klinkij tutaj

Spis treĞci
ROZDZIAà I. ZAWISZOWIE herbu PRZEROWA ......................................... 5
1. WIZERUNEK i OPIS herbu PRZEROWA wg Kaspra Niesieckiego .............. 5
2. ZAWISZOWIE, CZY ZAWISZOWIE CZARNI? ........................................... 5
3. ZAWISZOWIE – WàAĝCICIELE DÓBR SOBOTA I ZAKRZEW .............. 7
Cyprian i Marianna z Karnkowskich Zawiszowie ............................................ 8
Artur i Alfred Zawiszowie
– ich udziaá w powstaniu listopadowym i co potem ........................................ 11
August Czarny Zawisza i jego syn Artur ......................................................... 20
ROZDZIAà II. STOKOWSCY herbu JELITA z SOBOTY ........................... 33
1. HERB JELITA ................................................................................................. 33
2. CHLUBA RODU ............................................................................................. 34
Artur i Bronisáawa z HoáyĔskich Stokowscy ................................................... 34
Stefan Stokowski .............................................................................................. 36
Po Stokowskim – PrzegaliĔscy ........................................................................ 48
ROZDZIAà III. GRABIēSCY herbu POMIAN .............................................. 52
1. OSTATNI WàAĝCICIELE WALEWIC PRZED GRABIēSKIMI .............. 52
2. OPIS HERBU POMIAN wedáug NIESIECKIEGO i DàUGOSZA .............. 55
3. SZLACHECKI RÓD GRABIēSKICH HERBU POMIAN
PRZED OSIEDLENIEM SIĉ W WALEWICACH ........................................ 56
4. GENEALOGIA RODU GRABIēSKICH Z WALEWIC .............................. 57
Wojciech Stanisáaw – pierwszy z GrabiĔskich wáaĞciciel Walewic ............... 58
Stanisáaw Jan GrabiĔski ................................................................................... 62
Stanisáaw Bohdan GrabiĔski ............................................................................ 67
Jadwiga GrabiĔska ............................................................................................ 74
5. DZIECI STANISàAWA I JADWIGI GRABIēSKICH Z WALEWIC ........ 80
Wáadysáaw Krzysztof GrabiĔski ..................................................................... 80
Maria Dominika Jadwiga MaĔkowska ........................................................... 80
Stanisáaw Wojciech GrabiĔski ........................................................................ 81
RóĪa Cecylia KrzyĪanowska ........................................................................... 81
Jan Stanisáaw Pomian GrabiĔski ..................................................................... 82
6. PRZEDSTAWICIELE RODÓW ZWIĄZANYCH Z GRABIēSKIMI ........ 82
Aleksander Czarnowski .................................................................................... 82
Artur Czarnowski ............................................................................................. 83
Ludwik Czarnowski ......................................................................................... 83
Mieczysáaw Kretkowski ................................................................................... 83
Maria i Zofia Kretkowskie ............................................................................... 83
Prymas Polski Maciej àubieĔski (1572-1652) ................................................ 84
Prymas Polski Wáadysáaw Aleksander àubieĔski (1703-1767) ...................... 85
3
ROZDZIAà IV. RÓD GRABSKICH herbu POMIAN .................................... 87
1. SZLACHECKI RODOWÓD ........................................................................... 87
Andrzej Rafaá Grabski syn Franciszka i Petronelli .......................................... 88
2. GRABSCY herbu POMIAN z BOROWA ...................................................... 89
Feliks syn Andrzeja Rafaáa ............................................................................... 90
3. DZIECI FELIKSA I STANISàAWY
Z MITTELSTAEDTÓW GRABSKICH ......................................................... 91
Stanisáaw Grabski ............................................................................................. 91
Zofia z Grabskich Kirkor (z I mĊĪa) Kiedroniowa (z II mĊĪa) .....................100
MąĪ Zofii – Józef KiedroĔ .............................................................................101
Halina z Grabskich BrzeziĔska ......................................................................103
Wáadysáaw Grabski – dziedzic Borowa, premier, minister skarbu ... ..........103
4. DZIECI WàADYSàAWA I KATARZYNY
Z LEWANDOWSKICH GRABSKICH .......................................................120
Wáadysáaw Jan Grabski ..................................................................................120
Zdzisáaw Feliks Grabski .................................................................................120
Andrzej Kazimierz Grabski
– ostatni dziedzic Borowa, delegat rządu na kraj ... .....................................121
5. DZIECI ANDRZEJA KAZIMIERZA I MARII
Z JAĝKOWSKICH GRABSKICH ................................................................123
Andrzej Feliks Grabski ...................................................................................123
Stanisáaw Krzysztof Grabski .........................................................................123
Wáadysáaw Maria Grabski .............................................................................124
ROZDZIAà V. RÓD SKARBKÓW herbu ABDANK ...................................125
Franciszek Skarbek .........................................................................................125
Jan Skarbek .....................................................................................................126
Kasper Skarbek ...............................................................................................127
Fryderyk Florian Skarbek .............................................................................127
Henryk Skarbek ..............................................................................................131
Aleksander Skarbek ........................................................................................132
Karol Skarbek syn Wáadysáawa, wnuk Franciszka .......................................137
ROZDZIAà VI. RÓD MEJSNERÓW herbu LUBICZ .................................138
Gustaw Mejsner i jego córki ..........................................................................138
BIBLIOGRAFIA ...................................................................................................140
WYKAZ OSÓB, KTÓRE UDZIELIàY INFORMACJI .....................................144
4
ROZDZIAà I
ZAWISZOWIE herbu PRZEROWA
1. WIZERUNEK i OPIS herbu PRZEROWA
wg Kaspra Niesieckiego
„Kopia z proporcem Īóátym, w prawy bok tarczy nakáoniona powinna byü,
w czerwonem polu, koniec proporca na kopiją zawiniĊty, w póá záamaną, na heámie
trzy pióra strusie. [...] Gdy siĊ Bolesáaw Krzywousty ksiąĪĊ Polski z Niemieckim
wojskiem pod Wrocáawiem potykaá, a Szlązacy, jeszcze na ten czas z Polakami
ĞciĞle záączeni, Niemieckiej piechoty záamaü, kilka razy na niĊ nacierając doĞü
silnie, nie mogli: Mirosáaw niejaki, puákownikując miĊHerb Przerowa
dzy niemi, kopiją záoĪywszy, i konia ostrogami wsparászy, taką siáą na Niemców uderzyá, Īe wĞród piechoty
nieprzyjacielskiej wdarászy siĊ, a za nim hufiec caáy Szlązaków, klinem uszykowany, siekąc i bijąc, trupem miejsce owo w koáo siebie usáaá; czem przeraĪeni Niemcy, tyá
podali, zaczem nastąpiáa sáawna wiktorya i podziĞdzieĔ
pamiĊtna. Mirosáawowi tedy za to fortunne dzieáo, krom
bogatych podarunków i dóbr obszernych, ten herb nadany
od Bolesáawa Krzywoustego: kopia, którą szyki Niemieckie áamaá, nazwany zaĞ ten klejnot Przerowa, od
przerwania stojącego jak mur nieprzyjaciela”.1
2. ZAWISZOWIE, CZY ZAWISZOWIE CZARNI?
W umowie o jednoroczną dzierĪawĊ zawartą 27 kwietnia 1848 r. u notariusza
Romana Wolskiego w àowiczu miĊdzy proboszczem parafii Sobota ksiĊdzem Ludwikiem Gruszeckim a dzierĪawcą dóbr koĞcielnych Augustem Czarnym Zawiszą, dóbr Sobota i Zakrzew dziedzicem, jest uĪywany przydomek Czarny. Umowa
ta zostaáa zatwierdzona przez konsystorza generalnego Archidiecezji Warszawskiej
sĊdziego (surrogata) ksiĊdza ZwoliĔskiego. W poprzednim tomiku podaáem wypisy z akt stanu cywilnego, w których wystĊpuje nazwisko Zawisza. Wyjątek stanowi syn Cypriana i Marianny Zawiszów, który w aktach urodzeĔ dzieci: Artura
(nr 60/1854) i Marii (nr 18/1857) podaá swoje nazwisko August Czarny Zawisza.
