Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia pacjentów z terenu

Maksymowicz-Jaroszuk
Probl
Hig Epidemiol 2013,
J i wsp.
94(4):
Ocena
919-922
sposobu żywienia i stanu odżywienia pacjentów z terenu Podlasia ...
919
Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia pacjentów
z terenu Podlasia zakażonych wirusem HIV
Evaluation of diet and nutritional status of HIV-infected patients from the Podlasie area
Joanna Maksymowicz-Jaroszuk 1/, Anna Grzeszczuk 2/, Joanna Fiłon 1/, Jan Karczewski 1/
1/
2/
Zakład Higieny i Epidemiologii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
Klinika Chorób Zakaźnych i Hepatologii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
Cel badań. Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia pacjentów
zakażonych wirusem HIV, podopiecznych Punktu Konsultacyjnego dla
Dorosłych w Klinice Chorób Zakaźnych i Hepatologii Uniwersytetu
Medycznego w Białymstoku.
Aim. To assess the diet and nutritional status of HIV-infected patients, wards
of Advisory Center for Adults, based in Infectious Diseases and Hepatology
Clinic of Medical University of Białystok.
Materiał i metodyka. Grupę badaną stanowiło 76 pacjentów (28 kobiet
i 48 mężczyzn w wieku od 21-55 lat; średnia 34 lata), zaś grupę kontrolną
50 zdrowych osób dobranych losowo. Wykorzystano standaryzowany
kwestionariusz ankiety udostępniony przez Katedrę i Zakład Bromatologii
Uniwersytetu Medycznego w Gdańsku, kwestionariusz 24-godzinnego
wywiadu żywieniowego oraz program Dieta 4.0 (do oceny ilościowej)
opracowane przez IŻŻ w Warszawie. Ocenę jakościową jadłospisów wykonano
w oparciu o metodę punktową wg Bielińskiej. Stan odżywienia określono
w oparciu o wartości BMI i WHR. Analizę statystyczną wyników wykonano
wykorzystując testy nieparametryczne Wilcoxona i U Manna-Whitneya.
Materials & methods. The study group consisted of 76 adult patients (28
women and 48 men, aged between 21 and 55 years, mean=34 years), 50
other healthy individuals were randomly selected as controls. A standardized
questionnaire, provided by the Department of Bromatology of Medical
University of Gdańsk, a 24-hour nutritional interview questionnaire and the
Diet 4.0 Software (quantification assessment) developed by the Institute
of Food and Nutrition in Warsaw were used. The qualitative assessment
of menus was made on the basis of the scoring method by Bielińska. The
nutritional status was determined on the basis of BMI and WHR values.
The statistical analysis was performed using the Wilcoxon and the U MannWhitney nonparametric tests.
Wyniki. Stwierdzono błędy żywieniowe związane z jakością oraz wielkością
racji pokarmowych i częstotliwością spożywanych posiłków. Pomiędzy grupą
badaną a kontrolną wykazano różnice istotne statystycznie w spożyciu mikro
i makroskładników. Pacjenci stosowali suplementy witaminowo-mineralne
bez konsultacji z lekarzem i bez zasięgania informacji o ewentualnych
interakcjach z innymi przyjmowanymi lekami.
Results. Errors were found, related to the quality of food, size of food
portions and frequency of meals. Statistically significant differences in
the consumption of micro-and macronutrients were observed between
the patients and the control group. The patients were using vitamin and
mineral supplements without prior medical consultation and knowledge
about possible interactions with other medications.
Wnioski. Analiza stanu odżywienia oparta o wskaźnik BMI nie potwierdziła
powszechnej opinii o niedożywieniu w grupie zakażonych HIV. Badania
wskazują, że pacjenci zarażeni wirusem HIV powinni pozostawać pod stałym
fachowym nadzorem dietetycznym w trakcie leczenia.
Conclusions. The analysis of the nutritional status, based on BMI did not
confirm the common opinion about malnutrition of HIV-infected patients.
The studies show that HIV-infected patients should be kept under constant
professional dietary supervision during the treatment.
