Polskie gospodarstwa mleczne na tle państw członkowskich UE-15

ROCZNIKI NAUK
ROLNICZYCH,
G, CZ£ONKOWSKICH
T. 96, z. 3, 2009
POLSKIE GOSPODARSTWA
MLECZNE
NA TLE SERIA
PAÑSTW
UE-15
209
POLSKIE GOSPODARSTWA MLECZNE
NA TLE PAÑSTW CZ£ONKOWSKICH UE-15
Roman Sass
Kujawsko-Pomorski Oœrodek Doradztwa Rolniczego
w Minikowie
Dyrektor: dr in¿. Roman Sass
S³owa kluczowe: gospodarstwa mleczne, wielkoœæ ekonomiczna, dochód z rodzinnego
gospodarstwa rolnego, koszty produkcji, intensywnoϾ produkcji, inwestycje netto
Key words: milk farms, economic size, income from a family farm, costs of production,
intensity of production, net investments
S y n o p s i s. W pracy analizowano dochody polskich gospodarstw mlecznych o
wielkoœci ekonomicznej 8£16 ESU, 16£40 ESU, 40£100 ESU za lata 2004-2006 na tle
gospodarstw UE-15. Znacznie ni¿sze koszty produkcji w Polsce œwiadcz¹ o du¿ej konkurencyjnoœci gospodarstw nastawionych na produkcjê mleka, a ponadto polskie gospodarstwa mleczne charakteryzuj¹ siê wiêkszymi mo¿liwoœciami rozwojowymi, co przejawia siê zdecydowanie wy¿szym poziomem realizowanych inwestycji netto oraz wy¿szymi wskaŸnikami odtworzenia i przyrostu œrodków trwa³ych.
WPROWADZENIE
Polski sektor mleczarski po wst¹pieniu do Unii Europejskiej objêto wspólnotowymi
regulacjami rynku mleka. Jednym z najistotniejszych mechanizmów wspólnotowych funkcjonuj¹cych na rynku mleka by³o wprowadzenie od 1984 r. limitowania wielkoœci produkcji.
Pomimo, ¿e dla grupy najbardziej przedsiêbiorczych rolników limitowanie produkcji stanowi powa¿n¹ barierê rozwojow¹, to jednak dla przeciêtnych i œrednich producentów mleka
jest wygodne i bezpieczne [Czy¿ewski i in. 2006, Œwietlik i in. 2005, Runowski 2006]. Polskie
gospodarstwa mleczne funkcjonuj¹ce od 2004 roku na rynku europejskim, stoj¹ jednak
wobec zupe³nie innych wyzwañ w zakresie efektywnoœci i organizacji produkcji, a tak¿e
stabilnoœci gospodarstw ani¿eli gospodarstwa mleczne w UE-15 [Gill 2007, Szajner, Szczególska 2007]. W 2006 roku, a szczególnie w 2007 wyst¹pi³ w Europie powszechny wzrost
cen na mleko. Mo¿na by siê zatem spodziewaæ, ¿e podwy¿ki cen spowodowa³y poprawê
sytuacji dochodowej gospodarstw mlecznych w pañstwach cz³onkowskich UE-15. Jednak
tak nie jest i wiele starych pañstw cz³onkowskich UE patrzy z niepokojem na konkurencyjnoœæ i potencja³ polskiego sektora mleczarskiego. Analiza kosztów produkcji litra mleka
wyraŸnie wskazuje na du¿e ró¿nice w ekonomicznej efektywnoœci produkcji mleka zarówno
pomiêdzy pañstwami cz³onkowskimi UE-15, jak i Polsk¹ [Gill 2007].
210
R. SASS
Na przewagê polskich gospodarstw mlecznych nad gospodarstwami UE-15 wskazuj¹
miêdzy innymi badania prowadzone przez Ziêtarê [2007], który analizowa³ ekonomiczn¹ efektywnoœæ produkcji mleka przy wysokiej jednostkowej wydajnoœci mlecznej krów w wybranych krajach UE i Polsce. Z badañ tych wynika, ¿e zarówno koszty bezpoœrednie, jak i koszty
czynników produkcji w gospodarstwach polskich niezale¿nie od wydajnoœci jednostkowej
by³y ni¿sze. Koszty bezpoœrednie by³y mniejsze o 24,9%, koszty czynników produkcji o 47,5%,
a koszty ogó³em o 34,8%. Polscy rolnicy pomimo du¿o ni¿szej wydajnoœci pracy [Józwiak,
Mirowska 2006] s¹ nadal konkurencyjni na Wspólnym Rynku Europejskim dziêki du¿o ni¿szym kosztom produkcji. Zmniejszaj¹ce siê ró¿nice cenowe zarówno na poziomie rolnictwa,
jak i przetwórstwa jednoznacznie wskazuj¹, ¿e zarówno polscy producenci mleka jak i przetwórcy powoli trac¹ konkurencyjnoœæ cenowo-kosztow¹ [Szajner, Szczególska 2007].
Celem pracy jest porównanie kosztów produkcji, a przede wszystkim sytuacji dochodowej i mo¿liwoœci rozwojowych w zale¿noœci od wielkoœci ekonomicznej gospodarstw nastawionych na produkcjê mleka w Polsce i krajach Unii Europejskiej o najd³u¿szym cz³onkostwie.
MATERIA£ I METODYKA
W pracy wykorzystano informacje gromadzone w ramach europejskiego systemu zbierania danych rachunkowych z gospodarstw rolnych FADN (ang. Farm Accountancy Data
Network). Badaniami objêto gospodarstwa, w których dominuj¹cym kierunkiem produkcji
jest mleko (TF41), wykorzystano najbardziej aktualne dostêpne dane, tj. za lata 2004-2006.
Analizy prowadzono dla trzech klas wielkoœci ekonomicznej: 8£16, 16£40 i 40£100. Ograniczenie siê do trzech klas wielkoœci ekonomicznej wynika z tego, ¿e w przypadku polskich
gospodarstw mlecznych nie by³o gospodarstw uczestnicz¹cych w systemie FADN, które
wystêpuj¹ w wy¿szych klasach wielkoœci ekonomicznej, dopiero w 2006 roku wystêpuj¹
gospodarstwa mleczne w Polsce o wielkoœci ekonomicznej 40£100 ESU. Natomiast w grupie
gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej 8£16 ESU tylko w nielicznych krajach UE-15 wystêpuje byd³o mleczne. Spoœród UE-15 do analizy wybrano 13 pañstw, nie objêto analiz¹
gospodarstw mlecznych w Grecji i Luksemburgu. W analizowanych klasach wielkoœci ekonomicznej nie wystêpuj¹ w Grecji gospodarstwa mleczne. Z kolei w Luksemburgu w systemie FADN uczestniczy³o tylko 60 gospodarstw produkuj¹cych mleko.
Do oceny sytuacji ekonomicznej gospodarstw polskich na tle krajów UE-15 wykorzystano dochód z rodzinnego gospodarstw rolnego (SE420) oraz dochód w przeliczeniu na
osobê pe³nozatrudnion¹ rodziny (SE420/SE015). Ponadto, ocenê sytuacji ekonomicznej
gospodarstw prowadzono wykorzystuj¹c: produktywnoœæ ziemi – wartoœæ produkcji na
hektar u¿ytków rolnych, produktywnoœæ aktywów – wartoœæ produkcji na 100 euro aktywów, ekonomiczn¹ wydajnoœæ pracy – wartoœæ produkcji na AWU, koszty ogó³em na hektar u¿ytków rolnych, koszty wytworzenia 100 euro produkcji, intensywnoœæ produkcji –
koszty bezpoœrednie na hektar u¿ytków rolnych, wartoœæ inwestycji netto, wskaŸnik odtworzenia œrodków trwa³ych – inwestycje brutto/aktywa trwa³e, wskaŸnik przyrostu œrodków trwa³ych – inwestycje netto/aktywa trwa³e.
POLSKIE GOSPODARSTWA MLECZNE NA TLE PAÑSTW CZ£ONKOWSKICH UE-15
211
WYNIKI BADAÑ
WielkoϾ ekonomiczna (ESU) gospodarstw mlecznych zaliczonych do pierwszej grupy
(8£16 ESU) jest najmniej zró¿nicowana we wszystkich pañstwach UE i mieœci siê w przedziale 11-13 ESU. Z kolei w grupie gospodarstw ekonomicznie wiêkszych zró¿nicowanie gospodarstw pod wzglêdem wielkoœci ekonomicznej wzrasta i to zró¿nicowanie jest tym wiêksze
im klasa wielkoœci ekonomicznej wy¿sza. W grupie gospodarstw zaliczonych do klasy wielkoœci ekonomicznej 40£100 ESU najmniejsze gospodarstwa wystêpuj¹ w Austrii, Portugalii
i Polsce, w tych pañstwach wielkoœæ ekonomiczna nieznacznie przewy¿sza 50 ESU, najwiêksze gospodarstwa s¹ w Danii, Holandii, Belgii i Wielkiej Brytanii, w których to wielkoœæ
ekonomiczna przekracza 70 ESU. Z kolei gospodarstwa o du¿ej wielkoœci ekonomicznej nie s¹
najwiêksze pod wzglêdem obszaru. A wrêcz odwrotnie w grupie pañstw charakteryzuj¹cych
siê najwiêksz¹ wielkoœci¹ ekonomiczn¹ gospodarstw, powierzchnia UR jest stosunkowo ma³a.