Uczyniá to z przekonania wpojonego przez matkĊ, Īe ich ród wywodzi siĊ od jednego z synów Zawiszy Czarnego herbu Sulima z Garbowa. Tamten Zawisza,
1
Herbarz polski K. Niesieckiego, t. 7, s. 544.
5
wedáug
niej, po osaczeniu przez KrzyĪaków záamaá swą ponad trzymetrową
kopiĊ z proporczykiem swej roty, Īeby wtedy z mniejszej odlegáoĞci áatwiej raniü
nieprzyjacióá. W ten sposób pomógá sobie w przerwaniu zaciskającego siĊ wokóá
niego pierĞcienia wrogów. Nim polegá zwaliá na ziemiĊ kilku KrzyĪaków. Potomkowie tamtego Zawiszy, do których i Zawiszowie z Soboty siĊ zaliczali, na pamiątkĊ owego zdarzenia zmienili herb na Przerowa, który przedstawia wpóá záamaną kopiĊ ze záotym proporcem na czerwonym tle.2
Z tablicy nagrobka znajdującego siĊ w sobockim koĞciele moĪna przeczytaü:
Cyprianowi Zawiszy Czarnemu.
Tablica nagrobkowa Zawiszów w sobockim koĞciele
Ten napis zostaá wykonany na zlecenie Augusta, brata Artura, i zawiera informacjĊ o ich rodzicach.
Na murowanym ogrodzeniu przy sobockim koĞciele, od strony placu Zawiszy
Czarnego istnieje tablica poĞwiĊcona pamiĊci Artura Zawiszy Czarnego.
Historyk Jan Wegner, szanując wolĊ rodziny Zawiszów z Soboty, pisaá o nich
jako Zawiszach Czarnych. O Arturze, bracie Augusta, napisaá m.in.: „Egzekucja
odbyáa siĊ publicznie w mroĨny ranek 26 listopada 1833 r. na placu kaĨni w Warszawie (od 1928 r. – Plac Artura Zawiszy Czarnego)”.3
2
3
Jan Wegner Artur Zawisza Czarny s. 2 i 3.
Jan Wegner Artur Zawisza Czarny s. 11.
6
Na aktualnych planach miasta Warszawy jest zaznaczony Plac Zawiszy, a nie
Zawiszy Czarnego.
W 1938 r. zostaá wystawiony pomnik Īoánierza niepodlegáoĞci Artura Zawiszy Czarnego przy alei Sienkiewicza w àowiczu.
Artur, bratanek Artura, tak jak jego ojciec August, uĪywaá nazwiska Czarny
Zawisza.4
W encyklopedii jest notatka o Arturze Zawiszy, tym z Soboty, bez przydomka
Czarny. Zawiszowie z Soboty, Czarni czy nie Czarni, zasáuĪyli sobie na miano
obroĔców naszej Ojczyzny, podobnie jak Zawisza Czarny z Garbowa, byli godnymi jego naĞladowcami, a czarnymi moĪna ich nazywaü ze wzglĊdu na kolor
wáosów i oczu.
3. ZAWISZOWIE – WàAĝCICIELE DÓBR SOBOTA I ZAKRZEW
Wáadysáaw Zawisza
pierwszy z rodu Zawiszów wáaĞciciel
miasta Soboty z przylegáoĞciami
od roku 1726. Zmará w 1744 r.
Wincenty i Antonina z GáĊbockich
Byli wáaĞciciele dóbr
Sobota z przylegáoĞciami
Wincenty zmará w 1771 r.
Feliks ur. w 1794 r.
dziedzic dóbr Zakrzew
z przylegáoĞciami
(w roku 1819 jeszcze Īyá)
Jan Gwalbert
Marianna
z Karnkowskich Īyjąca
Cyprian Īyjący
w latach 1776-1827 w latach 1786-1853
wáaĞciciele dóbr Sobota z przylegáoĞciami
Kamilla Antonina
Īyáa w latach
1807-1808
Artur Tomasz
Cyprian Adolf
ur. 21.06.1854 r.
4
Artur Jan Edward
ur. 24.11.1809 r.,
powieszony
w Warszawie
26.11.1833 r.,
Antoni urodzony w 1778 r.
Spadkobierca folwarku w Zakrzewie
Wiadomo, Īe Īyá jeszcze w 1811 r.
Alfred Lucjan Wiktor
ur. w 1811 r., zmará
w Warszewicach
koáo CheámĪy
Maria
ur. 12.01.1856 r.
Od 3.08.1882 r.
Mieroszewska
August Wáadysáaw Honorata
Emilian
z Zalewskich
ur. 4.06.1814 r.
ur. w 1823 r.
wáaĞciciele dóbr Sobota i Zakrzew
z przylegáoĞciami
Helena Zofia
Honorata
ur. 10.07.1857 r.
Jadwiga Antonina
ur. 10.03.1859 r.
Akta urodzeĔ parafii Sobota nr 60/1854 i 18/1857 oraz akt notarialny Stanisáawa Tyrchowskiego
rep. 112 w Arch. PaĔstw. m.st. Warszawy Oddziaá w àowiczu.
7
Drzewo genealogiczne Zawiszów z Soboty
W 1726 r. miasto SobotĊ z przylegáoĞciami kupiá Wáadysáaw Zawisza od
Aleksandra Walewskiego za 97400 zá. Ten senior rodu sobockich Zawiszów byá
stolnikiem mielnickim, rotmistrzem husarskim i puákownikiem królewskim.
Wsáawiá siĊ w bitwach pod Chocimem i Wiedniem, zmará w roku 1744.5
Po Wáadysáawie miasto SobotĊ z przylegáoĞciami dziedziczyá jego syn Wincenty Zawisza, a drugi jego syn Feliks Zawisza posiadá Zakrzew z przylegáoĞciami.
Jan Wegner napisaá, Īe „Wincenty Zawisza Czarny (oĪeniony z Antoniną GáĊbocką), áowczy áĊczycki, podkomorzy koronny i sekretarz królewski Stanisáawa
Augusta Poniatowskiego, byá konfederatem barskim; zmará w Sobocie w 1771 r.”6
Na proĞbĊ Wincentego Zawiszy Sobota otrzymaáa od S.A. Poniatowskiego
prawo odbywania aĪ dwunastu jarmarków w ciągu roku.7
Feliks urodzony w 1749 r. byá miecznikiem inowáodzkim. Jego syn Antoni Zawisza w 1811 r. miaá 33 lata, czyli urodziá siĊ w roku 1778. Nie mogĊ stwierdziü,
w których latach oni zmarli, gdyĪ w sobockiej parafii brakuje akt zgonów z tamtego
okresu. Wiadomo, Īe w latach 1819, 1851, 1854 i 1857 Feliks i Antoni Zawiszowie
Īyli, a ich majątek Zakrzew byá dzierĪawiony przez Stanisáawa Zaborowskiego.8
Cyprian i Marianna z Karnkowskich Zawiszowie
Po Feliksie i Antonim dobra Zakrzew przejąá syn Wincentego – dziedzic dóbr
Sobota, Jan Gwalbert Cyprian Zawisza. Byá on kolatorem sobockiego koĞcioáa
parafialnego, áowczym áĊczyckim, radcą departamentu warszawskiego, kapitanem
gwardii honorowej i szambelanem króla saskiego Fryderyka Augusta.
Ten Fryderyk, wnuk Augusta III Sasa, w latach 1807-1815 byá ksiĊciem warszawskim. Zdecydowali o tym twórcy utworzonego z ziem drugiego i trzeciego
zaboru pruskiego KsiĊstwa Warszawskiego: cesarz Francuzów Napoleon I, cesarz
Rosji Aleksander I i król pruski Fryderyk Wilhelm III, który po przegranej wojnie
z wojskami Napoleona straciá znaczną czĊĞü zdobytego terytorium, ale zachowaá
koronĊ. Zostaáo to zapisane w traktacie pokojowym zawartym w lipcu 1807 roku
w TylĪy. Fryderyk August otrzymaá tytuá królewski od Napoleona za to, Īe po
zwyciĊstwie wojsk francuskich nad pruskimi pod Jeną przeszedá na stronĊ Francji,
wprowadzając SaksoniĊ w skáad Związku ReĔskiego.9
W dokumentacji sobockiego zameczku napisano, Īe przez krótki czas (17931794) dobra Sobota naleĪaáy do Floriana BardziĔskiego herbu Abdank, syna Józefa i Marii z Moszyckich, podczaszego przedeckiego. W dokumencie tym napisano
teĪ, Īe Īona Cypriana Marianna z Karnkowskich wniosáa Zawiszom w posagu do5
6
7
8
9
8
K. Perzyna, Miedzy Piątkiem a Sobotą, t. 1, s. 103 i Jan Wegner, Artur Zawisza Czarny, s. 2.
Jan Wegner, Artur Zawisza Czarny, s. 2.