Słowa kluczowe: HIV/AIDS, sposób żywienia, stan odżywienia
Key words: HIV/AIDS, nutritional assessment, nutritional status
© Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): 919-922
Adres do korespondencji / Address for correspondence
Nadesłano: 26.07.2013
Zakwalifikowano do druku: 13.11.2013
Prof. dr hab. Jan Karczewski
Zakład Higieny i Epidemiologii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
ul. Mickiewicza 2c, 15-089 Białystok
tel./fax 85 748 55 60, e-mail: [email protected]
Wprowadzenie
Materiał i metody
Wdrożenie w ostatnim dziesięcioleciu skojarzonej
terapii antywirusowej skutecznie poprawiło jakość
i wydłużyło życie pacjentów zakażonych wirusem
HIV [1]. Opieka nad nosicielami wirusa w Polsce,
obok klasycznej terapii, nie uwzględnia zagadnień
związanych z właściwym odżywianiem [2, 3].
Na podstawie wyników badań podjęto próbę
sformułowania zaleceń żywieniowych dla tej grupy
pacjentów.
Badanie wykonano w latach 2008-2012. Grupę
badaną stanowiło 76 pacjentów zakażonych wirusem
HIV, podopiecznych Punktu Konsultacyjnego dla
Dorosłych w Klinice Chorób Zakaźnych i Hepatologii
Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku (28 kobiet
i 48 mężczyzn w wieku od 21 do 55 lat; średnia 34
lata). Osoby te, stanowiące ok. 1/3 wszystkich podopiecznych Punktu Konsultacyjnego wyraziły zgodę
na udział w badaniach. Grupę kontrolną stanowiło 50
www.phie.pl
920
Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): 919-922
zdrowych osób zamieszkujących na terenie województwa podlaskiego, dobranych losowo i spełniających
wymogi standaryzacji pod względem wieku, płci i wykształcenia. Większość pacjentów pochodziła z miast
– 84%. Ponad połowa zakażonych (53%) posiadała
wykształcenie podstawowe, a tylko 7% wyższe.
Narzędziem badawczym był standaryzowany
kwestionariusz ankiety udostępniony przez Katedrę
i Zakład Bromatologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego i kwestionariusz 24-godzinnego wywiadu
żywieniowego oraz program Dieta 4.0 opracowany
przez IŻŻ w Warszawie.
Dane z 24-godzinnych wywiadów żywieniowych odniesiono do aktualnych norm żywienia [4].
Sprawdzono stopień realizacji zapotrzebowania na
energię, podstawowe składniki odżywcze, mikroi makroskładniki bez uwzględniania suplementów
diety. Dokonano oceny jakościowej (metodą punktową
Bielińskiej) i ilościowej jadłospisów wykorzystując
program Dieta 4.0 [5]. Pomiar wskaźnika BMI oraz
wskaźnika WHR wykonano podczas wizyt pacjentów
w Punkcie Konsultacyjnym.
Do oceny wyników zastosowano analizę statystyczną przy pomocy programu Statistica PL 7.1.
Normalność rozkładu zbadano testem Shapiro-Wilka.
Rozkład zmiennych w istotny sposób odbiegał od
rozkładu normalnego, zatem do analizy statystycznej
różnic pomiędzy spożyciem mikro i makroskładników
w grupie badanej i kontrolnej wykorzystano nieparametryczny test Wilcoxona i U Manna-Whitneya. Za
poziom istotności w obliczeniach przyjęto p=0,05.
Wyniki i omówienie
Wyniki badań przedstawiono w tabeli I oraz
na rycinie 1. Rycina 1 przedstawia liczbę posiłków
spożywanych zwyczajowo w ciągu dnia przez osoby
z grupy badanej w porównaniu do grupy kontrolnej.
Jak wynika z ryciny pacjenci-nosiciele wirusa HIV jedzą nieregularnie i zbyt mało posiłków w ciągu dnia.
