dziekanów i przewodniczących Rad Kuratorów wszystkich wydziałów PAN.
Zasiada w komitetach redakcyjnych wielu wiodących czasopism naukowych.
Jest współautorem serii podręczników biologii licealnej oraz encyklopedii szkolnej
„Biologia: Jedność i Różnorodność” oraz licznych artykułów w prasie specjalistycznej, m.in. publikowanych w „Science”. Był zapraszany do wygłoszenia wykładów
sympozjonalnych na wielu międzynarodowych zjazdach naukowych. Wiele z nich
organizował. Recenzent licznych konkursów europejskich i ewaluator europejskich
organizacji naukowych, np. Czeskiej Akademii Nauk.
3
wydarzenia: Wybory w PAN
prof. Mirosława Marody – tezy programu wyborczego
Po pierwsze, jednym z najważniejszych zadań Akade-
Trzeci typ zadań operacyjnych obejmuje konieczność zasad-
Polska Akademia Nauk, po blisko dwudziestu latach zmian
o PAN z 2010 roku, która pozbawiła Akademię jej autonomii or-
mii w najbliższym okresie powinno stać się poszukiwanie
niczej reorganizacji kancelarii Akademii oraz wzmocnienia jej
i reformowania, zainicjowanych przez władze państwowe,
ganizacyjno-finansowej i niepomiernie skomplikowała proce-
nowych form organizacyjnych. Musi ono dokonywać się
przez wysokiej klasy specjalistów. Obecny kształt kancelarii, spe-
znalazła się w szczególnym położeniu. Jej instytucje badawcze
sy zarządcze, pozbawiając je niezbędnej efektywności. Podjęte
w toku intensywnych dyskusji i debat angażujących
tryfikowany i dostosowany do nieistniejącego już w zasadzie mo-
należą dziś do najlepszych w Polsce i osiągają coraz większą
już w Akademii prace nad nowelizacją tej Ustawy stwarzają
podstawowe struktury Akademii, a poszukiwaniom tym
delu funkcjonowania PAN, słabo radzi sobie z wyzwaniami, jakie
rozpoznawalność w nauce światowej. Zarazem jednak obser-
szanse na zmianę tego stanu rzeczy. Pamiętać jednak należy,
powinno patronować przejście od myślenia w kategoriach
obecnie stoją przed Akademią. Kancelaria w większym stopniu
wujemy postępujący spadek znaczenia Akademii w polityce
że żadną miarą nie oznacza to powrotu do stanu sprzed 1997
hierarchicznych podporządkowań do myślenia w katego-
powinna koncentrować się na rozwiązywaniu problemów wspól-
naukowej kraju, marginalizowanie jej pozycji oraz ograniczanie
roku. Nowe warunki, w jakich działa polska nauka, wymagają
riach sieciowych współuzależnień. Początkiem tej dyskusji
nych dla instytutów PAN, zapewniając im profesjonalną obsługę
finansowej i organizacyjnej autonomii. Towarzyszy temu nara-
bowiem nowych rozwiązań organizacyjnych, które musimy
powinno być doprecyzowanie funkcji Akademii w ca-
prawną oraz pomoc doradczo-organizacyjną przy ich włączaniu
stanie postaw zwątpienia wśród jej członków oraz tendencji
sami wypracować, jeśli nie chcemy, by je nam narzucono.
łokształcie nauki polskiej – ze względu na swą specyfikę
się w europejskie programy badawcze. Powinna też tworzyć plat-
odśrodkowych w jej strukturach. Pojawiające się w naszych
Na pytanie „jaka Akademia?” można jednak odpowiedzieć
Akademia stwarza przecież unikalną możliwość rozwijania
formy ułatwiające współpracę z biznesem i zintensyfikować wysił-
dyskusjach z nużącą regularnością pytanie: „po co Akademia?”,
tylko po rozważeniu pytania, „po co Akademia?”. To ostatnie
badań interdyscyplinarnych, które zaczynają odgrywać co-
ki mające na celu upowszechnianie wyników badań.
stanowi dobitne świadectwo tego, że nasze środowisko ma
okazuje się często pułapką, gdy zastanawiamy się nad nim wy-
raz większą rolę we współczesnej nauce; skupiając elitę na-
Jestem przekonana, że realizacja tych zadań przyczyni się
narastający problem z własną tożsamością.
łącznie z punktu widzenia interesów poszczególnych struktur
ukową kraju, jest szczególnie predestynowana do kształce-
wzmocnienia pozycji Akademii w życiu naukowym naszego kraju.
Niewątpliwie u podstaw wszystkich tych procesów legły
Akademii. Sprzyja bowiem pomysłom oddzielenia części kor-
nia młodych adeptów nauki oraz opracowywania komplek-
działania osób odpowiedzialnych za politykę naukową kraju,
poracyjnej od instytutów oraz podważaniu sensu istnienia ko-
sowych strategii dotyczących zarówno kierunków rozwoju
wypływające często z przekonania o „stalinowskim rodowodzie”
mitetów naukowych. W sposób nieuchronny prowadzi to do
nauki, jak i rozwiązywania ogólniejszych problemów kraju.