Sáownik geograficzny [...], t. 10, s. 953.
Akta urodzeĔ parafii Sobota: 56/1811, 20/1819, 21/1851, 60/1854, 18/1857.
Akta urodzeĔ 73/1809, 58/1811, 20/1814 i akt zgonu 2/1819 w parafii Sobota; Jan Wegner, Artur
Zawisza Czarny, s. 2; J.A. Gierowski, Historia Polski1764-1864, s. 133; L. Bazylow, Historia powszechna 1789-1918, s. 134.
bra àagiewniki i Baáuty naleĪące obecnie do àodzi. WáaĞcicielką tych dóbr staáa
siĊ w latach czterdziestych XIX w. po ojcu Stefanie Karnkowskim i Juliannie Piwnickiej z Karnkowskich.
Akt notarialny Romana Wolskiego rep. 109 z 24 maja 1851 r. zawiera informacjĊ, Īe Marya z Karnkowskich Zawisza wdowa po Cyprianie Zawiszy dziedzicu
dóbr Sobota do 16 kwietnia 1851 r. byáa wspóáwáaĞcicielką dóbr Starosypin w powiecie lipnowskim (lub lipowickim), w guberni páockiej poáoĪonych, w mieĞcie
Sobocie, okrĊgu áowickim, guberni warszawskiej zamieszkaáa. Drugą wspóáwáaĞcicielką tych dóbr byáa jej siostra Julia Justyna z Karnkowskich Piwnicka.10
W latach 1808-1810 w wielu aktach stanu cywilnego wystĊpuje Józef Obrembski jako dzierĪawca dóbr Sobota. Podam kilka fragmentów z tych akt.
W akcie 24/1808 ksiądz napisaá m.in.: „18 grudnia 1808 r. stawili siĊ uczciwi Paweá zwany Studentem mający lat 30 Mikoáaja zmaráego brat rodzony i Mateusz Lubelski w karczmie pod Máynem Sobockim, nazywanym Stary, szynk utrzymujący [...]”.
W akcie zgonu nr 35/1810 jest informacja o Ğmierci na skutek kopniĊcia przez
konia dziewiĊcioletniego syna Józefa Obrembskiego – dzierĪawcy dóbr Sobota.
W akcie urodzenia 46/1812 jest zapis: „Stawiá siĊ Antoni Wyczkowski [...]
profeszii kowalskiey zamieszkaáy w Karczmie pod Starym Máynem y okazaá nam
Dzieci BliĨniąt Páci ĪeĔskiey które siĊ urodziáy w Domu mieszkania iego [...] po
uczynieniu powyĪszego oĞwiadczenia y okazania Dzieci w PrzytomnoĞci Jana Daniela Fyszera [...] tudzieĪ Jana Nowakowskiego [...] profeszii máynarskiey mieszkającego w Starym Máynie [...]”.
W akcie urodzenia nr 4/1812 Ludwik Stawicki wystĊpuje jako máynarz z tego
máyna, a w akcie 4/1814 jako jego dzierĪawca, któremu urodziáa siĊ córka w Starym máynie.
W akcie zgonu nr 55/1809 wystĊpuje „Antoni WyĪkowski mayster konsztu kowalskiego trzymaiącego kuĨniĊ pod Starym Máynem naleĪącą do Wsi Sobockiey”.
Stary máyn Zawiszów staá w tym miejscu, gdzie obecnie istnieje máyn w Sobockiej Wsi, a blisko niego oprócz kuĨni i karczmy czynny byá tartak.
W akcie urodzenia nr 19/1812 jest informacja, Īe stawili siĊ Woyciech JĊdrzejewski i Józef Chlebowski, obydwaj „Profeszii Strycharskiey” i mieszkający
w cegielni sobockiey. W akcie urodzenia nr 10/1813 jest zapis stwierdzający, Īe
strycharzowi Józefowi Chlebowskiemu w sobockiej cegielni urodziá siĊ syn. Jako
Ğwiadkowie wymienieni tu są dwaj szynkarze, z których jeden zamieszkaáy w Zielonym GoĞcieĔcu znanym w powiecie sochaczewskim. W akcie urodzenia
nr 48/1809 o tym samym szynkarzu, Wojciechu Kowalskim, napisaá ksiądz, Īe byá
zamieszkaáy w GoĞciĔcu Walewickim zwanym Zielony.
Z aktu urodzenia nr 44/1809 i aktu zgonu nr 29/1810 wiadomo, Īe Zawiszowie
posiadali browar. W browarze tym 1 czerwca 1809 r. urodziáa siĊ Maágorzata Bogus, a dnia 2 czerwca 1810 r. zmará Florian SzczawiĔski mający trzy tygodnie Īy-
10
Archiwum PaĔstwowe m. st. Warszawy Oddziaá w àowiczu, Roman Wolski rep. 109/1851.
9
cia. W obydwóch przypadkach Ğwiadkami byli pracownicy browaru, których zawód okreĞlano jako mielcarz.11
Zajrzyjmy teraz do ksiĊgi wieczystej Zawiszów. Tu znajdujemy zapisy:
„W 1800 r. Cyprian Zawisza – WartoĞü dóbr Sobota – 300000 zá.
W 1820 r.
a) August Wáadysáaw Emilian Zawisza
b) Alfred Lucyan Wiktor Zawisza
c) Artur Jan Edward
bracia Zawiszowie prawem wáasnoĞci odziedziczonej po ojcu swym Cyprianie
Zawiszy, wáasnoĞü tych dóbr stosownie do zatwierdzenia Kommisyi Hypoteczney Województwa Mazowieckiego z dnia 2 XII 1820 roku na swe imiĊ
ustaloną mającym;
– co tu po ogáoszonym postĊpowaniu spadkowem po tymĪe Cyprianie Zawiszy,
gdy siĊ nikt ani z lepszymi ani z równemi prawami nie zgáosiá na wniosek dnia
15 IV 1830 r. do ksiĊgi wieczystej uczyniony z tą wzmianką zapisano, Īe wartoĞü tych dóbr w 1800 r. na sumĊ 300000 záotych polskich podaną zostaáa”.
August Zawisza 4 czerwca 1820 r. ukoĔczyá szeĞü lat.
Oprócz wymienionych trzech synów Cyprian i Marianna Zawiszowie mieli
córkĊ, która Īyáa tylko póátora roku. Zapoznajmy siĊ z jej aktem zgonu.
„Nro 14-to
Wyciąg z aktu Ğmierci. Dnia 8 wrzeĞnia 1808 Roku w Warszawie pod No 103.
Roku Tysiąc Osmsetnego Osmego Dnia siódmego miesiąca wrzeĞnia o godzinie
osmey przed Poáudniem.
Przed nami UrzĊdnikiem Stanu Cywilnego Gminy w Cyrkule Czwartym miasta stoáecznego Warszawy, w Powiecie y Departamencie warszawskim stawiá siĊ
Cyprian Zawisza bywszy Kapitan Gwardyi Honorowey Obywatel Powiatu BrzeziĔskiego Liczący lat trzydzieĞci y dwa, w miasteczku Sobocie w Powiecie BrzeziĔskim w Departamencie warszawskim zamieszkaáy Oyciec Zeszáego Dziecka niĪey wyraĪonego i Ignacy Rosciszewski Obywatel Departamentu Páockiego liczący
lat czterdzieĞci y dwa w wiosce Rosciszewie Powiecie Máawskim w Departamencie Páockim zamieszkaáy bezĪenny powinowaty zeszáego Dziecka niĪey wyraĪonego i oĞwiadczyli nam iĪ Kamilla Antonina Zawiszówna DzieciĊ mające miesiĊcy osiemnaĞcie y dni osm, które urodziáo siĊ w wiosce Trojanowie w powiecie Sochaczewskim w Departamencie Warszawskim Córka wyĪey wyraĪonego Cypryana Zawiszy y Maryanny z Karnikowskich, razem z mĊĪem wyĪey wyraĪonym
zamieszkaáey, umaráa Dnia Szóstego miesiąca y Roku bieĪącego o godzinie Szóstey po Poáudniu w Warszawie przy ulicy Dáuga Zwaney, w Domu pod numerem
PiĊüset SzejĞdziesiąt dziewiĊü. Po czym oĞwiadczaiący podpisali z nami akt ni-
11
Akta stanu cywilnego parafii Sobota.