Do oceny jakościowej posiłków zastosowano metodę punktową wg Bielińskiej. W tej ocenie żaden jadłospis nie uzyskał maksymalnej liczby 7 pkt. Jadłospis
60
40
%
20
0
2
3
4
liczba posi
łków
5
gr. kontrol
na
gr. badan
a
Ryc. 1. Ilość posiłków zwyczajowo spożywanych w ciągu dnia
Fig. 1. Number of meals usually eaten throughout the day
jednego pacjenta został oceniony na 6 pkt. Pozostałe
wyniki (% jadłospisów) w grupie badanej przedstawiały się następująco: 0 pkt – 9%, 1 pkt – 29% , 2 pkt
– 16%, 3 pkt – 18%, 4 pkt – 13%, 5 pkt – 12%.
Pojadanie między posiłkami zadeklarowało 88%
pacjentów (42% robi to zawsze, 46% czasami, nigdy
12%). Podobne proporcje uzyskano w grupie kontrolnej.
Ocena częstości spożycia wybranych produktów
w grupie badanej wykazała, iż pacjenci zakażeni wirusem HIV rzadko spożywają mleko, jogurty, warzywa
i owoce, ryby oraz gruboziarniste pieczywo. Podobne
wyniki uzyskali Capili i Anastasi [6]. Ocenę ilościową
jadłospisów przedstawia tabela I.
Pacjenci z grupy badanej w wyższym stopniu zaspokajają zapotrzebowanie na podstawowe składniki
odżywcze i energię w porównaniu z grupą kontrolną.
Odwrotna sytuacja jest w przypadku grupy kontrolnej,
gdzie jest wyższa podaż mikroelementów i składników
mineralnych. Wykazano różnice istotne statystycznie
w spożyciu Na, Mg, Fe, Zn, Cu, witamin A, E, B1, D,
niacyny pomiędzy obiema grupami. W grupie badanej
podaż Fe była na niskim poziomie (u 47% pacjentów
podaż tego pierwiastka była poniżej normy, a w grupie
kontrolnej u 5% – byli to wyłącznie mężczyźni).
W jadłospisach brakuje również Mg (niedobór
u 78% z grupy badanej, 79% z grupy kontrolnej),
potasu (86% badana, 97% kontrolna) i witaminy C
(72% badana, 66% kontrolna). Zapotrzebowanie na
witaminy rozpuszczalne w tłuszczach zostało zrealizowane w grupie badanej w 47% na witaminę A, 54%
na witaminę E i 26% na witaminę D. Podaż witamin
z grupy B była prawidłowa, jednakże w grupie badanej
jedynie 13% zaspokajało zapotrzebowanie na kwas
foliowy. Normy dotyczące spożycia witamin dla osób
zakażonych wirusem HIV opracowano w oparciu
o wieloletnie obserwacje na licznych grupach pacjentów, co nie zmienia faktu, iż wielu badaczy próbuje
podważać rzekomy pozytywny wpływ zwielokrotnionych dawek witamin [7-9].
Analiza stanu odżywienia w oparciu o BMI większości badanych było w normie. Średnia masa ciała
mężczyzn, przy wzroście 178,0±7,0 cm, wyniosła
75±10,3 kg, co dało średnią wartość BMI – 23,6
kg/m 2. Średnia masa ciała kobiet, przy wzroście
167,0±7,0 cm wyniosła 63,2±12 kg, co dało średnią
wartość BMI – 22,6 kg/m2. W badanej grupie niedożywienie odnotowano tylko u jednej pacjentki (BMI
– 17,6 kg/m2). Indeks masy ciała w normie zanotowano u 78% pacjentów. Nadwagę ma 16%, a otyłość
I stopnia 5%. W grupie kontrolnej odnotowano nadwagę u 8%, a otyłość u 6% wszystkich respondentów.
Niedowagę miało 15% (wyłącznie kobiety). Masa ciała
pozostałych była w normie. Otyłość typu brzusznego
dotyczyła 43% zakażonych kobiet (WHR>0,8) i 6%
Maksymowicz-Jaroszuk J i wsp. Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia pacjentów z terenu Podlasia ...