Akademii i konieczności jej likwidacji jako przeżytku czasów
narastania poczucia zagrożenia w poszczególnych strukturach
Nowe formy organizacyjne muszą być zatem zorientowane
słusznie minionych. Uważam, że rozprawienie się z tym mitem
i koncentrowaniu ich wysiłków na obronie własnej suweren-
na generowanie „wartości dodanej” – osiągania celów,
nieprawego pochodzenia, wciąż pokutującym w publicystyce
ności w ramach całej instytucji.
których realizacja możliwa jest tylko poprzez łączne wykorzystanie intelektualnego potencjału korporacji, instytutów
i rzutującym na społeczny odbiór Akademii, jest jednym z waż-
Odpowiedź na pytanie „po co Akademia?” powinna zatem
nych zadań w procesie odbudowywania jej pozycji. Owszem, po-
uwzględniać inny punkt widzenia, ten, który patronował jej
wołana w 1951 r. Akademia, powstawała w najtrudniejszym dla
ojcom-założycielom. Akademia potrzebna jest polskiej na-
Drugi typ zadań operacyjnych jest definiowany przez mi-
Polski okresie, lecz wśród jej ojców-założycieli byli naukowcy naj-
uce – potrzebna jako ważny ośrodek wpływania na politykę
zerię sytuacji finansowej Polskiej Akademii Nauk. Przy ogra-
wyższej rangi i o światowej renomie, tacy jak: Tadeusz Kotarbiński,
naukową w Polsce, kształtowaną obecnie głównie przez decy-
niczonym, stagnacyjnym budżecie, jakim obecnie dysponuje
Wacław Sierpiński, Kazimierz Nitsch, Witold Orłowski czy Witold
zje administracyjno-biurokratyczne, podejmowane poza śro-
Akademia, trudno jest budować nową formułę jej obecności
Wierzbicki. To oni kształtowali jej ducha i to do ich wizji nauki,
dowiskiem naukowym. Zadanie to może spełniać tylko przez
w życiu publicznym, inicjować nowe kierunki badań czy po-
roli naukowca i etosu naukowego powinniśmy się odwoływać,
współdziałanie swych trzech podstawowych struktur,
dejmować analizy o charakterze strategicznym. Aktywne po-
poszukując odpowiedzi na pytanie o miejsce i rolę Akademii w
gdyż tylko przez współpracę korporacji, instytutów i komite-
szukiwanie nowych źródeł finansowania powinno obejmo-
nowych warunkach – krajowych i światowych – funkcjonowania
tów wytworzyć można taki rodzaj synergii, który pozwalałby
wać zarówno działania władz Akademii na rzecz pozyskiwania
polskiej nauki.
na korygowanie dominującej dziś stricte utylitarnej wizji nauki,
środków na fundamentalne działania kierunkowe, (długofalo-
czysto usługowego pojmowania roli naukowca i prób zastą-
we planowanie rozwoju nauki, tworzenie interdyscyplinarnych
pienia etosu naukowego bibliometrycznymi wskaźnikami.
programów badawczych, prognozowanie ekonomiczne, poli-
Polska Akademia Nauk ma wszelkie podstawy do tego, by
być jednym z najważniejszych podmiotów kształtowania po-
i komitetów.
lityki naukowej w Polsce. Jej olbrzymi potencjał to członkowie
Dlatego uważam, że strategicznym celem władz PAN w naj-
tyczne i społeczne), jak i tworzenie w samej Akademii struktur
korporacji, reprezentujący elitę naukową kraju, liczne instytu-
bliższej kadencji powinno być skupienie się na wzmocnieniu
wspierających uczestnictwo instytutów w pozyskiwaniu fun-
ty, które należą do najlepszych w Polsce, oraz sieć komitetów
znaczenia i pozycji Akademii w strukturze nauki polskiej. Ten
duszy unijnych oraz współpracę nauki z biznesem. Oznacza to
naukowych, będących reprezentacją poszczególnych środo-
cel strategiczny można przełożyć na trzy podstawowe zadania
także konieczność efektywnego podziału ról: zabieganie o środ-
wisk naukowych. Dzięki takiej właśnie strukturze mamy wgląd
operacyjne, realizacja których pozwoliłaby na bardziej efektyw-
ki unijne przez placówki Akademii i budowanie przez władze
w problemy zarówno jednostek badawczych, jak i uczelni. Ten
ne wykorzystanie intelektualnego i badawczego potencjału po-
Akademii komunikacji między nauką a biznesem, który będzie
potencjał uległ jednak zamrożeniu pod rządami nowej Ustawy
szczególnych struktur Akademii, przy zachowaniu ich autonomii.
dysponentem środków na prace badawcze.
4
dwutygodnik PANorama PAN NUMER 5 (38)
marzec 2015
Profesor Mirosława Marody, członek korespondent PAN, jest profesorem socjologii, specjalistką
w zakresie teorii zmiany społecznej, psychologii
społecznej, teorii działania społecznego, socjologii
poznania oraz socjologii historycznej.