W Holandii, w której to gospodarstwa mleczne s¹ ekonomicznie du¿e (72,87 ESU) obszarowo
s¹ najmniejsze w ca³ej Unii Europejskiej bo ich powierzchnia wynosi oko³o 30 ha UR, podobnie jak w Belgii i Danii. W Polsce gospodarstwa zaliczone do klasy wielkoœci ekonomicznej
40£100 ESU s¹ pod wzglêdem wielkoœci ekonomicznej nie najwiêksze – 54 ESU, natomiast s¹
jedne z najwiêkszych w UE pod wzglêdem powierzchni 72,36 ha UR. Bardzo ma³e pod wzglêdem obszaru s¹ gospodarstwa na po³udniu Europy, tj. Portugalii, Hiszpanii i W³oszech, œrednia powierzchnia gospodarstwa w tych pañstwach wynosi 25-30 hektarów UR. Z kolei najwiêksze gospodarstwa ze wzglêdu na obszar u¿ytkowanej ziemi s¹ w Szwecji (ponad 100 ha
UR). Analizuj¹c wielkoœæ ekonomiczn¹ i powierzchniê gospodarstw, mo¿na zauwa¿yæ nastêpuj¹c¹ zale¿noœæ, gospodarstwa nale¿¹ce do tej samej klasy wielkoœci ekonomicznej s¹
o wiele bardziej zró¿nicowane, je¿eli chodzi o obszar wyra¿ony w hektarach UR, to zró¿nicowanie jest tym wiêksze im klasa wielkoœci ekonomicznej jest wy¿sza (tab.1).
W UE-15 zró¿nicowana jest wyraŸnie struktura w³asnoœciowa ziemi. Najmniejszy udzia³
gruntów dzier¿awionych wystêpuje w Danii – 14-22%, Irlandii oko³o 21% i Polsce – 22-32%,
natomiast najwiêcej ziemi dzier¿awionej jest we Francji – 70-85%, Belgii – 77% i Niemczech
ponad 60%. Wyniki standardowe FADN nie pozwalaj¹ na pe³n¹ analizê organizacji produkcji w wyodrêbnionych grupach gospodarstw. Przede wszystkim nie zawieraj¹ danych o
strukturze u¿ytków rolnych, co utrudnia analizê struktury zasiewów. Mo¿liwe jest tylko
odniesienie wybranych grup roœlin do ogólnej powierzchni u¿ytków rolnych. W tabeli 2
przedstawiono dane charakteryzuj¹ce udzia³ zbó¿ w strukturze u¿ytków rolnych oraz liczbê
krów mlecznych w gospodarstwie, a tak¿e ze wzglêdu na omawian¹ problematykê wydajnoœæ mleka od krowy. W zakresie udzia³u zbó¿ w powierzchni u¿ytków rolnych Polska
zdecydowanie odbiega od pozosta³ych analizowanych pañstw. Udzia³ zbó¿ jest w Polsce
najwiêkszy i w roku 2004 wynosi³ ponad 40%. W kolejnych latach we wszystkich klasach
wielkoœci ekonomicznej udzia³ zbó¿ obni¿y³ siê do 31-35%. W 2006 roku w gospodarstwach
o wielkoœci ekonomicznej 40£100 ESU by³ zbli¿ony do Finlandii, która oprócz Polski charakteryzuje siê doœæ wysokim udzia³em zbó¿ w powierzchni UR. W UE jest grupa pañstw, w
których uprawa zbó¿ ma marginalne znaczenie i nie przekracza 5%. S¹ to takie pañstwa, jak:
Irlandia, Holandia, Portugalia, Wielka Brytania. Generalnie nasuwa siê nastêpuj¹cy wniosek, ¿e w pañstwach UE-15 udzia³ zbó¿ w grupie gospodarstw ukierunkowanych na produkcjê mleka jest bardzo ma³y, jedynie na pó³nocy Europy (Finlandia i Szwecja) uprawia siê
nieco wiêcej zbó¿. W Polsce zbo¿a s¹ w g³ównej mierze wykorzystywane na pasze. Du¿y
udzia³ zbó¿ w powierzchni UR w Polsce powoduje, ¿e jest zdecydowanie mniejszy udzia³
212
R. SASS
Tabela 1. Wielkoœæ ekonomiczna, powierzchnia gospodarstwa, udzia³ gruntów dzier¿awionych w gospodarstwach
mlecznych UE- 15 i w Polsce
K raj
Rok
WielkoϾ ekonomiczna
Powierzchnia
Udzia³ gruntów
[ESU]
u¿ytków rolnych [ha]
dzier¿awionych [%]
w grupie gospodarstw o sile [ESU]
8- 16 16- 40 40- 100
8- 16 16- 40 40- 100
2004
13,4
26
50,7
22,82 33,51
50,22
Austria
2005
13,3
26,4
52,2
21,6 34,68
50,95
2006
11,9
26,5
53,5
21,11 33,57
50,24
2004
71,1
39,13
Belgia
2005
70,9
40,23
2006
70,4
40,28
2004
74,4
52,98
Dania
2005
69,7
41,86
2006
77,5
48,29
2004
31,0
62,9
28,5
53,23
Finlandia
2005
31,1
63,9
27,88
5 5 , 16
2006
31,0
64,3
27,6
56,96
2004
31,4
65,1
44,38
72,85
Francja
2005
31,4
65,2
44,83
73,34
2006
31,3
65,8
45,37
74,64
2004
12,8
25,3
55,6
10,75 18,54
28,99
Hiszpania
2005
12,9
26,3
56,8
13 , 8 9 2 0 , 0 4
31,6
2006
12,9
26,3
58,4
12 , 5 3 2 0 , 5 1
3 1, 2 7
2004
71,8
29,92
Holandia
2005
74,0
31,39
2006
29,6
72,8
12,94
31,13
2004
29,9
60,5
34,49
54,91
Irlandia
2005
29,6
62
34,08
57,09
2006
12,9
29,2
62,5
16,52 35,12
58,41
2004
30,6
64,3
26,25
51,69
N iemcy
2005
30,4
64,3
26,56
52,95
2006
30,4
65,2
26,88
52,67
2004
11,9
26,9
55,2
13,24 18,78
25,25
Portugalia
2005
12,6
26,5
53,1
14,41 18,55
25,31
2006
13,4
26,1
52,3
14,98 18,57
25,52
2004
12,7
27,6
58,4
25,52 44,75 101,41
Szwecja
2005
12,2
27,0
60,0
26,84
44,7 101,29
2006
13,1
28,3
62,8
26,33 46,44 101,72
2004
32,7
71,7
35,49
67,66
Wielka
2005
31,9
72,2
34,56
68,76
Brytania
2006
31,9
7 1, 8
34,41
70,29
2004
12
27,6
64,6
14,79 19,89
32,91
W³ochy
2005
12,1
27,7
64,8
16 , 4 4 2 2 , 0 1
32,4
2006
12,1
28,3
63,8
12 , 2 8 2 8 , 17
3 0 , 18
2004
11,7
22,6
17,98 29,99
Polska
2005
11,8
22,6
20,83 36,45
2006
11,6
22,3
54
21,25 36,71
72,36
ród³o: obliczenia w³asne na podstawie FADN [www.ec. europa.eu/agriculture/rica].
8- 16
13,28
12 , 5 0
13,22
16- 40
22,08
21,54
22,64
26,42
26,93
35,59
27,40
26,83
26,38
67,82
67,57
70,09
39,37
38,17
38,27
4,42
44,64
33,80
32,58
47,81
49,29
50,59
59,97
63,81
56,27
24,42
23,43
22,64
24,65
15,40
13,85
12,07
40,42
40,81
40,96
48,03
40,54
43,78
52,89
5 1, 9 9
50,30
31,73
21,88
16 , 19
54,35
56,97
58,75
27,51
29,77
32,23
4 0 - 10 0
34,99
35,62
36,62
77,66
77,08
76,56
21,63
13,93
14,27
38,17
36,91
37,62
85,35
86,71
86,33
41,53
43,35
4 4 , 16
38,90
38,17
39,29
20,3
2 1, 7 0
20,72
61,23
60,15
60,62
48,75
45,00
50,43
49,35
54,83
52,83
36,76
41,07
37,73
59,74
56,05
59,64
26,15
POLSKIE GOSPODARSTWA MLECZNE NA TLE PAÑSTW CZ£ONKOWSKICH UE-15
213
pastewnych. W Polsce udzia³ pastewnych w powierzchni UR kszta³tuje siê na poziomie
oko³o 60%. Z kolei w tych pañstwach, w których uprawa zbó¿ ma marginalne znaczenie,
udzia³ pastewnych w powierzchni UR wynosi 80-90%, a nawet powy¿ej 90%, np. w Irlandii
– 98%, Portugalii, Holandii i Wielkiej Brytanii – 95%. Dziêki w³asnym zbo¿om rolnicy w
Polsce nie ponosz¹ skutków wzrostu ich cen i nie ponosz¹ kosztów zwi¹zanych z ich
zakupem. Mniejszy stopieñ specjalizacji polskich gospodarstw nale¿y oceniæ korzystnie.
