Szkice archiwalno-historyczne nr 6, 2010

Archiwum Państwowe w Katowicach
Szkice archiwalno-historyczne nr 6, 2010
Cena: 25 zł 5 zł
Streszczenia artykułów:
Artykuły
Piotr Greiner, Plany miast pruskiego Górnego Śląska z lat 1810 1811/15
Autor poddał analizie pierwszą udaną próbę stworzenia na pruskim Górnym Śląsku zestandartowany pod względem
kartograficznym zestaw map wielkoskalowych (planów) wszystkich ówcześnie istniejących pod względem prawnym
miast. W ich efekcie zrządzeniem losu, mając w pamięci ogromne straty archiwaliów górnośląskich w czasie II wojny
światowej, współczesny historyk dysponuje porównawczym obrazem aż 28 z 30 istniejących na początku XIX wieku
miast na historycznym pruskim Górnym Śląsku. Podkreślić należy, że wszystkie 28 miast, których zachowały się
zdjęcia kartograficzne wykonane w tym samym "momencie" historycznym, posiadają podstawową mapę w skali
1:7200.
Przemysław Snoch, Kancelaria miasta Sosnowca w latach 1916-1939
Artykuł przestawia organizację i sposób funkcjonowania kancelarii władz miejskich Sosnowca w latach I wojny
światowej i w latach 1918 1939. Na podstawie zachowanych w zespole archiwalnym Akta miasta Sosnowca
wewnętrznych normatywów kancelaryjnych omówione zostały zasady rejestracji pism, sygnowania i obiegu
korespondencji oraz łączenia pism w sprawy i układu akt w registraturze Magistratu i Zarządu Miejskiego. Niniejsze
opracowanie porusza także zagadnienie stosunku lokalnych władz samorządowych do reformy w Polsce biurowości z
1931 roku i trudności, jakie napotkało wprowadzenie w życie systemu kancelarii bezdziennikowej, opartego na
rzeczowym wykazie akt.
Edward Długajczyk, Agendy polityczno-śledcze Policji Województwa Śląskiego w latach 1922-1939
Obok polskiego wywiadu wojskowego na Górnym Śląsku w latach 1922 1939 działalność wywiadowczą skierowaną
przeciwko Niemcom prowadziła również Policja Polityczna funkcjonująca w ramach autonomicznej Policji
Województwa Śląskiego, początkowo ofensywnie po niemieckiej stronie podzielonego kordonem granicznym regionie,
a potem tylko w formie defensywnym. Autor przedstawia zmiany organizacyjne agend policyjno-śledczych na terenie
województwa śląskiego oraz ich sukcesy i porażki na polu zwalczania niemieckiej agentury wywiadowczej.
Krzysztof Langer, Przyczynek do historii małych ojczyzn, czyli co komu w Lubomii śmierdziało i o secesji Grabówki
Artykuł skupia się na drobnym epizodzie z przeszłości trzech miejscowości leżących obecnie w powiecie
wodzisławskim, wówczas rybnickim: Syryni, Grabówki oraz Lubomi. Na początku lat 20-tych XX wieku mieszkańcy
Grabówki postanowili, z sobie tylko znanych powodów, oderwać się od gminy Syrynia i następnie przyłączyć swą
miejscowość do gminy Lubomia. O swej woli z prośbą o rozstrzygnięcie powiadomili Wydział Powiatowy w Rybniku.
Cały sprawa ostatecznie oparła się nie na merytorycznych argumentach, lecz na wzajemnych inwektywach,
złośliwościach oraz donosach, dającym tym samym przykład lokalnego pieniactwa i małostkowości.
Grzegorz Bębnik, "Kowalski i towarzysze". Epizod z dziejów niemieckiej dywersji w sierpniu i wrześniu 1939 roku
Autor poddaje analizie jeden z przypadków niemieckich działań dywersyjnych w sierpniu 1939 roku - próbę
wysadzenia torów kolejowych pomiędzy Częstochową a Porajem. Na podstawie zachowanych akt toczonego w tej
sprawie przez Policję Województwa Śląskiego śledztwa, jak też znajdujących się w niemieckich archiwach
dokumentów Abwehry usiłuje zrekonstruować przebieg wypadków, sporo miejsca poświęcając niedoszłym
zamachowcom i ich powiązaniom z niemieckim wywiadem. W zakończeniu autor zastanawia się, na ile opisany
1
Archiwum Państwowe w Katowicach
przypadek odzwierciedlać może przygotowania Abwehry do akcji dywersyjnej w związku z wojną 1939 roku.