Od wielu lat jest związana z Instytutem Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Była jego dyrektorem, obecnie jest przewodniczącą Rady Naukowej
i kieruje Zakładem Psychologii Społecznej. Jest także
kierownikiem Ośrodka Badań Politycznych w Międzywydziałowym Instytucie Studiów Społecznych
UW. Przez wiele lat prowadziła zajęcia dla doktorantów w Szkole Nauk Społecznych
Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. Jest członkiem Komitetu Socjologii PAN. W kadencji 2011-2014 pełniła funkcję wiceprezesa PAN.
Pełniła różnorodne funkcje zarządzające w organizacjach naukowych, była
m.in. członkiem Zarządu Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, Rady Naukowej CBOS, redaktorem „Polish Sociological Rewiev”, członkiem
Rady Naukowej Invisible College. Była także m.in. konsultantem Komitetu Prognoz
„Polska w XXI wieku” przy Prezydium PAN, doradcą premiera RP Włodzimierza Cimoszewicza oraz członkiem Rady Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie
Ministrów. Brała również udział w realizacji Narodowego Programu Foresight Polska
2020 jako członek Panelu Głównego.
Autorka prac teoretycznych, koncentrujących się wokół podstawowej dla socjologii relacji między jednostką a szerszymi układami społecznymi, ośmiu książek autorskich oraz podręczników (m.in.„Przemiany więzi społecznych. Zarys teorii zmiany
społecznej”, wraz z prof. Anną Gizą-Poleszczuk), a także ponad dwudziestu innych,
w przypadku których była jednocześnie pomysłodawcą, redaktorem i współautorem. Stworzyła wiele artykułów popularnonaukowych oraz ponad 130 artykułów
naukowych publikowanych w pismach krajowych i zagranicznych.
Zaangażowana jako kierownik bądź członek zespołu w realizację trzynastu
projektów badawczych, z czego prawie połowa miała charakter międzynarodowy.
Fundacja na rzecz Nauki Polskiej wyróżniła ją w 2002 r. tzw. subsydium profesorskim (obecnie Program Mistrz). W 2011 r. została uhonorowana przez Prezydenta
RP Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
5
OPINIE
Rezolucja Komitetu Cytobiologii PAN
Czy to koniec dyskryminacji nauk
biologiczno-medycznych?
„Obszary wiedzy przez nas reprezentowane (…) należą do wspieranych i docenianych w krajach rozwiniętych ze
względu na ich rolę w m.in. ochronie zdrowia społeczeństw” – pisze w liście do Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa
Wyższego Komitet Cytobiologii PAN, wyrażając swój protest wobec pomijania dziedzin biologiczno-medycznych
w procedurze przyznawania nagród za wybitne osiągnięcia naukowe. „Przegląd regulacji prawnych dotyczących
nagród ministra dobiegł końca, a jego wnioski w najbliższym czasie znajdą wyraz w projektach nowelizacji wszystkich
rozporządzeń regulujących przyznawanie nagród ministra” – odpowiada Ministerstwo.
Na posiedzeniu plenarnym Komitetu Cytobiologii PAN
w dniu 20.11.2013 jednym z omawianych zagadnień było
Wydziału UAM podjęła uchwałę (7/01/2013) sprzeciwiającą się
temu rozporządzeniu.
rozporządzenie MNiSW (z 15.01.2013) w sprawie „nagród za
9.01.2014 Komitet Cytobiologii PAN przesłał rezolucję do
wybitne osiągnięcia naukowe oraz za osiągnięcia w opiece
Ministerstwa dotyczącą zmiany tego rozporządzenia, które
naukowej i dydaktycznej”. Referentem był prof. dr hab. P. Woj-
dyskryminuje nauki biologiczno-medyczne i wiąże
taszek, Prodziekan ds. Nauki i Współpracy z Zagranicą Wydzia-
przyznanie nagrody z uzyskaniem stopni/tytułów na-
łu Biologii UAM, wskazując na dyskryminujący jego charakter
ukowych. W odpowiedzi z dnia 13.02.2014 dr hab. Daria Li-
– przede wszystkim niedocenianie osiągnięć w dziedzinie
pińska-Nałęcz, Podsekretarz stanu (pismo DS.DS.176.3.2014/
nauk biologiczno-medycznych. Członkowie Komitetu wyra-
AS) dostrzegła zasadność naszych uwag obiecując analizę
żając dezaprobatę dla tego rozporządzenia, postanowili in-
i zmianę tych przepisów (obydwa pisma dostępne w zakładce
terweniować w tej sprawie, tym bardziej, że podjęte poprzed-
Rezolucje/Petycje/Opinie
nio poniższe działania – zrelacjonowane przez referenta – nie
Żadne zmiany nie zostały wprowadzone przez rok i dla-
odniosły skutku.
tego 6.02.2015 wystosowaliśmy rezolucję Komitetu Cyto-
9 listopada 2012 r do MNiSW przesłano stanowisko Kon-
http://cytobiologia.nencki.gov.pl).