10
nieyszy po przeczytaniu onegoĪ”. Oprócz Zawiszy i Rosciszewskiego podpis swój
záoĪyá urzĊdnik stanu cywilnego W.J. Zacharkiewicz.12
Hipoteka Zawiszów byáa obciąĪona dáugami. „15000 záotych polskich wáaĞciciel
Cyprian Zawisza poĪyczyá od Balbiny z NiedĨwieckich Przepaákowskiej stosownie
do kontraktu o dzierĪawĊ szeĞcioletnią dóbr Baáuty powiatu zgierskiego przed rejentem SzczawiĔskim zawartego i takowe tak na niniejszych dobrach swoich jako teĪ na
dobrach Zakrzew z przylegáoĞciami w tymĪe powiecie poáoĪonych zabezpieczyá
z obowiązkiem oddania kapitaáu tejĪe wierzycielce swojej w monecie srebrnej grubej, brzĊczącej, kurs w kraju mającej, a nie w Īadnych papierach do 24 VI 1833 r.”.
„10000 záotych polskich poĪyczki wspóáwáaĞciciel tych dóbr Artur Zawisza
otrzymaá od ksiĊdza Antoniego Oyrzanowskiego do rewersu prywatnego dnia
27 XI 1830 r., która aktem urzĊdowym dnia 17 VIII 1832 r. przez peánomocniczkĊ
jego MaryĊ z Karnkowskich Zawiszyne przyznana i na czĊĞci jego dóbr niniejszych z procentem (5 %) dnia 27 XI kaĪdego roku ma byü spáacana”.
Cyprian Zawisza zmará 3 paĨdziernika 1827 r. mając lat 51, a 10 lat od niego
máodsza Īona Marianna zmaráa 14 stycznia 1853 r.
Artur i Alfred Zawiszowie – ich udziaá w powstaniu listopadowym i co potem
Kopia aktu urodzenia Artura Zawiszy
12
Akta stanu cywilnego parafii Sobota.
11
Kopia aktu urodzenia Alfreda Zawiszy
Obydwaj urodzili siĊ w Sobocie w modrzewiowym dworze na Kopcu. Starszy
Artur urodziá siĊ 24 listopada 1809 r., a máodszy Alfred 12 grudnia 1811 r. Byli
rówieĞnikami Aleksandra Walewskiego. Artur byá od niego niecaáe póá roku starszy, a Alfred nieco ponad póátora roku máodszy. Tu spĊdzali lata dzieciĊce. Sobota
byáa wówczas miastem naleĪącym do gminy sobockiej powiatu brzeziĔskiego departamentu warszawskiego KsiĊstwa Warszawskiego (od 7.07.1807 r.).
Nie byáy to spokojne czasy. W paĨdzierniku 1806 r. wojska Napoleona przepĊdziáy stąd Prusaków, 14 stycznia 1807 r. utworzona zostaáa polska Komisja
Rządowa, w kwietniu 1809 r. tereny tutejsze na krótko zostaáy opanowane przez
wojska austriackie, a 8 lutego 1813 r. wojska rosyjskie weszáy tu na caáy wiek.13
13
K. Perzyna, MiĊdzy Piątkiem a Sobotą, t. 1, s. 106-113.
12
Kiedy braciom Zawiszom zmará ojciec, to najstarszy syn Artur nie miaá jeszcze ukoĔczonych osiemnastu lat.
Ogromny wpáyw na wychowanie synów miaáa ich matka. Twierdziáa, Īe posiadane nazwisko zobowiązuje ich wiĊcej niĪ innych do przestrzegania cnót rycerskich. Przypominaáa im sáowa Juliana Ursyna Niemcewicza: „Przysáowiem byáo
bojów towarzyszy – polegaj na nim jakby na Zawiszy”.
O Arturze wiadomo, Īe pierwsze nauki pobieraá w Piotrkowie, gdzie zetknąá
siĊ z generaáem Stanisáawem Klickim, a we wrzeĞniu 1824 r. zostaá przyjĊty do
IV klasy szkoáy wojewódzkiej w Radomiu, gdzie póĨniej uczĊszczali teĪ jego bracia
Alfred i August. W roku szkolnym 1826/27 Artur kontynuowaá naukĊ w kaliskiej szkole wojewódzkiej. Wtedy juĪ braá udziaá w manifestacjach patriotycznych
i gáosiá hasáa wolnoĞciowe.
TuĪ po Ğmierci ojca, w paĨdzierniku 1827 r., rozpocząá studia prawnicze na Królewskim Warszawskim
Uniwersytecie. Początkowo, wraz z bratem Alfredem,
zamieszkaá u ojca Fryderyka Chopina – pana Mikoáaja,
w lewym skrzydle paáacu senatora generaáa Wincentego KrasiĔskiego na Krakowskim PrzedmieĞciu 5. Artur
byá tylko trzy miesiące starszy od Fryderyka Chopina.
ChĊtnie sáuchaá jego muzyki. Byá wysokiego wzrostu,
smukáej budowy, pociągáej twarzy o bardzo ciemnej Artur Zawisza
cerze, czoáo miaá wysokie, a oczy czarne i bystre.
DuĪy wpáyw wywará na nim Joachim Lelewel, który pogáĊbiá jego patriotyzm
zaszczepiony przez matkĊ. W rocznicĊ Ğmierci ojca tak napisaá do matki:
„TĊskną myĞlą w Soboty przechodzĊ ustronie –
Tam me serce spoczywa, tam dusza ma tonie,
Ciaáem tylko do zwodnej przylgnąáem Warszawy.
Zgoáa wszystko mi milszem w rodzinnej Zagrodzie,
Tam jaĞniej sáoĔce Ğwieci, bujniej ziemia rodzi,
Przyjemniej woda páynie, milej wietrzyk cháodzi,
Weselej nucą ptaki przy wieczornym cháodzie”.
Napisane przez niego utwory poetyckie krąĪyáy w rĊkopisie pomiĊdzy znajomymi. Córka generaáa Jana Henryka Dąbrowskiego – Bogusáawa tak wspominaáa
Artura ZawiszĊ: „AleĪ to byá czáowiek palcem BoĪym wyznaczony na mĊczennika
poĞwiĊceĔ i przekonaĔ, wĞród których miaá siĊ rodziü. Byá on zewnątrz jakby ze
stali i ze spiĪu wykuty, a wewnątrz napeániony wszystkimi palnymi materiaáami.
Zdarzaáo siĊ, Īe doĞü dotknąü kwestii naszego przygnĊbienia, wymówiü nazwisko
któregoĞ z tyranów lub wspomnieü o powstaniu przygnĊbionych, aby go w tej
chwili widzieü zamienionym od razu w zapaloną pochodniĊ”.
13
WĞród studentów Artur wyróĪniaá siĊ wybitną inteligencją i zdolnoĞciami,
swobodnie posáugiwaá siĊ jĊzykiem francuskim, miaá uzdolnienia literackie i rysunkowe.
W lutym 1830 r., gdy byá juĪ na trzecim roku prawa i administracji, przybyá do
Soboty razem z bratem Alfredem. Wówczas odwiedziá starostĊ powiatu oráowskiego w Kutnie i generaáa dywizji Stanisáawa Klickiego w àowiczu.
Wkrótce Artur powróciá do Warszawy, gdzie odbywaáy siĊ w tym czasie
aresztowania studentów. WiadomoĞü o tym dotaráa do jego matki. Ksiądz Oyrzanowski napisaá do niej o informacjach pochodzących od rejenta Jaworskiego z àĊczycy, który opowiadaá w Bielawach, Īe studentów z uniwersytetu w Warszawie
cháostano, wywoĪono, a innych, na czele których staá Artur, wypĊdzano. WiadomoĞci te potwierdziá ksiądz Jerzmanowski. W związku z tym ks. Oyrzanowski pojechaá do Warszawy, gdzie spotkaá siĊ z Arturem, który mu powiedziaá, Īe z róĪnych powodów musi opuĞciü uniwersytet.