Mirosław Węcki, Pierwsze miesiące okupacji Olkusza podczas II wojny światowej w świetle raportów landrata
Heinricha Grolla
Powiat olkuski znalazł się podczas II wojny światowej na pograniczu wcielonych do Trzeciej Rzeszy terenów Górnego
Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego oraz pozostałych ziem polskich wchodzących w skład Generalnego Gubernatorstwa.
Władze okupacyjne, kierując się interesem gospodarczym, włączyły do Niemiec najbardziej uprzemysłowioną zachodnią część powiatu olkuskiego. Czysto polski charakter tego obszaru sprawił jednak, że tamtejsza rzeczywistość
okupacyjna pod wieloma względami bardziej przypominała stosunki w GG niż na pobliskim Górnym Śląsku. Odbiło się
to na działaniach niemieckiego aparatu administracyjnego w powiecie olkuskim. Jego budowę i działalność zostały
drobiazgowo opisane w raportach olkuskiego landrata - Heinricha Grolla, co zostało zaprezentowane przez nieznane
dotąd raporty z okresu do września 1939 do czerwca 1940 roku.
Sławomira Krupa, Antonina Staszków, Personel Staatsarchiv Kattowitz w latach 1939-1945 w świetle ich akt
osobowych
Artykuł, w oparciu o zachowane materiały archiwalne, omawia personel Staatsarchiv Kattowitz, placówki archiwalnej,
działającej w latach 1939-1945. Opisuje zasady kształcenia i rekrutacji do pracy w zawodzie archiwisty. Wykorzystując
zachowane teczki personalne pracowników katowickiego archiwum oraz dostępną literaturę, autorki podjęły próbę
odtworzenia życiorysów zarówno kierowników Archiwum, jak i szeregowych pracowników.
Jakub Grudniewski, Przykład tragicznego losu Górnoślązaków w mundurach Wehrmachtu - Josef Steinski z
Królewskiej Huty
Na podstawie akt Sądu Komendantury Wehrmachtu na Górnośląski Okręg Przemysłowy (Gericht der Wehrmacht Kommandantur des Industriegebiets Oberschlesien) przechowywanych w Archiwum Państwowym w Katowicach
pokazany został na jednostkowym przykładzie tragiczny los Górnoślązaków zmuszonych do służby wojskowej w armii
niemieckiej podczas II wojny światowej. Zachowane materiały źródłowe ilustrują bezwzględną pracę wojskowego
wymiaru sprawiedliwości (nawet w styczniu 1945 r.) oraz tragiczny los ludności zmuszonej do walki na obcej ziemi w
obcych mundurach.
Dariusz Węgrzyn, Trudna koegzystencja. Stosunki pomiędzy polską administracją cywilną a władzami sowieckimi na
Śląsku Opolskim w okresie od marca do grudnia 1945 roku
Artykuł przedstawia sytuację, jaka wytworzyła się na terenach byłej niemieckiej części Górnego Śląska (tzw. Śląska
Opolskiego) w 1945 roku po zajęciu tego obszaru przez wojska sowieckie, z uwypukleniem stosunków tworzącej się
tam polskiej administracji z funkcjonującymi organami władzy sowieckiej (komendantury wojenne) oraz jednostkami
Armii Czerwonej. Zamiarem autora było wskazanie na wpływ strony sowieckiej na kluczowe dla tego regionu zjawiska
zachodzące tam po zakończeniu wojny: przejecie potencjału przemysłowego, wysiedlenia, migracje, politykę
narodowościową, formowanie się systemu politycznego i zrębów polskiej administracji. Artykuł omawia również
przypadki przestępstw dokonywanych przez żołnierzy Armii Czerwonej na omawianym terenie.