biologii PAN [dostępna na str. 7 – red.].
ferencji Dziekanów Wydziałów Przyrodniczych Uniwersyte-
Z nadzieją przyjmujemy odpowiedź z Ministerstwa Nauki
tów Polskich (KDWPUP) w sprawie projektów rozporządzeń
i Szkolnictwa Wyższego z dnia 18.02.2015 [dostępna na str. 8
MNiSW dotyczących systemu nagród dla nauczycieli akade-
– red.], że feralne rozporządzenie wreszcie zostanie zmienio-
mickich i pracowników naukowych sygnowane przez Dzieka-
ne i czekając na informację o zapowiadanych konsultacjach
na Wydziału Biologii UAM prof. dr hab. B. Jackowiaka.
dotyczących jego nowelizacji. Mamy nadzieję, że zakończy się
W odpowiedzi z grudnia 2012 r. Podsekretarz Stanu, dr hab.
dyskryminacja nauk biologiczno-medycznych.
Daria Lipińska-Nałęcz napisała, że uwagi KDWPUP zostały
wzięte pod uwagę, lecz 15.01.2013 ukazało się rozporządzenie
(Dz. U. Poz. 101) nieuwzględniające ich, więc 01.02.2013 Rada
6
prof. dr hab. Elżbieta Wyroba – przewodnicząca
Komitetu Cytobiologii PAN
dwutygodnik PANorama PAN NUMER 5 (38)
Prof. dr hab. Lena Kolarska-Bobińska
Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Szanowna Pani Minister,
Ponownie zwracamy się do Pani Minister z pilnym postulatem zmiany rozporządzenia z dnia 15 stycznia 2013 w sprawie nagród za wybitne osiągnięcia naukowe oraz za osiągnięcia w opiece naukowej i dydaktycznej.
9 stycznia 2014 skierowaliśmy na ręce Pani Minister rezolucję dotycząca zmiany tego rozporządzenia, które dyskryminuje nauki biologiczno-medyczne i wiąże przyznanie nagrody z nadaniem tytułu profesora – wbrew poprzednio
stosowanym przepisom.
W odpowiedzi z dnia 13 lutego 2014 (załączona)
dr hab. Daria Lipińska-Nałęcz, Podsekretarz stanu (pismo
DS.DS.176.3.2014/AS) dostrzegła zasadność naszych uwag
obiecując analizę i zmianę tych przepisów. Niestety do tej
pory nie została wprowadzona żadna zmiana.
Naszą wątpliwość budzi poniższy paragraf:
§ 2.1. Nagrody za wybitne osiągnięcia naukowe przyznaje się za
mające światowe znaczenie osiągnięcia prowadzące do nadania
tytułu naukowego profesora lub tytułu profesora sztuki, uzyskane
w szczególności w obszarach wiedzy obejmujących obszary nauk
ścisłych, technicznych, społecznych i humanistycznych.
Reprezentując naukowców z 24 największych placówek
biologiczno-medycznych w Polsce pragniemy zwrócić uwagę, że obszary wiedzy przez nas reprezentowane – zaliczane
do „LIFE SCIENCES” (nauk o życiu) należą do wspieranych
i docenianych w krajach rozwiniętych ze względu na ich
rolę w m.in. ochronie zdrowia społeczeństw (w tym tworzenie nowych leków/terapii), monitorowanie warunków
zdrowotno-higienicznych współczesnych społeczeństw
w zmieniającym się środowisku, zapewnianiu jakości
żywności i upraw.
Pominięcie całej tej dziedziny nauk jest sprzeczne
z inicjatywami i trendami światowymi. W dokumentach UE
już wiele lat temu (rok 2002) pojawiło się to niezwykle ważne
sformułowanie wskazujące jakie znaczenie mają w/w nauki
m.in. w ekonomii opartej na wiedzy:
„Life sciences and biotechnology are widely recognized
to be [...] the next wave of knowledge-based economy, creating new opportunities for our societies and economies” [1].
marzec 2015
W marcu 2013 roku oficjalnie podpisano memorandum
EU-LIFE – inicjatywy, której przyświeca następujące hasło ‘Buil­
ding and promoting Excellence in Life Sciences in Europe’
skupiającej 13 instytucji, ponad 7 tysięcy naukowców i personelu technicznego realizujących 106 grantów ERC i koordynując
21 projektów UE. W ostatnim posiedzeniu rady dyrektorów tego
gremium uczestniczyli wysocy rangą przedstawiciele Argentyny i Brazylii, co świadczy o rozszerzaniu się tej inicjatywy [2].
W USA – wg portalu USA LIFE SCIENCES DATABASE [3] jest
ponad 34 tys. firm w obszarze bio-tech. O potencjale rosnącej
i istotnej sfery tzw. Biobiznes świadczyć może fakt dotyczący
przejęcia irlandzkiej firmy biofarmaceutycznej przez firmę amerykańską, której wartość rynkowa stała się jedną z największych
fuzji ubiegłego roku o łącznej wartości ponad 100 mld euro [3].