1 lipca Artur napisaá podanie do Wysokiej Rady Królewskiego Aleksandryjskiego Uniwersytetu o odáoĪenie terminu egzaminu z prawa polskiego i jego historii na wrzesieĔ 1830 r. Uzyskaá zgodĊ na záoĪenie tego egzaminu do 15 wrzeĞnia.
Matka, podejrzewając go o przynaleĪnoĞü do spisku, ostrzegaáa przed nierozwaĪnym zapaáem, który nie jest cnotą. Na to w liĞcie z dnia 11 paĨdziernika
1830 r. napisaá jej: „Nie zhaĔbiáem dotąd ani imienia, ani kraju mojego i mam nadziejĊ, iĪ tego nigdy nie uczyniĊ. I tak kraj nasz dosyü jest nieszczĊĞliwy, staram
siĊ przeto raczej, aby chociaĪ postĊpowaniem moim, jeĞli nie dodaü, nie ująü nam
przynajmniej sáawy”.
29 listopada 1830 r. wybucháo powstanie, nazywane listopadowym. Jerzy
àojek w Kalendarzu historycznym (s. 273) napisaá rzecz powszechnie znaną, Īe
24 cywilnych spiskowców zaatakowaáo Belweder, a wielki ksiąĪĊ rosyjski, od
1816 r. naczelny wódz wojsk polskich w Królestwie Polskim, Konstanty uszedá
z Īyciem. „Oddziaáy polskie kierowane przez biorących udziaá w spisku oficerów
przeszáy áatwo na stronĊ powstania”. „CzĊĞü wojska prowadzona przez polskich
oficerów przeciwnych powstaniu, uchyliáa siĊ od walki”. W nocy z 29. na 30. listopada w tzw. Noc Listopadową powstaĔcy zabili „siedmiu wyĪszych dowódców
polskich, którzy z caáą ĞwiadomoĞcią przeáoĪyli wiernoĞü Mikoáajowi I nad obowiązek wobec ojczyzny”. Początkowo niewielki byá odzew na wzywanie do broni
przez uczniów Szkoáy PodchorąĪych. Dopiero po otwarciu Arsenaáu przy ulicy
Dáugiej okoáo 30 tysiĊcy ludzi, gáównie robotników i rzemieĞlników ze Starego
Miasta i sąsiednich dzielnic, ze zdobyczną bronią, daáo szansĊ zwyciĊstwa powstaniu.
Po wybuchu powstania Artur byá czáonkiem Komitetu Redakcyjnego „Kuriera
Polskiego”. Wspóápracownikami tego pisma byli tacy patrioci, jak Joachim Lelewel, Maurycy Mochnacki, bracia Bonawentura Niemojowscy, Piotr Wysocki, Ludwik Nabielak, Kazimierz BrodziĔski, czy ksiądz Aleksander Kazimierz Puáawski.
3 lutego 1831 r. Artur Zawisza przerwaá pracĊ w tej redakcji, a zacząá wspóápracowaü z dziennikiem Towarzystwa Patriotycznego „Nowa Polska”.
14
JuĪ w styczniu tego roku Artur wraz ze swym bratem Alfredem wstąpiá do
pierwszego puáku jazdy páockiej, a póĨniej zostali przeniesieni do 8 puáku uáanów.
Jako powstaĔcy walczyli pod BiaáoáĊką, Grochowem, RóĪaną, Nasielskiem, Ciekszynem, Lipnikami i OstroáĊką. Pod Balicami, juĪ dowodząc szwadronem, Artur
zaatakowaá przednią straĪ gáównego sztabu Paskiewicza i wziąá do niewoli 40 jeĔców.14
Feldmarszaáek rosyjski Iwan Paskiewicz póĨniej stáumiá powstanie listopadowe i w latach 1832-1856 byá namiestnikiem Królestwa Polskiego. Jerzy àojek napisaá, Īe „17 sierpnia 1831 roku armia polska zeszáa bez bitwy z linii rzeki Bzury
i zamknĊáa siĊ w Warszawie. Prezesem zreorganizowanego rządu po Adamie Jerzym Czartoryskim zostaá generaá Jan Krukowiecki”. „W nocy na 7 wrzeĞnia Krukowiecki wysáaá do Paskiewicza PrądzyĔskiego z propozycją kapitulacji. O godzinie 11 zebraá siĊ sejm; wieczorem zdezawuowano rokowania kapitulacyjne; sejm
pozbawiá Krukowieckiego wáadzy rządowej i wojskowej, wybierając na prezesa
rządu nieugiĊtego BonawenturĊ Niemojowskiego”.15
Podczas powstania Artur Zawisza awansowaá do stopnia kapitana, ale za swe
czyny patriotyczne nie doczekaá siĊ od wáadz polskich tak duĪego wyróĪnienia, jak
Aleksander Walewski, chociaĪ pewnie na nie zasáuĪyá. Po upadku powstania wáadze polskie i powstaĔcy kierowali siĊ ku granicy pruskiej. Artur i Alfred Zawiszowie przekroczyli tĊ granicĊ koáo Brodnicy dopiero w paĨdzierniku. Przez pewien
czas przebywali na terenie zaboru pruskiego w Zbójnie i Golubiu, a nastĊpnie
u krewnych Dziaáowskich w Turznie. W marcu 1932 r. Artur wyruszyá z Turzna
do Francji, zatrzymując siĊ po drodze w Kostrzyniu, Berlinie, Lipsku, DreĨnie
i Frankfurcie nad Menem. Do ParyĪa pojechaá dyliĪansem z Metzu. W liĞcie wysáanym 8 kwietnia z Drezna do Dziaáowskich napisaá, Īe jako polski powstaniec
wszĊdzie byá dobrze przyjmowany. Wzmagaáo to jego dumĊ narodową i jak sądziá
wszystkich jemu podobnych tuáaczy. Napisaá teĪ, Īe ks. A.K. Puáawski i Adam
Gurowski „UáoĪyli Manifest Demokratów Polskich, w którym ogáaszają PolskĊ
Rzeczypospolitą Wolną, Niepodlegáą i oznajmiają, Īe wszelkimi sposobami godziwymi i niegodziwymi bĊdą siĊ starali zemĞciü nad tyranami, przywróciü dawne
granice i niepodlegáoĞü krajowi”.
We Francji Artur Zawisza naleĪaá do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, do wolnomularskiej „Trójcy Nierozdzielnej” i do związku wĊglarskiego
„Namiot Sekwany”. W ParyĪu kontynuowaá studia prawnicze, a równieĪ filozofiĊ
i literaturĊ. Byá wspóáautorem odezwy do obywateli Īoánierzy, wydanej przez Towarzystwo Demokratyczne Polskie 6 paĨdziernika 1832 r., w której, analizując
przyczyny niepowodzenia powstania listopadowego, napisano: „W niesprawiedliwoĞci dla cháopów znajdziecie jedną z wielkich przyczyn, dla których nie zwyciĊĪyáa Polska”. Oprócz Artura Zawiszy odezwĊ tĊ podpisali: J.N. Janowski, T. KrĊpowicki i W. Heltman.
14
15
Jan Wegner, Artur Zawisza Czarny, s. 2-7.
Jerzy àojek, Kalendarz historyczny, s. 293.
15
Wspóátwórca sprzysiĊĪenia Piotra Wysockiego i Nocy Listopadowej puákownik Józef Zaliwski organizowaá we Francji wyprawĊ partyzancką do Królestwa
Polskiego. Celem tej wyprawy miaáo byü rozpoczĊcie walki prowadzącej do zdobycia ojczyzny, zniszczenia przesądów i nienawiĞci narodowej. Gáównym terenem
przygotowaĔ miaáa byü Galicja, a zasiĊg dziaáania miaá siĊ ograniczaü do zaboru
rosyjskiego. W koĔcu grudnia 1832 r. utworzono komitet wykonawczy pod nazwą
„Zemsta Ludu” i komitet do opracowania projektu konstytucji dla wyzwolonej
Polski. Tej konstytucji miaáo przyĞwiecaü hasáo: „Wszystko dla ludu przez lud”.