921
Tabela I. Stopień (w %) realizacji norm na podstawowe składniki odżywcze i energię w wywiadzie 24-godzinnym [4]
Table I. Degree (in %) of the implementation of standards for essential nutrients and energy in 24-hour interview [4]
Składnik /Ingredient
Grupa badana /Studied group
Grupa kontrolna /Control group
min %
max %
śr. %
SD
min %.
max %
śr. %
SD
Energia /Energy
11
247
44,7*
91,0
14
154
27,2*
68,8
Białko ogółem /Proteins
Tłuszcz /Lipids
Węglowodany przyswajalne /Absorbed carbohydrates
Na
K
Ca
P
Mg
Fe
Zn
Cu
jod
wit.A
wit.E
tiamina /thiamine
ryboflawina /riboflavin
niacyna /niacin
B6
wit.C
kwas foliowy /folic acid
wit.B12
wit.D
23
2
30
22
16
10
39
24
11
24
27
3
8
6
12
26
7
11
0
9
19
1
286
342
586
653
149
233
473
317
263
244
766
225
599
970
437
336
293
316
665
456
876
301
55,1*
65,9*
117,9*
252,0
65,3
66,2
182,2
79,9
100,5
104,9
139,1
82,2
125,4
144,2
113,0
131,0
119,2
128,2
110,9
66,0
144,1
76,3
115,3
108,7
221,9
126,2
29,6
42,9
86,0
40,7
56,9
43,3
92,0
44,4
107,0
135,1
69,7
61,3
66,4
64,1
142,1
54,2
124,1
58,7
12
12
32
12
4
5
15
6
5
12
11
1
5
5
7
13
5
8
0
6
10
3
235
207
321
577
117
234
349
156
204
224
232
186
624
229
228
300
364
849
1458
160
503
288
46,9*
37,7*
57,7*
182,7*
57,8
69,9
161,2
79,1*
56,3*
104,1
109,4*
64,8
114,7*
81,3*
91,6*
135,4
105,7*
139,6
148,4
55,2
130,5
52,3*
108,4
68,4
151,5
87,2
23,9
39,0
64,2
30,8
34,8
43,7
51,3
38,7
113,2
49,7
51,1
56,8
72,1
144,3
199,5
28,8
84,7
60,2
* różnice istotne statystycznie
zakażonych mężczyzn (WHR>1). Rozmieszczenie
tkanki tłuszczowej typu pośladkowo-udowego odnotowano u 57% zakażonych kobiet (WHR<0,8) i 94%
zakażonych mężczyzn (WHR<1). Średnio w grupie
badanej WHR kobiet wyniósł 0,81±0,06, a WHR
mężczyzn 0,9±0,08. W grupie kontrolnej WHR kobiet średnio wyniósł 0,77±0,06, a WHR mężczyzn
0,91±0,14. Uzyskane wyniki potwierdzają doniesienia innych autorów. Niedożywienie w grupie zakażonych HIV coraz rzadziej pojawia się w populacjach
krajów rozwiniętych. Obecnie współwystępowanie
HIV i niedożywienia jest incydentalne [10], częściej
stwierdzano przekarmienie [11, 12].
Pewne wątpliwości może budzić rozbieżność
między wynikami uzyskanymi w wywiadzie 24-godzinnym dotyczącym stopnia (w %) realizacji norm
na podstawowe składniki odżywcze i energię, a badaniem stanu odżywienia mierzonym wskaźnikami BMI
i WHR. Wytłumaczeniem może być fakt, że badani
nie potrafili określić precyzyjnie co i w jakiej ilości
produktów spożywczych spożywali w ciągu ostatnich
24 godzin (pomimo ściśle przestrzeganych w przeprowadzanych wywiadach wytycznych IŻŻ w tym
zakresie).
Dla pacjentów zakażonych wirusem HIV brak jest
standardowych norm dotyczących stanu odżywienia
mierzonych wskaźnikami BMI i WHR [13]. Wyniki
badań własnych dotyczące wiedzy pacjentów na temat
roli żywienia w ich chorobie są porównywalne z doniesieniem Crofforda i wsp. [14]. W polskich poradniach
retrowirusowych nie prowadzi się konsultacji z dietetykiem. Crofford i wsp. w swym badaniu stwierdzili,
iż tylko 28% pacjentów otrzymało informacje żywieniowe od lekarza, a 24% z własnej inicjatywy podjęło
próbę zdobycia takiej wiedzy [14]. Nieodzownym
dopełnieniem takiej opieki powinien być program
promocji zdrowia z zakresu edukacji żywieniowej,
gdyż najnowsze badania przeprowadzone na licznej
grupie potwierdziły zależność między wykształceniem
niskiego szczebla a wysoką częstością zachorowań na
HIV/AIDS [15].