W ubiegłym tygodniu w „Science” pojawiło się to hasło
[4]: ‘We propose that translational research needs to venture out
of its comfort zone and become more interdisciplinary. Physicians, pharmacists, statisticians, computational biologists, social
scientists and others from academia, health care and industry
should be working hand in hand.’
Jednocześnie uważamy, że nagrodzone może być każde wybitne osiągnięcie naukowe o światowym znaczeniu
NIEZALEŻNIE od uzyskania tytułu naukowego.
W obecnej formie rozporządzenie jest DEMOTYWUJĄCE
młodych naukowców – wbrew różnym inicjatywom podejmowanym m.in. przez Unię Europejską, agendy rządowe (NCN, NCBR) i FNP wspierającym to grono.
Podtrzymujemy naszą gotowość – jako Komitet istniejący
od 1972 roku – uczestniczenia w konsultacjach, oferując pomoc i ekspertyzę w powyższej sprawie.
Odnośniki:
1. EC (2002) Communication from the Commission ‚Life sciences
and biotechnology – A strategy for Europe.’ COM(2002) 27. European Commission, Brussels, Belgium
2. http://eu-life.eu
3. Lab Times (2014) 5, 41.
4. Janine T. Erler. Nature 517, 438 (22 January 2015) doi:10.1038/517438e
Z poważaniem
Do wiadomości:
1. Marszałek Senatu – Pan Bogdan Borusewicz
2. Marszałek Sejmu – Pan Radosław Sikorski
3. Prezes Rady Ministrów – Pani Ewa Kopacz
Warszawa, 6.02.2015
7
fot. Kamil Broszko/ Fundacja Polskiego Godła Promocyjnego
Jaka nauka dla innowacji
Odpowiedź Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego
fot. sxc.hu
Wymiana poglądów i doświadczeń na temat stanu nauki oraz szkolnictwa wyższego w Polsce w aspekcie współpracy
z biznesem – taki był cel debaty „Rola nauki w służbie innowacyjnego społeczeństwa”.
Spotkanie 26 lutego zorganizowała Fundacja Polskiego
kształcenie światłych obywateli i wyrabianie umiejętności współ-
Nie znalazłam natomiast przesłanek na rzecz rezygnacji
Godła Promocyjnego „Teraz Polska” wraz z Akademią Młodych
pracy, pobudzanie kreatywności, tolerancji i otwartości, upo-
Pani Prof. Elżbieta Wyroba
z powiązania nagród w tej kategorii z uzyskaniem tytułu na-
Uczonych PAN i Międzynarodowym Instytutem Biologii Mole-
wszechnianie i popularyzacja wyników badań oraz ich wdrażanie
Przewodnicząca Komitetu Cytobiologii PAN
ukowego profesora lub tytułu profesora sztuki. U podstaw tej
kularnej i Komórkowej, który był także gospodarzem debaty.
w praktyce. Jako jeden z elementów utrudniających efektywny
decyzji legły dwa powody. Pierwszym jest prawne umocowa-
W gronie dyskutantów znaleźli się przedstawiciele środowiska
transfer technologii z nauki do biznesu wymienił zbyt małą liczbę
Szanowna Pani Profesor,
nie wspomnianego rozporządzenia w ustawie z dnia 14 marca
naukowego i otoczenia biznesu, a także brokerzy innowacji oraz
programów umożliwiających realizację fazy „dowodu koncepcji”
bardzo dziękuję za Pani pismo z dnia 6 lutego br. w spra-
2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stop-
eksperci administracji państwowej i europejskiej: Krzysztof Przy-
(proof-of-concept) w zakresie badań stosowanych.
wie potrzeby zmiany rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa
niach i tytule w zakresie sztuki (art. 32 ust. 4-5), które powiązanie
był (prezes Fundacji Teraz Polska), prof. dr hab. Janusz Bujnicki
Po tych wystąpieniach odbyła się dyskusja. Paneliści byli
Wyższego z dnia 15 stycznia 2013 r. w sprawie nagród za wybitne
to czyni zasadnym. Powodem drugim – i w tej sprawie de-
(MIBMiK, AMU), Dariusz Kołoda (Uniwersytet Warszawaki, Bro-
zgodni, że podstawowym problem na linii nauka – biznes jest
osiągnięcia naukowe oraz za osiągnięcia w opiece naukowej i dy-
cydującym – jest możliwość złożenia wniosku o przyznanie
ker Innowacji), Michał Pajdak (Top 500 Innovators, AppGration),
brak komunikacji między naukowcami a przedsiębiorcami
daktycznej. Uprzejmie informuję, że zapowiedziany w moim
nagrody ministra za wybitne osiągnięcia naukowe lub nauko-
dr Agnieszka Skala (Politechnika Warszawska, Szkoła Przedsię-
oraz wzajemne niezrozumienie swoich celów i potrzeb. Zwra-
piśmie z dnia 13 lutego 2014 r. przegląd regulacji prawnych do-
wo-techniczne. W tej kategorii nagród nie ma regulacji odno-
biorczości Innovation Nest), dr Daria Gołębiowska-Tataj (Tataj
cano też uwagę na konieczność modernizacji istniejącego sys-
tyczących nagród ministra dobiegł końca, a jego wnioski w naj-
szących się do pożądanych u kandydatów stopni czy tytułu.