Poniewa¿ w sytuacji du¿ych wahañ cen na poszczególne produkty szerszy zakres produkcji
³agodzi skutki tych wahañ i korzystnie wp³ywa na dochód gospodarstwa [Gill 2007].
Przedmiotem analizy s¹ gospodarstwa ukierunkowane na produkcjê mleka, w których
w strukturze produkcji mleko stanowi od 60% (Austria) do ponad 80% (Finlandia). Równie¿
w Polsce w grupie gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej 40£100 ESU udzia³ mleka w
strukturze produkcji stanowi³ w 2006 roku 79,6% i by³ jednym z najwy¿szych spoœród
analizowanych pañstw. Produkcja mleka zale¿y od wielkoœci stada krów oraz wydajnoœci
jednostkowej, zaœ wielkoœæ stada od wielkoœci ekonomicznej. Wielkoœæ stada niezale¿nie
od wielkoœci ekonomicznej jest wyraŸnie zró¿nicowana w pañstwach UE-15. Najmniejsze
stada krów wystêpuj¹ w Finlandii i Austrii, zaœ najwiêksze s¹ w Hiszpanii i Polsce (14, 30, 65
krów). Podobnej wielkoœci stada wystêpuj¹ na Wyspach Brytyjskich. Bardzo zbli¿one s¹
stada w grupie gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej 40£100 ESU w Belgii, Danii, Francji,
Niemczech, Holandii. Najmniejsze stada s¹ na pó³nocy Europy, zdecydowanie wiêksze i
najwiêksze na po³udniu Europy, poœrodku s¹ kraje œrodkowej Europy i Wysp Brytyjskich z
wyj¹tkiem Polski, w której to stada krów s¹ wiêksze i bardziej zbli¿one do krajów na po³udniu Europy (tab. 2). Z wielkoœci¹ stada krów wi¹¿e siê obsada krów na hektar UR, co ma
szczególne znaczenie ze wzglêdu na ograniczenia na³o¿one na rolników pañstw cz³onkowskich w zakresie przestrzegania nowych postanowieñ dyrektywy azotanowej. Obsada krów
w grupie gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej 40£100 ESU na po³udniu Europy przekracza znacznie dwie sztuki krów mlecznych na hektar UR, dotyczy to szczególnie Hiszpanii i
Portugalii (2,02 krowy na 100 ha UR). Mówi¹c o ograniczeniach wielkoœci produkcji zwierzêcej wynikaj¹cych z dyrektywy azotanowej nale¿y analizowaæ nie tylko obsadê krów, ale
obsadê zwierz¹t ogó³em. I w tym przypadku zale¿noœci s¹ podobne jak w odniesieniu do
obsady krów. Zdecydowanie najwy¿sza obsada w grupie gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej 40£100 ESU wystêpuje w Hiszpanii, Portugalii i W³oszech (2,5-3,0 sztuki LU na ha
UR), bardzo wysoka jest w Holandii i Irlandii (2,0-2,3). Najni¿sza wystêpuje w pañstwach
najdalej wysuniêtych na pó³noc Europy, tj. Finlandii i Szwecji (0,75-0,8 LU na 1 ha UR). Z
kolei w Polsce obsada zwierz¹t ogó³em w sztukach przeliczeniowych (LU) jest w granicach
1-1,3 sztuki na hektar UR i nie zale¿y od wielkoœci ekonomicznej gospodarstwa. Stosunkowo niska obsada zwierz¹t w Polsce w porównaniu z wiêkszoœci¹ pañstw cz³onkowskich UE
pokazuje na mo¿liwoœci zwiêkszenia produkcji zwierzêcej tak, aby nie naruszyæ ograniczeñ
wynikaj¹cych z dyrektywy azotanowej [Mañko i in. 2006].
Analizuj¹c wydajnoœæ mleka od krowy to wraz ze wzrostem wielkoœci ekonomicznej
gospodarstwa i zwi¹zan¹ z tym skal¹ produkcji wzrasta mlecznoœæ krów. Ró¿nica w wydajnoœci mleka od krowy w grupie gospodarstw ekonomicznie najwiêkszych w stosunku do
gospodarstw najmniejszych ekonomicznie wynosi 1,5-2,0 tys. kilogramów mleka na korzyœæ gospodarstw wiêkszych ekonomicznie. Ponadto, mlecznoœæ krów zró¿nicowana jest
w poszczególnych pañstwach cz³onkowskich. Zdecydowanie najni¿sza jest w Irlandii (4,25,3 tys. kilogramów od krowy), a najwy¿sza w Finlandii oko³o 8,5 tys. kilogramów. Zdecydowanie najwy¿sza mlecznoœæ wystêpuje na pó³nocy Europy, szczególnie w Finlandii i w
214
R. SASS
Tabela 2. O rganizacja produkcji w gospodarstwach mlecznych
K raj
Rok
Udzia³ zbó¿ w powierzchni
UR [%]
8- 16
Liczba krów mlecznych
WydajnoϾ mleczna
[szt.]
[kg/krowê]
w grupie gospodarstw o sile [ESU]
16- 40 40- 100
8- 16
16- 40
40- 100
2004
3,20
6,80 12,88
8,55
16,73
31,32
2005
3,33
6,43 13,37
8,62
17,12
32,36
2006
2,51
6,11 12,66
7,69
17,33
33,39
2004
8,84
42,58
Belgia
2005
10,27
42,32
2006
10,28
42,59
2004
18,72
44,6
Dania
2005
22,62
42,73
2006
15,90
48,84
2004
27,68 29,31
13,98
27,51
Finlandia
2005
25,57 28,30
14,01
28,16
2006
24,06 29,44
14,22
28,24
2004
9,62 15,98
26,15
44,78
Francja
2005
8,48 16,54
26,48
44,6
2006
9,12 15,37
26,27
45,32
2004
7,35
4,85 10,62
14,14
29,09
62,67
Hiszpania
2005
9,43
5,99 13,01 13,75
29,74
64,37
2006
1,52
4,53
8,15
14,47
30,35
67,36
2004
1,64
42,62
Holandia
2005
1,91
44,03
2006
2,16
0,48
15,56
44,04
2004
0,32
1,84
29,18
56,88
Irlandia
2005
0,94
1,38
28,91
58,18
2006
2,30
0,71
1,10
12,27
28,43
58,81
2004
13,26 17,08
21,67
42,73
Niemcy
2005
13,18 16,49
21,7
43,04
2006
12,76 17,49
21,68
43,37
2004
3,32
2,08
1,23
11,09
24,72
51,47
Portugalia
2005
2,36
1,78
1,19
11,04
24,37
49,41
2006
2,40
1,78
0,94
12,18
24,1
49,02
2004
14,81
18,10 16,64
9,31
20,31
41,36
Szwecja
2005 13,26
16,35 15,62
9,14
19,54
42,48
2006 10,18
15,29 16,43
10,04
20,35
44,53
2004
1,97
3,02
30,31
6 1, 2 1
Wielka
2005
1,48
2,57
29,43
62,34
Brytania
2006
0,52
2,18
30,62
62,2
2004
2,77
8,75 13,49
11,63
23,41
50,26
W³ochy
2005
1,89
6,50 13,92
11,68
23,44
50,44
2006
2,77
5,96 13,32
11,67
23,72
49,84
2004 40,82
41,45
15,5
27,97
Polska
2005
34,81
33,11
15,79
28,38
2006 35,20
34,38 31,11 16,07
28,36
62,93
ród³o: obliczenia w³asne na podstawie FADN [www.ec. europa.eu/agriculture/rica].
Austria
8- 16
16- 40
40- 100
5267
5484
5501
6064
6071
6243
4937
5213
5409
7802
8094
8100
5441
5510
5555
5372
5957
6327
6771
6805
6931
5957
6221
6078
7035
7334
7707
8235
8327
8424
6113
6315
6244
6352
6449
6586
7369
7386
7612
5379
5288
5475
6574
6635
6830
6876
6796
7144
8051
7822
8543
6385
6422
6239
6031
6195
5839
4226
4 6 17
5161
5158
5924
5692
6401
4595
4671
4618
4371
4617
4811
7706
4991
4933
4904
5904
5891
6117
5743
5904
5895
6855
6649
7441
5223
5812
5611
5268
5581
5620
5023
5288
5341
6 5 13
POLSKIE GOSPODARSTWA MLECZNE NA TLE PAÑSTW CZ£ONKOWSKICH UE-15
215
Szwecji, nieco ni¿sza, ale równie¿ wysoka w Danii. W œrodkowej Europie najwy¿sza mlecznoœæ krów wystêpuje w Holandii. Je¿eli chodzi o mlecznoœæ krów w Polsce to na tle pozosta³ych pañstw cz³onkowskich jest ona na zbli¿onym poziomie jak w wiêkszoœci pañstw Europy œrodkowej (Niemcy, Francja czy Austria), a nawet powy¿ej mlecznoœci krów w Belgii.