W badaniu własnym wykazano, że status ekonomiczny i poziom wykształcenia ma wpływ na prawidłowe odżywianie (w grupie badanej 53% TAK, 47%
NIE; w grupie kontrolnej 89% TAK, 11% NIE).
Wnioski
1. W badanej grupie nie występuje niedożywienie
mierzone wskaźnikami BMI i WHR, 16% pacjentów ma nadwagę, a u 5% stwierdzono otyłość.
2. W żywieniu osób HIV-seropozytywnych wykazano szereg błędów żywieniowych, m.in. (zbyt
małą ilość i nieregularność spożywanych posiłków,
niewłaściwy dobór produktów w diecie).
922
3. Badani, bez fachowej konsultacji, stosują suplementy witaminowo – mineralne. Pomiędzy grupą
badaną a kontrolną, wykazano różnice istotne
statystycznie w spożyciu mikro i makroelementów
oraz witamin.
Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): 919-922
4. Z przeprowadzonych badań wynika, że niezbędna
jest współpraca między lekarzem prowadzącym,
dietetykiem a pacjentem w terapii zakażonych
wirusem HIV. Należy wprowadzić zindywidualizowany program terapeutyczny chorych
z aktywnym udziałem dietetyka.
Piśmiennictwo / References
1. Pezzotti P, Napoli P, Acciai S. Increasing survival time after
AIDS in Italy: the role of new combination aniretroviral
therapies. Tuscany AIDS Study Group. AIDS 1999, 13:
249-55.
2. Hendricks M, Eley B, Bourne L. Nutrition and HIV/AIDS
in infants and children in South Africa: implications for
food-based dietary guidelines. Matern Child Nutr 2007, 3:
322‑333.
3. Knox TA, et al. Assessment of Nutritional Status, Body
Composition, and Human Immunodeficiency VirusAssociated Morphologic Changes. Clin Inf Dis 2003, 36:
63-68.
4. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B (red). Normy żywienia
człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych.
PZWL, Warszawa 2008.
5. Ciborowska H. Metody oceny stanu odżywienia społeczeństwa.
[w:] Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka.
Ciborowska H, Rudnicka A (red). PZWL, Warszawa 2004:
207‑208.
6. Capili B, Anastasi JK. Body mass index and nutritional intake
in patients with HIV and chronic diarrhoea: A secondary
analysis. JAANP 2008, 20: 463-470.
7. Baum MK, et al. Influence of HIV infection on vitamin status
and requirements. Ann NY Acad Sci 1992, 669: 165-174.
8. Beach RS, et al. Specific nutrient abnormalities in
asymptomatic HIV-1 infection. AIDS 1992, 6: 701-708.
9. Kotler D. Antioxidant therapy and HIV infection. Am J Clin
Nutr 1998, 67: 7-9.
10. Lebiedzińska A i wsp. Ocena wartości energetycznej
całodziennych racji pokarmowych osób dorosłych HIVpozytywnych. Rocz PZH 2009, 60: 191-194.
11. Hughes S, Kelly P. Interactions of malnutrition and immune
impairment, with specific reference to immunity against
parasites. Parasite Immunol 2006, 18: 577-588.
12. Pribram V, Childs K, Poulton M. A nutritional screening audit
of new adult out-patients with HIV. J Hum Nutr Diet 2008,
21: 373-406.
13. Topping CM, Humm DC, et al. A community-based,
interagency approach by dietitians to provide meals, medical
nutrition therapy, and education to clients with HIV/AIDS.
JADA 1995, 95: 683-686.
14. Crofford S, Cashman L, Bush R, Moreland K. Nutrition
knowledge of persons with HIV/AIDS who use a Food
Assistance Program. JADA 1999, 9, Suppl.: A92.
15. WHO: Global summary of the HIV/AIDS epidemic. http:/
www.aapa.org/.../26-GlobalEpidemicHIV.pdf. (December
2009).