Innovation), Krzysztof Gulda (Komitet Europejskiej Przestrzeni
temu zarządzania funduszami na innowacje.
Warszawa, 18 lutego 2015 r.
bliższym czasie znajdą wyraz w projektach nowelizacji wszyst-
Zachęcam Panią Profesor oraz naukowców zrzeszonych
Badawczej i Innowacji) oraz Dariusz Żuk (Polska Przedsiębiorcza).
kich rozporządzeń regulujących przyznawanie nagród ministra.
w Komitecie Cytobiologii PAN do wzięcia udziału w rychłych
Debatę rozpoczął prezes PAN prof. dr hab. Michał Kleiber.
Jednym z tych wniosków jest odejście od budzącej sprzeciw
konsultacjach dotyczących wspomnianych nowelizacji. Pań-
W swoim wystąpieniu określił innowacyjność jako synergię
B.H-J.
części środowiska naukowego preferencji dla obszarów nauk
stwa ewentualne uwagi z pewnością wpłyną pozytywnie na
płynącą z wielu działań obejmujących system edukacji, spo-
ścisłych, technicznych, społecznych i humanistycznych w wyżej
ostateczny kształt przepisów dotyczących nagród ministra.
sób prowadzenia badań, regulacje prawne, dostęp do kapitału
Komentuje prof. Janusz Bujnicki: Widzę dwa główne problemy do rozwiązania: jeden natychmiast, a drugi w dłuższej
perspektywie. Po pierwsze, konieczne jest zbudowanie mostów
nad „doliną śmierci” między wynalazkami będącymi wynikiem badań podstawowych a ich wdrożeniem w praktyce –
tutaj kluczowe jest zapewnienie finansowania badań ze środków publicznych przynajmniej do etapu „dowodu koncepcji”,
po którym można liczyć na inwestycje funduszy prywatnych.
Po drugie, trzeba zmienić system edukacji – zastąpić tępienie
kreatywności i odwagi do wyróżniania się – na wzmacnianie
tych cech! I to od przedszkola.
wymienionym rozporządzeniu. Pragnę przy tym zwrócić uwagę
wśród ubiegłorocznych laureatów nagrody ministra za wybitne
1 http://www.nauka.gov.pl/komunikaty/zaproszenie-do-skladania-wnioskow-o-nagrody-rm osiagniecia-naukowe-lub-naukowo-techniczne.htrnl
osiągnięcia naukowe znalazł się przedstawiciel nauk medycz-
Z wyrazami szacunku
Pani Profesor na to, że priorytet ten miał wymiar tylko formalny:
podwyższonego ryzyka oraz ochronę własności intelektualnej.
Podkreślił, że u podstaw innowacyjności leży kultura kreatywności. A według niego w Polsce ciągle jeszcze brakuje szacunku dla podejmowania ryzyka oraz zrozumienia dla porażek.
nych, prof. Krzysztof Giannopoulos (szczegóły pod adresem
O roli nauki dla rozwoju innowacji mówił prof. Janusz Bujnic-
http://www.nauka.gov.pl/nagrody/nagrody-ministra-nauki-i-
ki, jeden z Liderów Przyszłości wytypowanych przez ekspertów
szkolnictwa-wyzszego-za-wybitne-osiagniecia-naukowe-oraz-
magazynu „Teraz Polska”. Podkreślił, że misją nauki jest dążenie do
za-osiagniecia-w-opiece-naukowej-i-dydaktycznej-2014.html).
doskonałości poprzez zdobywanie wiedzy i badania naukowe,
8
dwutygodnik PANorama PAN NUMER 5 (38)
marzec 2015
Więcej o debacie na stronie Teraz Polska: http://www.terazpolska.pl/pl/a/Nauka-i-biznesjak-zmniejszyc-dystans.
9
wydarzenia
fot. Archiwum PAN
r Laureaci Nagród Wydziałowych Wydziału II PAN oraz kierownictwo Akademii. Od lewej w pierwszym rzędzie: prof. Marian Saniewski, dr Wiesława Czachowska, dr Dawid Bielewicz, prof. Zofia Szweykowska-Kulińska, prof. Bożena Kamińska-Kaczmarek, dr Iwona Ciechomska, prof.
Anna Nadolska-Orczyk, mgr Marta Dmochowska-Boguta. W drugim rzędzie: prof. Michał Kleiber, Prezes PAN, dr hab. Michał Dąbrowski, prof.
Artur Jarmołowski, prof. Wacław Orczyk, dr Aleksandra Ellert-Miklaszewska, mgr Wojciech Zalewski, dr Sebastian Gasparis. W trzecim rzędzie:
dr Karol Zub, prof. Marek Konarzewski, prof. Jerzy Duszyński, dziekan Wydziału II PAN, prof. Stanisław Filipowicz, dziekan Wydziału I PAN.