Zró¿nicowanie produkcji z hektara UR w poszczególnych grupach gospodarstw wykazuje wysoki zwi¹zek z wielkoœci¹ ekonomiczn¹ gospodarstw, z wielkoœci¹ obszarow¹ i skal¹
produkcji. Produkcja z hektara UR jest wy¿sza w gospodarstwach nale¿¹cych do wiêkszej
klasy ekonomicznej (tab. 3). Szczególnie wyraŸnie widoczne jest to w po³udniowej czêœci
Europy. Produktywnoœæ ziemi jest zdecydowanie wy¿sza w Hiszpanii, W³oszech i Portugalii
ni¿ œrodkowej czy te¿ w pó³nocnej Europie, gdzie produktywnoœæ ziemi jest najni¿sza. Polska
charakteryzuje siê nie najwy¿sz¹ produkcj¹ z hektara u¿ytków rolnych. W grupie gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej 8£16 ESU wynosi 1000-1200 euro/ha UR i jest na zbli¿onym
poziomie jak w Szwecji, nieco ni¿sza ni¿ w Portugalii i Austrii, ale wy¿sza ni¿ w Irlandii. Z kolei
w grupie gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej 16£40 ESU wynosi³a oko³o 1400 euro/ha UR
i by³a wy¿sza ni¿ we Francji, Irlandii, zbli¿ona natomiast do produkcji w Finlandii, Szwecji i
Wielkiej Brytanii. W pañstwach tych wartoœæ produkcji wynosi³a 14 00-1500 euro na hektar,
du¿e zró¿nicowanie produkcji wystêpuje w gospodarstwach o wielkoœci ekonomicznej 40£100
ESU. Zdecydowanie najwy¿sza produkcja z hektara wystêpuje w krajach po³o¿onych na
po³udniu Europy, tj. Hiszpanii i W³oszech ponad 5000 euro na ha UR, niewiele mniejsza jest w
Portugalii oko³o 4800 euro. Produkcja w pañstwach po³udniowej Europy jest ponad trzykrotnie wy¿sza ni¿ w Finlandii czy Szwecji. W Polsce w tej grupie gospodarstw produkcja z
hektara wynosi³a w roku 2006 – 1917 euro i by³a na podobnym poziomie jak w Irlandii, by³a
jednak wy¿sza ni¿ we Francji, Finlandii, Szwecji czy te¿ Wielkiej Brytanii. W œrodkowej czêœci
Europy produktywnoœæ ziemi jest znacznie poni¿ej produktywnoœci ziemi na po³udniu Europy
i powy¿ej jak na pó³nocy Europy. Kszta³tuje siê na poziomie 2500-3000 euro/ha UR. W œrodkowej czêœci Europy najwy¿sz¹ produkcjê osi¹gaj¹ gospodarstwa mleczne w Holandii, na poziomie 4100 euro/ha UR. Z kolei w œrodkowej Europie najni¿sz¹ produkcjê z hektara osi¹gaj¹
gospodarstwa mleczne we Francji oko³o 1600 euro/ha UR.
Ekonomiczna wydajnoœæ pracy (wartoœæ produkcji na AWU) zdecydowanie najwy¿sza
by³a w Danii. W 2006 roku wynosi³a 136 tys. euro na AWU. Analizuj¹c ekonomiczn¹
wydajnoœæ pracy wyraŸnie widaæ, ¿e im wiêksze ekonomicznie gospodarstwa i im wy¿sza
skala produkcji tym ekonomiczna wydajnoœæ pracy wy¿sza. Poza Dani¹, w której jest najwy¿sza ekonomiczna wydajnoœæ pracy, bardzo wysok¹ wydajnoœæ pracy na poziomie oko³o
100 tys. euro na zatrudnionego osi¹gaj¹ gospodarstwa mleczne w Holandii zaliczone do
klasy wielkoœci ekonomicznej 40£100 ESU. Wydajnoœæ pracy na poziomie oko³o 90 tys.
euro na AWU osi¹gaj¹ gospodarstwa w Hiszpanii, Niemczech i Szwecji. W Polsce gospodarstwa nale¿¹ce do klasy wielkoœci ekonomicznej 40£100 ESU osi¹gaj¹ ekonomiczn¹ wydajnoœæ pracy zbli¿on¹ do gospodarstw mlecznych w Austrii, Finlandii i Portugalii.
W gospodarstwach nastawionych na produkcjê mleka mocno zró¿nicowane s¹ zasoby
czynników produkcji (ziemi, pracy i kapita³u). Wyposa¿enie gospodarstw w maj¹tek (aktywa) jest najwy¿sze w Irlandii, Holandii i Danii i kszta³tuje siê na poziomie oko³o 1,2-1,5 mln
euro, najni¿sza wartoœæ maj¹tku jest w Portugalii 200 tys. euro i Francji 320 tys. euro.
Pomimo, ¿e zró¿nicowanie aktywów na gospodarstwo jest du¿e, to jednak odnosz¹c to do
wartoœci produkcji na 100 euro aktywów ró¿nice s¹ znacznie mniejsze. Poniewa¿ jest doœæ
wyraŸna zale¿noœæ pomiêdzy wartoœci¹ maj¹tku a wartoœci¹ produkcji polegaj¹ca na tym, ¿e
im wy¿sza wartoœæ maj¹tku tym wy¿sza produkcja z gospodarstwa, zatem wartoœæ produkcji
216
R. SASS
Tabela 3. Produktywnoœæ ziemi i aktywów, ekonomiczna wydajnoœæ pracy
K raj
Rok
Produkcja na 1 ha UR [euro]
Produkcja na AWU [euro]
Produkcja na 100 euro
aktywów
w grupie gospodarstw o sile [ESU]
8- 16
40- 100
8- 16
16- 40
40- 100
2004
1 354 1 584
1 959
20 875 29 649
44 727
2005
1 4 5 9 1 6 13
2 057
21 434 31 423
47 633
2006
1 479 1 820
2 245
21 678 34 724
52 223
2004
2 724
71 047
Belgia
2005
2 630
69 151
2006
2 600
69 829
2004
2 445
97 408
Dania
2005
2 944
99 388
2006
3 596
136 746
2004
1 630
1 822
25 241 42 170
Finlandia
2005
1 592
1 718
24 660
41 207
2006
1 657
1 761
25 686
44 593
2004
1 274
1 647
45 976
67 798
Francja
2005
1 272
1 666
46 360
68 654
2006
1 248
1 619
46 025
67 870
2004
2 759 3 330
5 347
24 109 42 583
82 450
Hiszpania
2005
2 307 3 573
5 108
25 840 51 151 89 667
2006
2 655 3 703
5 565
26 617 49 960
88 779
2004
4 129
89 519
Holandia
2005
4 060
94 411
2006
3 558
4 146
40 385
97 040
2004
1 503
2 076
39 277
70 802
Irlandia
2005
1 443
1 979
37 842
69 752
2006
1 050 1 329
1 974
14 697 35 625
71 175
2004
2 157
2 289
41 327
73 490
Niemcy
2005
2 457
2 742
46 947
90 754
2006
2 254
2 444
43 586
80 441
2004
1 460 2 694
5 021
12 799 29 762
54 881
Portugalia 2005
1 485 2 666
4 708
13 295 29 608
49 240
2006
1 559 2 532
4 774
15 259 27 018
51 193
2004
1 236 1 547
1 586
24 449 46 468
86 451
Szwecja
2005
1 209
1 471
1 635
24 578 46 643
86 233
2006
1 319
1 501
1 641
27 141 48 754
85 615
2004
1 622
1 949
41 714
75 803
Wielka
2005
1 681
1 957
43 366
76 471
Brytania
2006
1 583
1 844
41 912
75 791
2004
2 534 3 587
5 046
27 351 41 968
71 578
W³ochy
2005
2 465 3 420
5 008
27 378 43 506
73 419
2006
3 089 2 705
5 188
26 165 43 289
68 677
2004
1 086
1 351
10 498 19 386
Polska
2005
1 138 1 326
12 541 23 119
2006
1 214 1 394
1 917
13 510 23 914
47 670
ród³o: obliczenia w³asne na podstawie FADN [www.ec. europa.eu/agriculture/rica].