Jan Wegner napisaá, Īe „terytorium Królestwa Polskiego podzielono na okrĊgi,
a kaĪdy okrĊg miaá objąü dwa powiaty. Pák Józef Zaliwski mianowaá dowódców
okrĊgów, nadając im szerokie uprawnienia. Artur Zawisza zostaá dowódcą okrĊgowym w województwie mazowieckim na obwody warszawski i sochaczewski,
a zwerbowany przezeĔ kpt. Kalikst Borzewski – dowódcą na obwody páocki i lipnowski”. Kpt. Borzewski peániá sáuĪbĊ w wojsku belgijskim.
Okoáo 13 lutego 1833 r. Artur wyruszyá z ParyĪa i poprzez Turney w Belgii, Berlin, Bydgoszcz i ToruĔ 11 marca dotará do kuzynów Dziaáowskich w Turznie, gdzie
spotkaá siĊ z matką i najmáodszym bratem Augustem, ale umówione tu spotkanie
z Borzewskim nie doszáo do skutku. Przebywając w Turznie zorientowaá siĊ jak niebezpieczną staáa siĊ jego wyprawa, ale nie zaniechaá realizacji dalszych swych planów. Prawdopodobnie wyobraĪenie istniejącego zagroĪenia skáoniáo go do napisania
testamentu opatrzonego datą 20.03.1833 r. Oto jego fragmenty: „Dni kilka upáynie
moĪe, a ciaáo moje krĊpowaü mogą pĊta lub póĨniej nieco trup mój, z wierzchu szubienicy spuszczony, obrzydzeniem i trwogą przechodnia napeáni serce – takie jest
przeznaczenie czáowieka – dla swego i drugich dobra pracowaü stworzony, niebezpieczeĔstwa, Ğmierü, chwilową sromotĊ nawet, z radoĞcią na siebie przyjąü powinien, byleby zamierzonego dosiĊgnąü celu”. „JeĞli przeznaczenie nie da mi doczekaü prac moich owocu, majątek, jaki po mnie pozostanie, Īyczyábym sobie mieü podzielony na tyle czĊĞci, iĪby kaĪda na utrzymanie jednej wystarczyáa rodziny i te pracowitym rozdane wáoĞcianom, [...] a wáadcom wydającym samowolne ustawy wieczną nienawiĞü”.
ZakoĔczyá proĞbą o Īyczliwe wspomnienie. ĝwiadomie byá gotów, nawet w zupeánie
beznadziejnej sytuacji, oddaü Īycie w walce o odzyskanie wolnej ojczyzny.16
ĩandarmi w caáym Królestwie Polskim byli poinformowani, Īe w marcu przybĊdzie tu z Francji buntowszczyk Artur Zawisza z angielskim paszportem wystawionym na nazwisko Faustyn Szalbierski. Artur rzeczywiĞcie miaá przy sobie faászywy paszport, ale na nazwisko Barelli.17
Pák Józef Zaliwski, zgodnie z umową, wkroczyá z Galicji do Królestwa Polskiego 19 marca. Próbowaá nawiązaü kontakt ze swymi spiskowcami, ale mu siĊ to
nie udaáo. Tu uzmysáowiá sobie beznadziejnoĞü zaplanowanego przedsiĊwziĊcia,
16
17
Jan Wegner, Artur Zawisza Czarny, s. 8 i 9.
Archiwum PaĔstwowe m. st. Warszawy Oddziaá w àowiczu – zbiory staroĪytnoĞci Wáadysáawa
TarczyĔskiego czĊĞü VI, dziennik sekretny; skorowidz osób podanych do Ğledztwa tajnego obwinionych o przestĊpstwa polityczne.
16
wiĊc po kilku tygodniach odwoáaá partyzantkĊ i powróciá do Galicji. Tam zostaá
aresztowany i skazany na karĊ Ğmierci, którą zamieniono na 20 lat wiĊzienia.
W 1848 r. skorzystaá z amnestii i po opuszczeniu wiĊzienia osiedliá siĊ we Francji.
Natomiast Zawisza dáugo bezskutecznie czekaá w Turznie na Borzewskiego
i z tego powodu dopiero w koĔcu marca, w cháopskiej sukmanie, przekroczyá granicĊ Królestwa Polskiego. Samotnie wĊdrowaá przez miejscowoĞci: Wiano, Kikoá,
Záotopole, Lipno, DobrzyĔ, Winiary koáo Páocka, Radziwie, Ciechowice, àoĔsk
i znowu Winiary, JasieĔ, Lipno, Záotopole, Záotoryja, PluskowĊs i powróciá do
Turzna. Z Borzewskim spotkaá siĊ w lesie karczewskim na Pomorzu. W nocy z 30
kwietnia na 1 maja z szeĞcioma partyzantami przekroczyli WisáĊ. Swą dziaáalnoĞü
w Królestwie Polskim rozpoczĊli od rozpowszechniania redagowanych przez siebie
odezw do „Obywateli Polaków”, w których gáosili równoĞü praw politycznych
i uwáaszczenie cháopów, oraz wzywali do walki z caratem. W jednej z odezw „Zemsty Ludu” napisali m.in.: „Wzywamy was, mieszkaĔcy województwa mazowieckiego, w imieniu cierpiącej Ojczyzny naszej, w imieniu do wolnoĞci wzdychających
ludów, abyĞcie stawali lub przysyáali do boju zdolnych ludzi tam, gdzie usáyszycie
hasáo tej ĞwiĊtej sprawy, które w kaĪdym okrĊgu w jednym wydane bĊdzie czasie...
Do walki, Obywatele, za wolnoĞü, równoĞü i niepodlegáoĞü! Niech Īyją wszystkie
za nią walczące Ludy, niech giną tyrani i ich sáuĪalcy!”. Do Zawiszy i Borzewskiego zaczĊli siĊ przyáączaü dawni Īoánierze powstania listopadowego tworząc oddziaá
partyzancki. Pierwszym ich czynem bojowym byá napad na szeĞcioosobowy posterunek kozaków we wsi Radziki Maáe, w wyniku którego zdobyli broĔ dla partyzantów. 3 maja w lesie naleĪącym do wsi Chojno przyáączyá siĊ do nich rosyjski dezerter z 12 jegierskiego puáku. Kilka dni póĨniej, w lesie jasienieckim, Artur z Kalikstem zostali poinformowani o obáawach przeprowadzanych przez oddziaáy wojska
rosyjskiego. Wówczas, dla bezpieczeĔstwa, ich partyzanci podzielili siĊ na maáe
grupki, ale Borzewski pozostaá jeszcze jakiĞ czas przy Zawiszy. Widząc jednak
beznadziejnoĞü sytuacji i upór Artura, pod koniec maja pozostawiá go i sam jako
Gademski powróciá do Francji. Artur Zawisza wolaá oddaü Īycie w walce o wolną
PolskĊ, niĪ wycofaü siĊ z powierzonego mu zadania. DziĊki niemu, wywodzące siĊ
z początków XV wieku, powiedzenie: „Polegaj na nim jakby na Zawiszy” nabraáo
jeszcze wiĊkszego znaczenia. Na krótko przed rozstaniem siĊ, Zawisza z Borzewskim zatrzymali siĊ u Mystkowskiego w Mokowie. Kontakt z Arturem Zawiszą
utrzymywaá dozorca monopolowy (tytoniowy) KuczyĔski z àowicza.
W dniu 14 czerwca 1833 r., 50 km od Soboty, w lesie koáo KroĞniewic, szwadron carskich huzarów otoczyá ZawiszĊ i kilku jego partyzantów. Po zaciĊtej walce
udaáo im siĊ schwytaü rannego Artura i trzech podlegáych mu partyzantów. Pozostaáych póĨniej chwytano w lesie po jednemu. W walce z Zawiszą polegá jeden oficer
i trzech szeregowców rosyjskich. Rosyjski sąd wojenny skazaá Artura ZawiszĊ na
Ğmierü przez powieszenie. Publiczna egzekucja dwudziestoczteroletniego Zawiszy
odbyáa siĊ rankiem 26 listopada 1833 r. w Warszawie na placu, który od 1928 r. nosi jego imiĊ. Stojąc pod szubienicą powiedziaá, Ğwiadczące o jego patriotyzmie,
zdanie: „Gdybym miaá sto lat Īyü, wszystkie bym ofiarowaá mojej OjczyĨnie”.