PAN nagradza biologów
Pięć prac za najlepsze w 2014 roku uznał Wydział II Nauk Biologicznych i Rolniczych PAN.
Wręczono także trzy Medale im. Michała Oczapowskiego.
Nagrody i wyróżnienia wydziałowe przyznawane są za szcze-
posiadające po trzy genomy diploidalne różnych gatunków.
gólnie ważne prace naukowe opublikowane w prestiżowych
Dlatego zarówno badania, jak i hodowla zbóż są procesem
czasopismach lub wydawnictwach dostępnych w obiegu mię-
trudnym i długotrwałym. Jednym z ułatwień jest technologia
dzynarodowym, a także za wybitny wkład w działalność organiza-
wyciszania genów RNAi, która dotyczy m.in. genów homolo-
torską na rzecz rozwoju nauk biologicznych i rolniczych. Medal im.
gicznych. Zespół bada także funkcje tych wyciszonych genów.
Michała Oczapowskiego przyznawany jest zaś od 1988 r. za wy-
Nagrodzona praca opisuje geny, które mogą być wykorzysta-
bitny wkład w rozwój nauk rolniczych i stosowanych nauk biolo-
ne użytkowo, a nie były dotychczas poddane analizom.
gicznych (w tym również leśnictwa, weterynarii, nauk o żywności
Nagroda za cykl siedmiu publikacji na temat przyczyn
i ochrony przyrody). Może trafić do osoby lub instytucji – uczelni,
zróżnicowania rozmiarów ciała i tempa metabolizmu łasicy
placówki naukowej czy czasopisma naukowego. O nadaniu Me-
Mustela nivalis, dla zespołu w składzie: dr Karol Zub, dr Pau-
dalu decyduje Kapituła, złożona z dotychczasowych laureatów.
lina A. Szafrańska i prof. dr hab. Marek Konarzewski, czło-
W 2014 roku nagrodę za wybitne osiągnięcia badawcze
„Biotechnologia zbóż: wprowadzenie technologii RNAi
nek korespondent PAN, została przyznana na wniosek Rady
Naukowej Instytutu Biologii Ssaków PAN w Białowieży.
oraz innych metod genomiki funkcjonalnej w celu określe-
Badania dotyczyły cechy fizjologicznej łasicy, jaką jest bar-
nia funkcji genów oraz uzyskania linii jęczmienia, pszenicy
dzo wysokie tempo metabolizmu w momencie aktywności. Fi-
i pszenżyta o ulepszonych cechach agronomicznych” otrzy-
zjologowie ekologiczni od lat zadawali sobie pytanie, jak w ogó-
mał zespół: prof. dr hab. Anna Nadolska-Orczyk, prof. dr hab.
le możliwe jest funkcjonowanie tego drapieżnika w warunkach
Wacław Orczyk, dr Sebastian Gasparis, mgr Marta Dmo-
naturalnych. Laureaci nagrody doszli do wniosku, że kluczem
chowska-Boguta oraz mgr. Wojciech Zalewski. Z wnioskiem
do sukcesu jest… lenistwo. W badaniach udało się ustalić, że
o przyznanie tego wyróżnienia wystąpiła Rada Naukowa Instytu-
podczas 2-3 godzin dobowej aktywności podczas szukania
tu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin – Państwowy Instytut Badawczy.
ofiary metabolizm łasicy jest niezwykle wysoki, natomiast całą
Badania zespołu dotyczą złożoności genomu zbóż. Dla
resztę doby zwierzę poświęca na sen i wypoczynek. Nierzadko
przykładu pszenica, pszenżyto i owiec to alloheksaploidy
10
zajmując zresztą w tym celu norę upolowanego zwierzęcia.
dwutygodnik PANorama PAN NUMER 5 (38)
Nagrodę za wybitne osiągnięcie badawcze opisujące
zabezpieczone przed bodźcami w innych przypadkach induku-
nowe aspekty procesu biogenezy mikroRNA u roślin na wnio-
jących śmierć. Ustalono także, że guzy mózgu wyłączają układ
sek Rady Wydziału Biologii Uniwersytetu im. Adama Mickie-
odpornościowy – przyciągają komórki tego układu i poprzez
wicza przyznano zespołowi w składzie: prof. dr hab. Artur
wydzielane cząsteczki wyłączają odpowiedź przeciwnowo-
Jarmołowski, prof. dr hab. Zofia Szweykowska-Kulińska,
tworową organizmu. W wyniku badań udało się scharakteryzo-
dr Dawid Bielewicz i dr Małgorzata Kalak.
wać w warunkach hodowli oraz w modelu in vivo, co dzieje się
MikroRNA to krótkie odcinki RNA, które pełnią kluczo-
w momencie przeprogramowania komórek glejaka oraz ukła-
wą rolę w regulacji rozwoju, odpowiedzi roślin i zwierząt na
du odpornościowego. Zidentyfikowano m.in. szlaki sygnałowe
zmieniające się warunki środowiskowe, a także w ekspresji
oraz programy genetyczne inaczej aktywowane w przypadku
genów. W wyniku wcześniejszych badań pojawiło się pytanie,
tego typu guzów. Okreslono te, które potencjalnie mogą być
dlaczego geny kodujące te niewielkie cząsteczki są tak bardzo
wykorzystane w terapii celowanej, nastawionej na konkretne
skomplikowane – mogą mieć długość nawet 5 tys. par zasad –
interakcje między guzem a środowiskiem.