12,29
12,43
12,06
13,66
13,82
14,52
17,04
14,49
15,22
26,73
24,22
24,70
32,85
32,66
31,55
15,81
20,57
19,16
16,89
17,35
18,22
30,98
26,27
25,00
16,88
15,19
13,99
25,41
23,11
23,89
39,21
39,10
36,88
27,96
25,63
23,10
8,79
8,58
9,68
11,73
9,52
7,69
18,12
21,64
19,18
71,73
69,75
58,47
33,94
32,19
25,35
18,56
20,84
19,22
22,71
20,96
19,80
Austria
16- 40
40- 100
8- 16
16- 40
4,34
37,73
37,92
49,67
21,62
20,89
17,60
17,44
16,70
17,13
25,89
26,02
24,95
6,80
10,72
8,47
6,24
12,22
14,20
13,13
52,97
52,45
51,42
28,55
24,34
22,35
15,50
13,13
14,16
18,26
18,06
18,35
29,10
29,76
28,97
30,67
POLSKIE GOSPODARSTWA MLECZNE NA TLE PAÑSTW CZ£ONKOWSKICH UE-15
217
w przeliczeniu na 100 euro aktywów jest mniej zró¿nicowana. Wyj¹tek stanowi¹ gospodarstwa mleczne w Portugalii, które osi¹gaj¹ jedn¹ z najwy¿szych produkcji przy najni¿szej
wartoœci aktywów. St¹d te¿ produktywnoœæ aktywów jest najwy¿sza i wynosi 60-70 euro na
100 euro aktywów. Z kolei w Holandii czy te¿ Danii, które maj¹ bardzo wysok¹ wartoœæ
maj¹tku, produktywnoœæ aktywów jest najni¿sza i wynosi w Holandii zaledwie 9 euro produkcji na 100 euro aktywów, a w Danii 14-16 euro. W Polsce produktywnoœc aktywów jest
na poziomie 25-30 euro i nie wykazuje wiêkszego zró¿nicowania w zale¿noœci od wielkoœci
ekonomicznej. Produktywnoœæ aktywów w Polsce jest jedn¹ z wy¿szych spoœród pañstw
cz³onkowskich UE (tab. 3.).
Wielkoœæ i zró¿nicowanie koszów koresponduje z wielkoœci¹ i zró¿nicowaniem produkcji oraz produktywnoœci¹ ziemi. Intensywnoœæ produkcji mierzona wysokoœci¹ kosztów
bezpoœrednich w przeliczeniu na hektar u¿ytków rolnych, podobnie jak produktywnoœæ
ziemi roœnie wraz ze wzrostem wielkoœci ekonomicznej gospodarstw. Zdecydowanie najwy¿sza intensywnoœæ produkcji wystêpuje na po³udniu Europy, przy czym najwy¿sza jest
w Portugalii i wynosi³a oko³o 2600 euro na hektar u¿ytków rolnych (tab. 4). Niewiele ni¿sza
jest w Hiszpanii i W³oszech. W tych pañstwach najwy¿sza by³a równie¿ wartoœæ produkcji
z hektara UR. Wysoka intensywnoϾ produkcji jest w Holandii i Danii, przy czym w Danii
obserwujemy wyraŸny wzrost intensywnoœci produkcji w analizowanych latach. Wysoka
intensywnoœæ produkcji w pañstwach po³o¿onych na po³udniu Europy zwi¹zana jest przede
wszystkim ze wzrostem kosztów pasz z zakupu. W Hiszpanii, W³oszech i Portugalii koszty
pasz zakupowanych na 1 szt. przeliczeniow¹ prze¿uwaczy (LU) wynosz¹ w grupie gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej 40£100 ESU 500-600 euro i s¹ ponad trzykrotnie wy¿sze
ni¿ w Niemczech, Francji czy Austrii.
Porównuj¹c koszty bezpoœrednie i koszty ogó³em w przeliczeniu na hektar, to pomiêdzy
tymi grupami kosztów widoczna jest zale¿noœæ, ¿e im wy¿sze koszty ogó³em, tym wy¿sze
koszty bezpoœrednie na 1 ha UR. Chocia¿ w Austrii i Szwecji wysokie s¹ koszty ogó³em w
przeliczeniu na hektar, a intensywnoœæ produkcji wyra¿ona kosztami bezpoœrednimi jest w
tych pañstwach zdecydowanie ni¿sza. W Polsce obserwujemy wyraŸny wzrost intensywnoœci produkcji przy przejœciu z grupy gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej 16£40 ESU
do gospodarstw 40£100 ESU. Intensywnoœæ produkcji w Polsce w tej grupie gospodarstw
jest wy¿sza ni¿ we Francji czy Austrii, zbli¿ona do intensywnoœci produkcji w Belgii, Finlandii, Szwecji, Irlandii czy Wielkiej Brytanii.
Efektywnoœæ ekonomiczna gospodarstw mlecznych zale¿y g³ównie od kosztów wytworzenia produkcji. Koszty ogó³em na 100 euro produkcji s¹ mocno zró¿nicowane. Najogólniej mo¿na stwierdziæ, ¿e wraz ze wzrostem wielkoœci ekonomicznej, z któr¹ zwi¹zany
jest wzrost skali produkcji mleka wystêpuje spadek kosztów wytworzenia 100 euro produkcji. Szczególnie niepokoj¹cy jest fakt, ¿e jest wiele pañstw w UE, w których koszt wytworzenia produkcji przewy¿sza wartoœæ produkcji. S¹ to pañstwa na pó³nocy Europy, jak: Finlandia, Szwecja i Dania, niewiele ni¿sze koszty (zbli¿aj¹ siê do 100 euro) wystêpuj¹ w Wielkiej
Brytanii i Francji. Zdecydowanie najni¿sze koszty produkcji wystêpuj¹ na po³udniu Europy: w Hiszpanii i W³oszech, równie¿ w Portugalii koszty s¹ stosunkowo niskie, chocia¿ w
grupie pañstw po³o¿onych na po³udniu Europy s¹ najwy¿sze (oko³o 85-86 euro). W Polsce
koszty wytworzenia 100 euro produkcji wynosi³y 65-67 euro i zbli¿one s¹ do Hiszpanii i
W³och. Mo¿na zatem jednoznacznie stwierdziæ, ¿e polskie gospodarstwa mleczne charakteryzuj¹ siê du¿¹ konkurencyjnoœci¹ pod wzglêdem ponoszonych kosztów w stosunku do
zdecydowanej wiêkszoœci pañstw starej UE.
218
R. SASS
Tabela 4. K oszty produkcji i intensywnoϾ produkcji
K raj
Rok
K oszty ogó³em
na 1 ha UR [euro]
8- 16
4 0 - 10 0
8- 16
16 - 4 0
K oszty bezpoœrednie
na 1 ha UR [euro]
4 0 - 10 0
8 - 16
16- 40
4 0 - 10 0
2004
1 270
1 420
1 752
93,80
89,63
89,39
2005
1 357
1 402
1 790
93,04
86,91
87,03
2006
1 383
1 538
1 900
93,55
84,49
84,61
2004
2 078
76,29
Belgia
2005
1 960
74,54
2006
1 971
75,79
2004
2 543
103,98
Dania
2005
3 039
103,24
2006
3 627
10 0 , 8 5
2004
1 830
2 106
112,32 115,58
Finlandia
2005
1 983
2 081
124,54 121,10
2006
2 039
2 119
123,09 120,32
2004
1 185
1 550
92,99
94,08
Francja
2005
1 176
1 575
92,48
94,53
2006
1 231
1 589
98,66
98,18
2004
1 698
2 112
3 030
61,54
63,42
56,66
Hiszpania
2005
1 440
2 023
3 095
62,42
56,61
60,59
2006
1 556
2 173
3 525
58,61
58,68
63,35
2004
3 527
85,43
Holandia
2005
3 461
85,23
2006
3 677
3 677
103,35
88,68
2004
1 13 2
1 507
75,29
72,57
Irlandia
2005
1 156
1 481
80,07
74,82
2006
1 002
1 179
1 607
95,42
88,72
81,40
2004
1 926
2 113
89,31
92,29
Niemcy
2005
2 192
2 519
89,20
91,86
2006
1 994
2 229
88,49
91,23
2004
1 241
2 212
4 065
84,99
82,10
80,96
Portugalia 2005
1 234
2 139
4 003
83,05
80,25
85,03
2006
1 346
2 127
4 121
86,36
84,00
86,32
2004
1 616
1 696
1 709
130,74
109,62 107,80
Szwecja
2005
1 431
1 662
1 751
118,38
112,97 107,10
2006
1 639
1 711
1 838
124,24
113,96 111,96
2004
1 522
1 699
93,81
8 7 , 16
Wielka
2005
1 581
1 740
94,05
88,89
Brytania
2006
1 634
1 793
103,20
97,27
2004
1 883
2 644
3 471
74,34
73,72
68,79
W³ochy
2005
1 845
2 484
3 451
74,87
72,64
68,92
2006
2 331
1 926
3 567
75,44
71,21
68,74
2004
748
895
68,87
66,26
Polska
2005
728
827
63,94
62,38
2006
8 19
907
1 295
67,45
65,06
67,57
ród³o: obliczenia w³asne na podstawie FADN [www.ec. europa.eu/agriculture/rica].