17
Zdanie to moĪna odczytaü z páyty pomnika wystawionego mu w alei Sienkiewicza w àowiczu. Gáówną jego czĊĞü stanowi polodowcowy gáaz narzutowy z sobockiego lasu. OdsáoniĊcie tego pomnika odbyáo siĊ 16 paĨdziernika 1938 r. Podczas uroczystoĞci jego odsáoniĊcia przedefilowali Īoánierze stacjonującego w àowiczu 10 puáku piechoty. W uroczystoĞci tej braáa udziaá jedna z czterech córek
Alfreda Zawiszy Wáadysáawa Hulewiczowa z Warszewic koáo CheámĪy. W odpowiedzi na raport Iwana Paskiewicza car Mikoáaj I napisaá: „Duch z jakim umieraá Zawisza, dowodzi, jak silnie Polacy przejĊci są swą sprawą piekielną”.18
O partyzantce Zaliwskiego napisaá Józef A. Gierowski, Īe „celem tego ruchu
miaáo byü zabezpieczenie przygotowywanych we Francji i w Niemczech wystąpieĔ rewolucyjnych przed interwencją carską”. „Nie pomogáy ogólnikowe zapewnienia o nadaniu ziemi cháopom i równoĞci wszystkich obywateli odbudowanej
Polski rzucane przez powstaĔców”. „Trudno byáo wierzyü w zmianĊ stosunku ze
strony panów, gdy ci nie zmniejszali ucisku paĔszczyĨnianego”. „Przyszáa Polska
miaáa realizowaü zasady wolnoĞci, równoĞci i braterstwa”. „RozpoczĊte wbrew
przestrogom spiskowców galicyjskich dziaáania zbrojne skoĔczyáy siĊ nową katastrofą”. „Przywódców Mikoáaj I ukaraá Ğmiercią, pozostaáych zesáaá na katorgĊ”.19
Máodszy brat Artura - Alfred Zawisza uczĊszczaá do tych samych szkóá co Artur, razem z nim braá udziaá w powstaniu listopadowym, ale nie uczestniczyá
w partyzantce Zaliwskiego lecz z Francji przedostaá siĊ do Belgii, gdzie rozpocząá
sáuĪbĊ w kawalerii. Uzyskawszy stopieĔ porucznika, w 1842 r. kupiá od Niemca
Heinricha von Bornstaeda majątek Warszewice w zaborze pruskim. PóĨniej dokupowaá ziemiĊ od Niemców Hirschberga i Schüllera, a takĪe od Polaków Kosteckiego, Mondraszewskiego i Pawlikowskiej. W 1852 r. Alfred Zawisza posiadaá
w Warszewicach 700 ha ziemi. Wáadysáawa Hulewiczowa do Ğmierci mieszkaáa
w warszewickim dworze. Zmaráa w roku 1942. Jednym z jej wnuków jest Jerzy
SkarĪyĔski. Na cmentarzu w CheámĪy pochowani są Zawiszowie i Hulewiczowie
z Warszewic, a wiĊc i Wáadysáawa Hulewiczowa i jej ojciec, Alfred Zawisza urodzony w Sobocie – uczestnik powstania listopadowego. We dworze po nich ulokowana zostaáa Szkoáa Podstawowa w Warszewicach.20
W wyniku popowstaniowych represji dwie trzecie majątku Zawiszów w Sobocie zostaáo skonfiskowane przez wáadze rosyjskie. Do ksiĊgi wieczystej wpisano: „Stosownie do zatwierdzenia zwierzchnoĞci hipotecznej województwa mazowieckiego z dnia 17 maja 1830 r. tytuá wáasnoĞci tych dóbr uregulowany byá na
1. Augusta Wáadysáawa Emiliana
2. Alfreda Lucjana Wiktora
3. Artura Jana Edwarda
18
19
20
Jan Wegner, Artur Zawisza Czarny (Gáównie na podstawie dokumentów przechowywanych przez
W. Hulewiczową i w Bibliotece Polskiej w ParyĪu).
Józef A. Gierowski, Historia Polski 1764-!864, s. 226-228.
Maciej Kledzik, Ród wymazany z pamiĊci, „ĩoánierz Polski”.
18
braci Zawiszów. NastĊpnie z powodu wyjĞcia za granicĊ Alfreda Lucjana Wiktora
Zawiszy czĊĞü na niego przypadająca z mocy postanowienia Rady Administracyjnej w dniu 28 czerwca 1835 r. nr 25406 wydanego na rzecz skarbu publicznego
skonfiskowaną zostaáa i tym sposobem Skarb staá siĊ i jest teraz jednej trzeciej czĊĞci dóbr niniejszych wáaĞcicielem”. Wpisano 5 listopada 1835 r. „NastĊpnie z powodu wydanego wyroku sądowego skazującego Artura ZawiszĊ na karĊ Ğmierci
i skonfiskowanie jego majątku 1/3 czĊĞü tych dóbr do niego naleĪąca staáa siĊ i jest
teraz wáasnoĞcią Skarbu”. Wpisano 8 marca 1837 r.
10 lipca 1857 r. w Sobocie Augustowi Zawiszy urodziáa siĊ córka. Wówczas
na jej ojca chrzestnego August poprosiá swego starszego brata Alfreda. Byáo to
bardzo problematyczne, gdyĪ Alfred mieszkaá w zaborze pruskim, a August
w podlegáym wáadzom rosyjskim Królestwie Polskim. Alfred, jako byáy uczestnik
powstania listopadowego, przybyciem do Soboty naraĪaá wáasne Īycie, a mimo to
zostaá ojcem chrzestnym dziewiĊciomiesiĊcznej córki brata.
W akcie urodzenia napisano: „Dnia 3 maja 1858 r. stawiá siĊ J.W. August Zawisza dziedzic dóbr Sobota lat 45 mający zamieszkaáy we wsi Sobockiej w obecnoĞci Grabowskiego Michaáa dóbr àĊka w powiecie áĊczyckim wáaĞciciela lat 75
mającego i XiĊdza Ludwika Gruszeckiego kanonika kolegiaty áowickiej proboszcza w Sobocie lat 56 mającego w Sobocie zamieszkaáego i okazaá nam dzieciĊ páci
ĪeĔskiej urodzone we wsi Sobockiej dnia 10 lipca 1857 roku z jego maáĪonki Honoraty z Zalewskich Zawiszy lat 34 mającej. DzieciĊciu temu na chrzcie ĞwiĊtym
w dniu dzisiejszym przez W-o XiĊdza Bartáomieja Michaáowskiego praáata Archidiakonu Kolegiaty àowickiej, odbytym, nadane zostaáy imiona Helena Zofia Honorata, a rodzicami chrzestnymi byli: J.W. Alfred Zawisza dziedzic wsi Warszewice i W-a Helena Zalewska w pierwszą – w drugą zaĞ parĊ Andrzej Stelmasiak
i Anna Stelmasiak. SpóĨnienie chrztu i spisania aktu nastąpiáo z powodu oczekiwania na przybycie J.W. Alfreda Zawiszy w królestwie pruskim zamieszkaáego”.21
NIE ZAPOMINAJMY ARTURA ZAWISZY – Tak w 1997 r. zatytuáowaá swój
artykuá Tadeusz GumiĔski. Napisaá w nim miĊdzy innymi: „26 listopada przypada
rocznica mĊczeĔskiej Ğmierci Artura Zawiszy Czarnego wywodzącego siĊ z Soboty z rodziny ziemiaĔskiej. àowicz ufundowaá mu pomnik w 1938 r. Warszawa
dziesiĊü lat wczeĞniej nazwaáa jego imieniem jeden ze swoich placów. [...] HistoriĊ
jego w druku poznaáem, napisaá GumiĔski, dopiero z pracy historyka Aleksandra
Krausuhara p.t. Partyzantka Artura Zawiszy Czarnego (Warszawa 1915) wydanej,
gdy juĪ wojska rosyjskie opuĞciáy ziemie Królestwa Polskiego pod naporem niemieckich wojsk podczas pierwszej wojny Ğwiatowej. Podzieliáem siĊ jej szczegóáami, juĪ jako student Uniwersytetu Warszawskiego, ze swoimi kolegami z lat
gimnazjalnych Zygmuntem Pągowskim i Janem Wegnerem. Wszystkim nam przyĞwiecaáa bowiem idea upamiĊtnienia postaci historycznych związanych z àowiczem. Mój projekt pomnika Zawiszy uznany zostaá za sáuszny. Wegner zaĞ tak byá
21
Akt urodzenia nr 30/1858 parafii Sobota.