skoro uzyskuje się z niej cząstkę 21-nukleotydową. Naukowcy
Przyznane zostało także jedno wyróżnienie za monografię
w swojej pracy wykazali, że niezwykle skomplikowane dojrze-
naukową „The ants of Poland with reference to the myrmeco-
wanie transkryptu pierwotnego, w którym zawarty jest mi-
fauna of Europe”, autorstwa zespołu w składzie: prof. dr hab.
kroRNA, pełni kluczową rolę w poziomie ekspresji dojrzałego
Wojciech Czechowski, prof. dr hab. Alexander G. Radchen-
mikroRNA, a tym samym w późniejszej regulacji ekspresji ge-
ko i dr Wiesława Czechowska. Praca ta została zgłoszona na
nów. Dla przykładu, analiza jednego z mikroRNA wykazała, że
wniosek Rady Naukowej Muzeum i Instytutu Zoologii PAN.
poprzez złożoność budowy genu roślina może w prawidłowy
sposób odpowiadać na atak patogenów.
Prezydium Kapituły Medalu im. Michała Oczapowskiego
przyznało te wyróżnienia prof. dr hab. Andrzejowi Mocekowi
Zespół w składzie prof. dr hab. Bożena Kamińska-Kacz-
za wybitny wkład w rozwój gleboznawstwa i ochrony środowiska
marek, dr Małgorzata Sielska, dr Iwona Ciechomska, dr
przyrodniczego, prof. dr hab. Zygmuntowi Pejsakowi, człon-
Aleksandra Ellert-Miklaszewska, dr Konrad Gabrusiewicz
kowi rzeczywistemu PAN za wybitny wkład w rozwój weterynarii
oraz dr hab. Michał Dąbrowski odebrał nagrodę za odkrycie
oraz prof. dr hab. Marianowi Saniewskiemu, członkowi rzeczy-
nowych mechanizmów nowotworzenia kluczowych dla pato-
wistemu PAN, za wybitny wkład w rozwój filozofii roślin.
biologii i terapii glejaków. Z wnioskiem wystąpiła Rada Naukowa
Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN.
W nagrodzonej pracy autorzy próbują wyjaśnić powody
dużej agresywności guzów mózgu. Obecnie guzy te uznawane są za jedne z najbardziej złośliwych nowotworów i właściwie
nie ma na nie skutecznej terapii. Zespół odkrył, że na klasyczne
terapie komórki odpowiadają włączeniem programu protekcyjnego, w wyniku którego przez pewien czas komórki te są
W uroczystości wręczenia nagród, która odbyła się
9 grudnia 2014 roku w Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie,
uczestniczyli Prezes PAN Michał Kleiber, wiceprezesi PAN,
władze Wydziałów i kierownictwo Akademii, a także prof.
Andrzej Grzywacz, przewodniczący Komisji Konkursowej
Wydziału II PAN. W ubiegłym roku złożono 13 wniosków
o nagrody, spośród których na Zebraniu Plenarnym Wydziału 21 listopada 2014 r. wybrano pięć najlepszych prac.
„Panorama PAN”. Dwutygodnik Polskiej Akademii Nauk. Wydawca: Polska Akademia Nauk. Nr 5 (38) marzec 2015.
Rada Redakcyjna: przewodniczący – Adam Zięcik; członkowie – Andrzej Gorzym, Beata Hasiów-Jaroszewska, Andrzej Markowski, Krzysztof Michalski,
Andrzej Rychard, Bronisław Tumiłowicz, Aleksander Welfe.
Redakcja: Adam Zięcik – redaktor naczelny; Michał Kabata – z-ca redaktora naczelnego; Marta Kotwica – sekretarz redakcji, korekta;
Katarzyna Czarnecka – redakcja tekstów; opracowanie graficzne, korekta techniczna – ITEM.
Kontakt: Polska Akademia Nauk, pl. Defilad 1, 00-901 Warszawa, pok. 2605, tel. (22) 182-60-04, tel./fax (22) 182-70-69; [email protected]; panorama.pan.pl.
Redakcja przyjmuje teksty wyłącznie w wersji elektronicznej do 6 tys. znaków ze spacjami oraz ilustracje i zdjęcia w formacie.jpg lub.png w wysokiej rozdzielczości (min. 300 dpi) wraz z opisem oraz imieniem i nazwiskiem autora. Redakcja jest uprawniona do skracania artykułów, nadawania im tytułów/śródtytułów,
wprowadzania niezbędnych zmian stylistycznych. Przedruk może nastąpić za zgodą redakcji z podaniem źródła pierwodruku.
marzec 2015
11