280
288
280
375
348
380
1 278
1 080
1 145
708
742
767
398
383
396
1 613
1 511
1 609
5 16
5 18
566
864
785
803
974
1 12 0
1 757
788
773
765
496
487
490
2 307
2 225
2 482
1 18 5
1 10 5
1 227
722
7 12
777
723
1 144
807
2 745
2 629
2 696
750
745
785
832
844
860
2 265
2 184
2 197
Austria
16- 40
K oszt wytworzenia 100 euro
produkcji ogó³em [euro]
w grupie gospodarstw o sile [ESU]
477
754
734
849
7 17
611
743
1 100
1 037
1 229
374
347
405
1 10 0
556
560
567
584
853
658
1 441
1 408
1 388
767
736
768
680
681
723
1 720
1 5 10
1 13 3
475
430
479
712
POLSKIE GOSPODARSTWA MLECZNE NA TLE PAÑSTW CZ£ONKOWSKICH UE-15
219
Celem ekonomicznym gospodarstwa rolniczego jest d¹¿enie do wzrostu dochodu,
który decyduje o wysokoœci op³aty za wydatkowan¹ pracê rolnika i nieop³aconych cz³onków rodziny oraz o wysokoœci op³aty za zaanga¿owane czynniki produkcji. Sytuacja dochodowa gospodarstw nastawionych na produkcjê mleka w krajach cz³onkowskich UE-15
jest mocno zró¿nicowana (tab. 5). WyraŸny jest wzrost dochodu z gospodarstwa wraz ze
wzrostem wielkoœci ekonomicznej i zwi¹zanej z tym wzrostem skali produkcji mleka. Ponadto w dziewiêciu na piêtnaœcie pañstw starej UE wyst¹pi³ wzrost dochodu w stosunku do
roku 2004. Wzrost dochodu mia³ miejsce w nastêpuj¹cych pañstwach: Belgii, Danii, Niemczech, Hiszpanii, Francji, W³oszech, Holandii, Austrii i Szwecji. Z kolei w Irlandii, Portugalii
i Wielkiej Brytanii wyst¹pi³ spadek dochodu. Najwy¿sze dochody niezale¿nie od wielkoœci
ekonomicznej osi¹gaj¹ gospodarstwa mleczne w Hiszpanii i W³oszech. Drug¹ grupê pañstw
pod wzglêdem wysokoœci dochodu z gospodarstwa tworz¹: Austria, Irlandia i Finlandia. Z
kolei najni¿sze dochody wystêpuj¹ w Danii i Szwecji. Pod wzglêdem dochodu bardzo korzystnie na tle UE-15 wypadaj¹ polskie gospodarstwa. W Polsce by³ wyraŸny wzrost dochodu w roku 2006 w stosunku do roku 2004 oraz bardzo du¿y wzrost dochodu przy przejœciu do wy¿szej klasy wielkoœci ekonomicznej. Szczególnie w grupie gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej 40-100 ESU dochody by³y wysokie, jedne z najwy¿szych spoœród analizowanych pañstw. W tej grupie gospodarstw dochody gospodarstw ukierunkowanych na
produkcjê mleka w Polsce s¹ na tym samym poziomie co we W³oszech, a ustêpuj¹ tylko
gospodarstwom w Hiszpanii. Korzystna sytuacja dochodowa gospodarstw w Polsce wynika z tego, ¿e po wst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej proces wyrównywania cen skupu
mleka uleg³ zdynamizowaniu i w po³owie 2005 roku ceny w Polsce osi¹gnê³y poziom zbli¿ony do cen notowanych w krajach UE-15 [Rembeza i in. 2005]. St¹d te¿ w pierwszym okresie
cz³onkostwa w UE szczególnie skorzysta³y w Polsce gospodarstwa produkuj¹ce mleko.
Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e pod koniec 2007 roku, a szczególnie w 2008 roku wyst¹pi³ du¿y
spadek cen na mleko, równie¿ w 2009 roku sytuacja nie jest korzystna dla producentów
mleka nie tylko w Polsce, ale równie¿ w UE [Seremak-Bulge 2009].
Porównuj¹c koszty z przychodami, to w UE s¹ pañstwa szczególnie na pó³nocy Europy, w których koszty przewy¿szaj¹ wartoœæ produkcji. W tych te¿ pañstwach rolnicy uzyskuj¹ dochody tylko dziêki dop³atom. W Szwecji, Finlandii i Danii udzia³ dop³at znacznie
przewy¿sza dochód z gospodarstwa. Analizuj¹c udzia³ dop³at do dzia³alnoœci operacyjnej,
które jednoczeœnie wp³ywaj¹ na wysokoœæ dochodu z gospodarstwa, zauwa¿yæ mo¿na
nastêpuj¹c¹ prawid³owoœæ. Im gospodarstwa ekonomicznie wiêksze tym mniejszy udzia³
dop³at. We wszystkich pañstwach UE-15 za wyj¹tkiem Austrii udzia³ dop³at z roku na rok
wzrasta. Najwy¿sze dop³aty wystêpuj¹ na pó³nocy Europy, natomiast najni¿sze na po³udniu Europy. Spoœród pañstw cz³onkowskich UE-15 najni¿sze dop³aty s¹ w Hiszpanii i
W³oszech. W œrodkowej Europie najwy¿sze dop³aty w 2006 roku wyst¹pi³y we Francji
oko³o 95%, nastêpnie w Niemczech 65-70% i Austrii 70-85% wysokoœci dochodu. W Polsce
na tle UE-15 wystêpuj¹ jedne z najni¿szych dop³at, zbli¿one do W³och i nieco wy¿sze ni¿ w
Hiszpanii. Z analizy udzia³u dop³at wynika jednoznacznie, ¿e wiêkszoœæ rolników w starej
UE mia³aby ujemny dochód z gospodarstwa w sytuacji pozbawienia ich dop³at (tab. 5).
Wa¿n¹ kategori¹ ekonomiczn¹ mówi¹c¹ o potencjalnej wysokoœci op³aty za pracê rolnika i cz³onków rodziny jest dochód z gospodarstwa na osobê pe³nozatrudnion¹ rodziny
(FWU). Podobnie jak dochód z gospodarstwa, tak i dochód na cz³onka rodziny wzrasta
wraz ze wzrostem wielkoœci ekonomicznej gospodarstwa. Zdecydowanie najwy¿sze dochody na cz³onka rodziny niezale¿nie od wielkoœci ekonomicznej osi¹gaj¹ gospodarstwa w
220
R. SASS
Tabela 5. Dochód z gospodarstwa, dochód na FWU, udzia³ dop³at w dochodzie
K raj
Rok
Dochód z gospodarstwa
[euro]
8- 16
16- 40
Dochód z gospodarstwa na
Udzia³ dop³at w dochodzie
FWU [euro]
[%]
w grupie gospodarstw o sile [ESU]
8- 16
16- 40
40- 100
2004 14635
24997
41030
10043 14315 19358
86,91
Austria
2005 15335
28974
47135
10572 16699 22250
85,71
2006 15051
32461
53578
10536 18934 25700
86,63
2004
36437
24413
Belgia
2005
41719
27366
2006
43060
28840
2004
14310
12632
Dania
2005
14422
13346
2006
23815
21048
2004
23358
41111
13169 20097
Finlandia
2005
20222
40431
11601 19815
2006
17632
36960
10336 18210
2004
15184
27893
12408 16644
Francja
2005
17358
31083
14334 18487
2006
15690
30027
13031 17886
2004 13551
26295
75489
11078 18450 42643
15,84
Hiszpania
2005 15981
38127
77753
12895 27599 46039
24,66
2006 17855
40011
80538
14346 26573 44518
22,87
2004
23071
17489
Holandia
2005
27816
21205
2006
2694
26352
2369 20359
2004
23762
49415
18507 34782
Irlandia
2005
23172
52156
18246 36474
2006
6894
18436
44998
5831 14353 31545
88,48
2004
16620
29177
12307 19302
Niemcy
2005
19336
34717
14198 22846
2006
21307
37711
15 5 9 5 2 5 0 6 5
2004
6536
15649
39877
4512 10043 21242
55,63
Portugalia
2005
9179
17848
32827
5885
11526 17351
60,46
2006
9626
17618
35221
6458 10897 19783
66,92
2004
- 1227
8785
18288
- 957
6180 11223 - 690,06
Szwecja
2005
4371
12003
28117
3312
8928 17162 236,44
2006
3318
12680
25647
2584
9242 15479 353,80
2004
10648
32248
8113 21376
Wielka
2005
13380
36555
10439 24234
Brytania
2006
8819
28191
6969 19560
2004 13780
24306
62211
10185 14486 29876
30,22
W³ochy
2005 15992
29024
65580
10953 17208 33178
36,34
2006 16137
29939
64053
11450 17502 31482
42,25
2004
8318
17418
4603
8948
26,92
Polska
2005
11841
23909
6355 12337
27,82
2006 13708
26717
62668
7350 13263 27554
38,72
ród³o: obliczenia w³asne na podstawie FADN [www.ec. europa.eu/agriculture/rica].