19
zafascynowany postacią bohatera, Īe wziąá ją na warsztat historyczny. Zawiszy teĪ
poĞwiĊciá jedną z ostatnich swoich publikacji.
Realizując projekt ufundowania pomnika zgáosiáem siĊ do ówczesnego burmistrza àowicza Jana Michalskiego, który w máodoĞci byá związany z Polską Partią
Socjalistyczną – Frakcja Rewolucyjna, emigrantem politycznym, o patronowanie
akcji budowy pomnika. Akceptowaá mój pomysá uĪycia w tym celu potĊĪnego gáazu narzutowego, o którym wiedziaáem, Īe znajduje siĊ w lesie naleĪącym do majątku Sobota. W nastĊpstwie tej rozmowy w pewną niedzielĊ powozem magistrackim udaliĞmy siĊ obaj do Soboty. Tam bardzo Īyczliwie i goĞcinnie przyjĊci zostaliĞmy przez wáaĞciciela majątku Wiktora PrzegaliĔskiego, dziaáacza Związku
Strzeleckiego. Po wizji lokalnej sprawa przekazania kamienia na pomnik bez dyskusji zostaáa pomyĞlnie zaáatwiona. Sprawa transportu do àowicza miaáa byü zaáatwiona z pomocą dowódcy 10 pp. stacjonującego wówczas w àowiczu. Tymczasem w 1934 r. burmistrz Michalski zmuszony byá [...] záoĪyü rezygnacjĊ ze swego
stanowiska. [...] OrĊdownikiem budowy pomnika pozostaá na miejscu Jan Wegner,
który po uzyskaniu doktoratu otrzymaá pracĊ w miejscowym szkolnictwie. Pomnik
stanąá wreszcie w 1938 r. na obecnym miejscu, gdy burmistrzem miasta byá Feliks
Niedzielski [...]”.22
August Czarny Zawisza i jego syn Artur
Przed aktem urodzenia Augusta ksiądz Józef Dominikowski napisaá Dwór Kopiec. Byáo to najkrótsze i najlepsze okreĞlenie miejsca urodzenia. Od 1930 r. nie istnieje modrzewiowy dwór Zawiszów, ale nie przestaá istnieü kopiec (Ğredniowieczne
grodzisko), który dawniej zaliczano do Sobockiej Wsi, a obecnie naleĪy do Soboty.
W akcie urodzenia istnieje zapis: „Stawiá siĊ J.W-ny Cyprian Zawisza Dziedzic
Miasta Soboty z przylegáoĞciami Schambelan Jego Królewskiey mci Radcza Departamentu Warszawskiego liczący lat 37 y okazaá nam dzieciĊ páci mĊskiej, które siĊ
urodziáo w Domu mieszkania jego pod N-ro I-m. w Wsi Sobockiey na dniu 4 czerwca [Nad tym aktem jest podany rok 1814 r. - przyp. K.P.] o godz. 6 z rana oĞwiadczając iĪ iest spáodzone z niego i Maryanny z Karnikowskich Īony iego liczący lat
28 i Īe Īyczeniem iest iego nadaü mu imiona August Wáadysáaw Emilian”. 23
August miaá zaledwie 13 lat, gdy 3 paĨdziernika 1827 r. zmará mu ojciec. Wtedy w mieĞcie Sobota, bĊdącym wáasnoĞcią Zawiszów, byáo 37 domów i 404
mieszkaĔców, a w folwarku i wsi Sobota, teĪ bĊdących wáasnoĞcią Zawiszów, byáo
17 domów i 174 mieszkaĔców.24
Zgodnie z zapisem w ksiĊdze wieczystej tylko „[...] August Zawisza nienaruszenie przy swych prawach pozostaá, co tu na mocy reskryptu Komisji Rządowej
przychodzi i Skarbu pod dniem 13/25 IX 1835 r., w ksiĊdze wieczystej dnia 6/18 I
1836 r. oraz dnia 15/27 I 1837 r. uczynionego zapisano. WciągniĊto stosownie do
22
Tadeusz GumiĔski, Nie zapomnijmy Artura Zawiszy, „Nowy àowiczanin”, 27.03.1997 r.
Akt urodzenia nr 20/1814 parafii Sobota.
24
Sáownik geograficzny, t. 10, s. 953.
23
20
zatwierdzenia ZwierzchnoĞci hypotecznej Województwa Mazowieckiego z dnia
24 II/8 III 1837 r.”. Zapisy w ksiĊdze wieczystej Ğwiadczą o tym jak August Zawisza odzyskiwaá te czĊĞci Soboty, które utracili jego starsi bracia. Oto ich treĞü:
„August Wáadysáaw Emilian Zawisza prawem wáasnoĞci nabytej na publicznej licytacji w drodze dziaáów odbytej z mocy wyroku ostatecznego przesądzenia
w Trybunale Cywilnym i Instancji Guberni Mazowieckiej dnia 9/21 X 1843 r. zapadáego prawomocnego za sumĊ szacunkową najwyĪej postąpioną wraz z dobrami
Zakrzew rubli srebrnych trzydzieĞci trzy tysiące dwieĞcie osiemdziesiąt trzy na
wniosek z dnia 2/14 XII 1844 r. przy wniosku z dnia 11/23 VI 1845 r. zeznanego
zapisano 22 VI/4 VII 1845 r.”.25
Ciekawe informacje dotyczące Augusta Czarnego Zawiszy znalazáem w korespondencjach sobockich proboszczów. Nad umową dzierĪawną spisaną przez
notariusza Romana Wolskiego znajduje siĊ pieczĊü w ksztaácie elipsy z dwugáowym oráem i napisami w jĊzyku rosyjskim i polskim: kopiejek siedem i póá. TreĞü
umowy jest bardzo dáuga. PrzytoczĊ te fragmenty, które uwaĪam za bardziej interesujące.
„MiĊdzy W-m. J X Ludwikiem Gruszeckim Kanonikiem àowickim Proboszczem KoĞcioáa Parafialnego w Sobocie a W-m. Augustem Czarnym Zawiszą Dóbr
Sobota i Zakrzew Dziedzicem i KoĞcioáa Kollatorem staje umowa dobrowolna
o jednoroczną dzierĪawĊ gruntów KoĞcielnych jak nastĊpuje:
I
Proboszcz KoĞcioáa Parafialnego w Sobocie Grunta koĞcielne orne przestrzeni
miary nowopolskiej wáók 2-ie (dwie) morgów 16 prĊtów 127 obejmujące i áąkĊ
morgów dziewiĊü, prĊtów dwieĞcie szeĞüdziesiąt osiem trzymającą, z wyáączeniem
ogrodów warzywnych wypuszcza W-mu Zawiszy w jednoroczną dzierĪawĊ poczynając od ĝw. Jana Chrzciciela 1848 r. do tegoĪ terminu 1849 r. [Wg wyliczeĔ
autora proboszcz posiadaá ok. 45 ha ziemi].
II
Zabudowania wszystkie ekonomiczne z wyáączeniem domu koĞcielnego przy
mieĞcie, domu plebaĔskiego, wozowni i mieszczącymi siĊ w niej drwalnią i spiĪarnią z piwnicami, a takĪe mieszkania dla sáugi koĞcielnego w domu szpitalnym,
oraz stajni jednej dla koni proboszczowskich, chlewików trzech dla jego trzody;
przechodzą na uĪytek dzierĪawcy.
III
Z dzierĪawy pomienionych gruntów W-y dzierĪawca w dwóch ratach równych w dniu 24 czerwca rb. i 1-o stycznia 1849 roku wypáaci do rąk Proboszcza
lub osoby od niego upowaĪnionej rubli srebrnych czterdzieĞci piĊü czyli záotych
trzysta.
25
Zapisy w ksiĊdze wieczystej dóbr Soboty.
21