Tomasz Szafron, Radosław Miłych, Akta osobowo-płacowe byłej PZPR zgromadzone w Archiwum Państwowym w
Katowicach jako przykład źródła do badań nad historią PRL
Do badań nad najnowszą historią Górnego Śląska oprócz materiałów archiwalnych wytworzonych przez struktury
Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, które po 1991 roku zostały przejęte do Archiwum Państwowego w Katowicach
równie istotne są, do tej pory kwalifikowane jako materiał niearchiwalny, akta personalne partyjnych pracowników
etatowych, a także ich karty osobowo-płacowe oraz listy płac, również przechowywane w katowickim Archiwum.
Autorzy zwracają uwagę, że tego typu źródła historyczne są najważniejszymi do odtworzenia biografii ludzi
komunistycznego aparatu partyjnego, jak i do poznania funkcjonowania aparatu reżimowego komunistycznej Polski
do 1989 roku.
Materiały
2
Archiwum Państwowe w Katowicach
Zdzisław Jedynak, Katowice, Kuźnica Bogucka i Brynów na podstawie niepublikowanej części urbarza [Urbarium] z
1702 roku
W opracowaniu poddano analizie niepublikowany do tej pory fragment urbarza sporządzony w 1702 roku. Ukazuje ona
strukturę ludnościową Katowic, Kuźnicy Boguckiej i Brynowa na początku XVIII wieku, kiedy głównym zajęciem
mieszkańców było nadal rolnictwo, ale istniała też rozszerzająca się grupa ludzi związanych z działalnością tutejszej
huty żelaza, funkcjonującej jednak w ramach panujących ciągle stosunków feudalnych. Urbarz ukazuje czas, gdy
tutejsi chłopi i rzemieślnicy mówili prawie wyłącznie po polsku.
Tomasz Hajewski, Zajęcie Zaolzia w 1938 roku w raportach francuskiego attaché wojskowego w Warszawie
Celem niniejszego materiału jest zaprezentowanie mało znanego źródła historycznego przechowywanego w archiwum
Service Historique de la Défense w Vincennes pod Paryżem, które stanowią meldunki francuskiego attaché
wojskowego w Warszawie, generała Felix'a Musse, wysyłane do Paryża w okresie od września do grudnia 1938 roku.
Opisywany był w nich proces zagarnięcia przez Polskę czeskiej części Śląska Cieszyńskiego, czyli tzw. Zaolzia w
okresie rozbioru Czechosłowacji w związku z konferencją w Monachium.
Mirosław Węcki, Nieznane raporty hitlerowskiej Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst) z Górnego Śląska
1942-1943
W toku opracowania zasobu Archiwum Państwowego w Katowicach wyodrębniono partię materiałów archiwalnych
wytworzonych przez placówki hitlerowskiej Służby Bezpieczeństwa [Sicherheitsdiens - SD] z obszaru utworzonej w
1941 roku Prowincji Górnośląskiej. Dotyczą one głównie reakcji społeczeństwa górnośląskiego na klęskę wojsk
niemieckich pod Stalingradem. Zawierają jednak także zaskakujące informacje o świadomości społecznej odnośnie
zbrodniczego funkcjonowania obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu.
Sprawozdania
dr Piotr Greiner, Sprawozdanie Dyrektora Archiwum Państwowego w Katowicach za 2009 rok
Archiwum Państwowe w Katowicach przejęło w 2009 roku do swojego zasobu 29.597 jednostek archiwalnych z 121
zespołów archiwalnych o rozmiarze 507 metrów bieżących., co zwiększyło jego zasób ogółem do 4940 zespołów
liczących 20.672 metrów bieżących i 1.901.172 jednostek inwentarzowych. Zostało opracowanych przez archiwistów
katowickich 346 zespołów (w całości lub części) liczących 61.658 j.a o rozmiarze 585,40 m.b.
Sabina Klimkiewicz, Zarządzanie projektem "Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego" w
Archiwum Państwowym w Katowicach
Artykuł podsumowuje realizowany w latach 2007-2010 przez Archiwum Państwowe w Katowicach projekt europejski
"Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego", którego celem była szeroko pojęta konserwacja
materiałów archiwalnych zgromadzonych i przechowywanych w Oddziale w Cieszynie. Darczyńcami były Islandia,
Księstwo Lichtenstein i Królestwo Norwegii, a dofinansowanie projektu odbywało się ze środków Mechanizmu
Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (European Economic Area (EFA) Treaty Financial Mechanism)
oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego (Norwegian Financial Mechanizm).
3