40- 100
8- 16
16- 40 40- 100
77,99
74,74
70,80
74,56
71,17
67,59
30,66
35,44
41,10
136,00
127,67
106,23
136,76
149,46
155,15
74,53
78,49
92,67
11,01
18 , 2 0
20,81
21,98
32,34
44,57
36,73
45,45
52,33
68,74
65,96
70,07
39,48
45,66
52,69
168,61
141,79
177,86
47,50
59,09
87,43
16,68
2 3 , 10
23,59
124,50
153,88
159,86
73,90
75,30
95,16
14,11
18,49
21,57
157,28
46,08
57,70
71,45
63,59
63,56
67,27
42,11
45,28
57,31
175,80
171,07
176,75
66,52
74,18
119,75
22,85
29,05
26,74
21,51
23,98
33,07
28,21
221
POLSKIE GOSPODARSTWA MLECZNE NA TLE PAÑSTW CZ£ONKOWSKICH UE-15
Tabela 6. Inwestycje i odtworzenie œrodków trwa³ych
K raj
Rok
WskaŸnik odtworzenia
œrodków [%]
8- 16
16- 40
40- 100
WskaŸnik przyrostu
Inwestycje netto
œrodków trwa³ych [%]
[euro/gospodarstwo]
w grupie gospodarstw o sile [ESU]
8- 16
16- 40
40- 100
2004 10,88 11,70
12,92
- 0,03
1,06
2,39
Austria
2005
11,59 12,60
13,80
0,29
1,12
2,44
2006
11,31 13,56
15,18
- 0,58
0,34
1,32
2004
16,72
0,86
Belgia
2005
15,03
1,69
2006
14,85
4,22
2004
5,10
- 1,92
Dania
2005
5,47
- 5,94
2006
3,56
2,10
2004
24,39
21,66
1,49
1,70
Finlandia
2005
21,86
20,13
- 0,79
7,39
2006
19,20
18,39
- 1,83
3,77
2004
20,52
23,45
0,21
- 0,73
Francja
2005
22,12
24,73
- 0,27
0,71
2006
20,99
23,01
- 2,35
- 0,05
2004
11,26
9,17
18,43
- 0,72
0,72
2,93
Hiszpania
2005 10,67 14,75
17,31
- 2,09
0,63
2,42
2006 13,93 16,88
18,30
- 2,45
- 0,48
0,10
2004
2,83
0,84
Holandia
2005
3,17
1,24
2006
1,78
3,61
0,51
0,22
2004
6,61
6,95
- 0,39
0,03
Irlandia
2005
5,48
5,67
0,40
- 2,83
2006
3,43
3,98
4,33
- 1,10
- 0,61
- 0,56
2004
6,50
8,51
- 0,95
- 0,21
Niemcy
2005
7,28
9,18
- 0,46
- 0,22
2006
7,90
9,64
- 0,41
0,35
2004 21,60 25,46
35,49
- 1,59
- 1,75
- 1,00
Portugalia
2005 23,20 29,58
32,11
0,00
- 1,11
2,83
2006 28,93 29,47
26,85
- 3,58
- 2,57
0,06
2004
8,94 12,19
12,30
- 5,89
- 2,58
1,72
Szwecja
2005 10,74 12,30
13,21
- 2,66
- 1,44
0,65
2006
11,29 12,97
11,76
- 4,25
- 1,96
3,21
2004
5,91
6,81
- 2,01
0 , 10
Wielka
2005
6,57
8,65
- 2,80
0,01
Brytania
2006
7,31
7,28
- 0,57
- 0,06
2004
9,90 10,39
13,35
- 2,25
- 1,88
- 1,32
W³ochy
2005 10,47 12,89
13,62
- 1,47
- 1,68
- 1,74
2006 13,09 12,46
13,50
- 1,15
- 2,24
- 1,42
2004 15,67 16,42
0,11
3,20
Polska
2005 17,70 19,68
4,53
4,99
2006 18,09 20,19
20,26
3,70
5,14
5,76
ród³o: obliczenia w³asne na podstawie FADN [www.ec. europa.eu/agriculture/rica].
8 - 16
16- 40
40- 100
- 69
585
- 1199
3491
3847
1205
- 984
- 3441
- 3644
2071
- 1157
- 2746
263
- 351
- 3109
2342
1631
- 1237
12126
12691
6934
2720
6348
16527
- 13081
- 43050
24287
5289
24673
13059
- 1593
1583
- 117
12345
11000
466
10908
17094
2620
288
- 31555
- 8030
- 1266
- 1312
2118
- 1409
3878
109
6909
2859
16131
691
68
- 363
- 7755
- 10537
- 8429
- 4250
- 706
2
- 1398
- 7045
- 3317
- 5559
- 4212
- 3109
- 2153
76
3655
3355
3103
- 1788
2183
- 4393
- 4144
- 1961
- 1737
- 1398
- 862
- 1947
- 5189
- 3178
- 4499
- 6991
- 11521
- 2071
- 6149
- 5663
- 7384
3904
7195
7923
23193
222
R. SASS
Hiszpanii, nastêpnie we W³oszech i na zbli¿onym poziomie do W³och s¹ gospodarstwa
nastawione na produkcjê mleka w Irlandii. W pozosta³ych pañstwach UE-15 dochód na
cz³onka rodziny jest ju¿ ni¿szy, a nawet bardzo niski, dotyczy to Francji, Danii i Szwecji.
Produkcja mleka w Polsce w latach 2004-2006 zapewnia³a polskim rolnikom dochód na
cz³onka rodziny wy¿szy od wiêkszoœci pañstw starej UE, dotyczy to szczególnie gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej powy¿ej 16 ESU. W grupie gospodarstw o wielkoœci
ekonomicznej 40£100 ESU dochód na cz³onka rodziny w Polsce wynosi³ 27,5 tys. euro i by³
wy¿szy ni¿ w Danii, Niemczech, Francji, Holandii, Austrii, Portugalii, Finlandii, Szwecji czy
Wielkiej Brytanii. W pierwszym okresie cz³onkostwa produkcja mleka w Polsce dawa³a
satysfakcjonuj¹ce dochody i op³atê pracy wy¿sz¹ ni¿ w wiêkszoœci pañstw UE-15.
O rozwoju gospodarstwa decyduj¹ inwestycje, które gospodarstwo realizuje, a szczególnie inwestycje netto, czyli przewy¿szaj¹ce wartoœæ zu¿ytych w procesie produkcji œrodków trwa³ych. Pod wzglêdem inwestycji netto gospodarstwa mleczne w Polsce wypadaj¹
korzystnie na tle pañstw UE-15. W Polsce w latach 2004-2006 niezale¿nie od wielkoœci
ekonomicznej inwestycje netto by³y dodatnie (tab. 6). To oznacza, ¿e rozmiar dokonanych
inwestycji by³ nie tylko równy wartoœci amortyzacji, ale przewy¿sza³ j¹, czyli wyst¹pi³y
inwestycje rozwojowe. Jest to w pe³ni zrozumia³e, poniewa¿ w Polsce gospodarstwa podejmuj¹ce ten trudny i kapita³och³onny kierunek produkcji w stosunkowo krótkim czasie musia³y nadrobiæ dystans, który je dzieli³ od gospodarstw mlecznych w starej UE. Dla przyk³adu w 2006 roku wartoœæ inwestycji netto w gospodarstwach o wielkoœci ekonomicznej
40£100 ESU wynosi³a ponad 23 tysi¹ce euro i by³a najwy¿sza spoœród wszystkich pañstw
objêtych analiz¹. O pozytywnych zmianach i skali tych zmian œwiadczy wskaŸnik przyrostu
œrodków trwa³ych, który w latach 2005 i 2006 by³ najwy¿szy w porównaniu do UE-15.
PODSUMOWANIE
Z przeprowadzonej analizy wynika, ¿e gospodarstwa nastawione na produkcjê mleka w
UE-15 s¹ mocno zró¿nicowane, zarówno pod wzglêdem potencja³u produkcyjnego, wyników produkcyjnych, kosztów produkcji, jak i osi¹ganego dochodu rolniczego z gospodarstwa. Pomimo znacznego zró¿nicowania gospodarstw, mo¿na jednak wyodrêbniæ trzy grupy pañstw cz³onkowskich, w których prowadzona jest produkcja mleka. Podstawow¹ przyczyn¹ zró¿nicowania gospodarstw mlecznych zarówno pod wzglêdem organizacji produkcji, kosztów produkcji i wyników produkcyjnych jest po³o¿enie tych gospodarstw i zwi¹zane z tym warunki glebowo-klimatyczne, które w zasadniczy sposób wp³ywaj¹ na produkcjê
mleka w poszczególnych pañstwach cz³onkowskich.
Zdecydowanie ró¿ni¹ siê gospodarstwa produkuj¹ce mleko na pó³nocy Europy: Szwecja, Finlandia i Dania od gospodarstw produkuj¹cych mleko po³o¿onych na po³udniu Europy: Hiszpania, W³ochy i Portugalia. Trzeci¹ grupê stanowi¹ pañstwa po³o¿one w œrodkowej
czêœci Europy: Francja, Austria, Holandia, Niemcy, Belgia, Wielka Brytania i Irlandia. Zró¿nicowanie gospodarstw mlecznych w tej czêœci Europy jest jednak zdecydowanie wiêksze
ni¿ w dwóch poprzednich grupach pañstw cz³onkowskich.
Gospodarstwa mleczne na pó³nocy Europy osi¹gaj¹ najwy¿sz¹ wydajnoœæ mleka od
krowy, chocia¿ produkcja z hektara UR jest na pó³nocy Europy ni¿sza ni¿ na po³udniu.
Wynika to z tego, ¿e obsada krów na 100 ha UR (intensywnoœci organizacji) jest zdecydo-
POLSKIE GOSPODARSTWA MLECZNE NA TLE PAÑSTW CZ£ONKOWSKICH UE-15
223
wanie wy¿sza na po³udniu ni¿ na pó³nocy Europy. Równie¿ intensywnoœæ produkcji (koszty bezpoœrednie) jest zdecydowanie wy¿sza na po³udniu ni¿ na pó³nocy Europy. Szczególnie w gospodarstwach mlecznych na po³udniu Europy jest wiêkszy udzia³ pasz z zakupu.
Natomiast koszty wytworzenia 100 euro produkcji s¹ zdecydowanie wy¿sze na pó³nocy ni¿
na po³udniu. W tej sytuacji dochód jaki osi¹gaj¹ gospodarstwa produkuj¹ce mleko na
po³udniu Europy jest ponad dwukrotnie wy¿szy ni¿ w gospodarstwach po³o¿onych na
pó³nocy Europy. Aby utrzymaæ produkcjê mleka na pó³nocy Europy dop³aty przewy¿szaj¹
wartoœæ osi¹ganego dochodu. Udzia³ dop³at w dochodzie na po³udniu Europy by³ najni¿szy w ca³ej UE i wynosi³ w Hiszpanii i W³oszech – 20-30%, w Portugalii – 40-60%. Natomiast
w Finlandii, Szwecji czy Danii w grupie gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej 40£100 ESU
udzia³ dop³at w dochodzie wynosi³ 130-170%.
Na tle UE-15 polskie gospodarstwa mleczne przedstawiaj¹ siê korzystnie. W Polsce
sytuacja gospodarstw nastawionych na produkcjê mleka wyraŸnie zale¿y od wielkoœci
ekonomicznej i zwi¹zanej z tym skali produkcji mleka. Im wiêksze ekonomicznie gospodarstwa w Polsce, tym korzystniej wypadaj¹ na tle gospodarstw UE-15. Polskie gospodarstwa
mleczne bardziej pod wzglêdem rezultatów ekonomicznych s¹ zbli¿one do gospodarstw
mlecznych na po³udniu Europy i osi¹gaj¹ o wiele korzystniejsze dochody ni¿ stare pañstwa
UE po³o¿one w œrodkowej Europie (Niemcy, Holandia, Belgia, Austria). Korzystna sytuacja
ekonomiczna gospodarstw produkuj¹cych mleko w Polsce spowodowana jest ni¿szymi
kosztami produkcji. Koszty wytworzenia 100 euro produkcji w Polsce wynosi³y oko³o 65-68
euro i by³y na tym samym poziomie co w Hiszpanii, W³oszech czy Portugalii. Nale¿y tak¿e
zwróciæ uwagê na fakt, ¿e udzia³ dop³at w dochodzie jest jednym z najni¿szych spoœród
analizowanych pañstw.
Korzystna sytuacja dochodowa gospodarstw produkuj¹cych mleko w Polsce wynika
z jednej strony z tego, ¿e po wst¹pieniu do UE w Polsce nastêpowa³ szybki wzrost cen na
mleko i wyrównywanie cen do poziomu europejskiego. Niew¹tpliwie drug¹ istotn¹ przyczyn¹ korzystnej sytuacji dochodowej w gospodarstwach produkuj¹cych mleko w Polsce
s¹ ni¿sze koszty produkcji. W Polsce po wst¹pieniu do UE nastêpuje wyraŸny wzrost cen
œrodków do produkcji i noœników energii, konkurencyjnoœæ cenowo-kosztowa polskich
gospodarstw mlecznych bêdzie zatem mala³a.
LITERATURA
Czy¿ewski A., Henisz-Matuszczak A. 2006: Rolnictwo Unii Europejskiej i Polski. Studium porównawcze struktur wytwórczych i regulatorów rynków rolnych. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, s. 217-224.
Gill S. 2007: Perspektywy rozwoju krajowego przemys³u mleczarskiego w obliczu zmian – konkurencyjnoœci polskiego mleczarstwa w UE po 2013 roku – podejœcie mikroekonomiczne. [W:]
Polskie mleczarstwo. Raport o stanie bran¿y i perspektywach jego rozwoju. Wydawnictwo
ZPPM, Warszawa, s. 46-54.
Józwiak W., Mirowska Z. 2006: Sytuacja ekonomiczna i aktywnoœæ inwestycyjna gospodarstw
rolnych w Polsce i w innych krajach unijnych. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki
¯ywnoœciowej – PIB, Warszawa, nr 35, s.19-26.
Mañko S., Sass R., Sobczyñski T. 2006: Poziom zrównowa¿enia produkcji rolniczej w krajach UE.
[W:] Problemy intensyfikacji produkcji zwierzêcej z uwzglêdnieniem ochrony œrodowiska i
standardów UE, XII Miêdzynarodowa Konferencja Naukowa. IBMER, Warszawa, s. 289-294.
Rembeza J., Seremak-Bulge J., Hryszko K. 2005: Ceny, ich relacje oraz transformacja na rynku
mleka. [W:] Rozwój rynku mleczrskiego i zmiany jego funkcjonowania w latach 1990-2005.
Program wieloletni 2005-2009. IERiG¯, Warszawa, nr 21, s. 204-2008.
224
R. SASS
Runowski H. 2006: Teoretyczne i praktyczne aspekty obrotu kwotami mlecznymi w gospodarstwach rolnych. Roczniki Nauk Rolniczych, seria G, t. 93. z. 1, s. 15-24.
Seremak-Bulge J. 2009: Liberalizacja WPR oraz likwidacja kwot mlecznych po 2014 r. to szansa dla
polskiego mleczarstwa czy zagro¿enie? [W:] Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej. SGGW,
Warszawa, s. 85-97.
Œwietlik B., Seremak-Bulge J. 2005: Zmiana rynkowych uwarunkowañ produkcji i przetwórstwa
mleka. [W:] Rozwój rynku mleczarskiego i zmiany jego funkcjonowania w latach 1990-2005.
IERiG¯ – PIB, Warszawa, nr 21, s. 41-53.
Szajner P., Szczególska M. 2007: Stan polskiego mleczarstwa na tle pozosta³ych krajów cz³onkowskich UE i œwiata. [W:] Polskie mleczarstwo. Raport o stanie bran¿y i perspektywach jego
rozwoju. Wydawnictwo ZPPM, Warszawa, s. 30-45.
Ziêtara W., 2007: Ekonomiczne i organizacyjne problemy produkcji mleka przy wysokiej wydajnoœci jednostkowej. Roczniki Nauk Rolniczych, seria G, t. 93, z. 2, s. 27-31.
Roman Sass
POLISH MILK FARMS AGAINST A BACKGROUND OF MEMBER STATES UE-15
Summary
The problem of incomes of Polish farms against a background of UE-15 farms has been analyzed
in the study. Deliberations concern farms of the economic size 8-16, 16-40 i 40-100 ESU for the years
2004-2006. The volume of incomes from a farm and differentiation of the income situation in individual
EU Member States were analyzed. Moreover, the costs of production, intensity of production and the
level of investments were analyzed. The conducted studies made it possible to form the conclusions
concerning the income situation of farms in Poland in comparison with the states of the longest seniority
in EU. The predominance of Polish farms over the EU-15 farms results mainly from the lower costs of
production. Considerably lower costs of production in Poland prove high competitiveness of farms
predisposed towards milk production. Moreover, from the conducted studies it results, that milk farms in
Poland are characterized by bigger development opportunities, what is shown in decisively higher level of
realized net investments and higher rates of reconstruction and increment of fixed assets. However, one
should take into account the fact of limitations resulting from the conducted analyses, as three years is
a too short period of time to come to too far reaching conclusions, moreover in the years 2004-2006
there were in Poland good economic conditions for milk producers.
Adres do korespondencji:
dr in¿. Roman Sass
Kujawsko-Pomorski Oœrodek Doradztwa Rolniczego
89-122 Minikowo
tel. (0 52) 386 72 14
e-mail: [email protected]