HISTORYCYZM W SZTUCE LUDOWEJ
Transkrypt
HISTORYCYZM W SZTUCE LUDOWEJ
HISTORYCYZM W S Z T U C E (] v LUDOWEJ V I WITOLD 1. Skrzenia zc wsi Haszów okolice Odmienny typ dłuta bądź piły (np. do tarcia drzewa wzdłuż), umiejętność pławienia, kucia i hartowania metali (przede wszystkim żelaza), lub inny podstawowy sposób ich obróbki, czy też udo skonalenie warsztatu tkackiego przez wprowadze nie większej ilości nicielnic, kołowrotek oraz inne narzędzia pracy i nowe techniki, pojawiające się w różnym czasie na horyzoncie wynalazczości technicznej, posiadały łatwiejszy dostęp do samo wystarczalnej ekonomiki chłopskiej niż gotowe wytwory przemysłowe. Powyższe twierdzenie być może da się interpretować znacznie szerzej. To zna czy, że po bardziej wszechstronnym oświetleniu procesów prowadzących do dekompozycji kulturo wej i do utworzenia się odmiennych poziomów kulturowych wewnątrz grupy, być może da się ustalić że pierwsze znamiona formowania się pa Krakowa. Polska. Fot. St. DYNO WSKI Deptuszewski. raleli cywilizacyjnych i co za tym idzie — pierw sze drgnięcia wskaźnika dla ludowej twórczości artystycznej, poprzedzającej jego wznoszenie się na skali chronologicznej (zob. przykład cyt. cz. I I zesz. listopad-grudzień 1948), będą związane nie tyle z infiltracją gotowych dóbr przemysłowych i goto wych wzorów do naśladownictwa co z upowszech nieniem się dotychczas nieznanych narzędzi i z po znawaniem podstaw nowych technik obróbki su rowców. W żadnym jednak wypadku nie popełni my błędu jeżeli w kręgu zjawisk nas interesujących uznamy wszelkie inowacje techniczne za kataliza tor dla większości przeobrażeń kulturowych i za jeden z najistotniejszych czynników w kształtowa niu się paraleli cywilizacyjnych. O tym, jak wyglądały początki formowania się paraleli cywilizacyjnych w zasięgu geograficz- nym nie wiele co da się powiedzieć. Być może prze błyski postępu technicznego przenikały i zyskiwa ły na sile w miarę jak rozpędzone koło historii obrotami swymi chwytało pozostające w luźnym kontakcie grupy plemienne. Kolejność jednak jak i początki sprzęgania się z kierunkiem przeobrażeń zakreślonym przez rozwój historyczny na ogół są nam mało znane i posiadają wiele stron niejas nych. Dla nas rzecz prosta największe zaintereso wanie budzi obraz stosunków kulturowych, jakie się ułożyły pomiędzy zachodem i wschodem czy też północnym-wschodem Europy. Najczęściej obraz ten widziany jest przez pryzmat więzów ustalonych, na przykład w świetle danych etno graficznych w postaci szlaku emigracyjnego, utar tego przez w p ł y w y zachodnie. Szerzące się z za chodu w p ł y w y w swych falach i nawarstwieniach jednak nie obejmowały całej przestrzeni jednoli cie. W grę wchodził tu zarówno moment odległo ści, jak i występujące przeszkody terenowe w dzi siejszym pojęciu nawet mało istotne, niemnie; on giś decydujące o zakłóceniach ekspans i i o krót szej bądź dłuższej izolacji kulturowej. Oczywiście w tych warunkach nie mogło być mowy ani o jed noczesnym tworzeniu się paraleli cywilizacyjnych ani też o występowaniu jednakowej ilości współ rzędnych. Toteż ze sposobu rozprzestrzeniania się wartości kulturowych dadzą się wysnuć analogicz ne wnioski do tych, jakie wypływały z obserwacji sposobów ich uwarstwiania. Chodzi mianowicie o to, że „uhistorycznienie", czy też mówiąc inaczej tworzenie się podstaw do dekompozycji kulturo wej i w następnym etapie do narastania paraleli Яус. 2. Skrzynia dębowa, wiek XVII. Holandia cywilizacyjnych będzie zawsze nosiło indywidual ne piętno dziejów środowiska, w którym się doko nywało. Dla tego też słusznym będzie raz jeszcze podkreślić, że nie mamy żadnych podstaw po te mu żeby kulturę i sztukę łącznie z ich wytworami traktować poza środowiskiem, w którym one pow stawały. Nic więc nas nie upoważnia do tego, żeby nawet w stosunkowo wąskim kręgu, zakreślonym przez ludową twórczość artystyczną, wybrawszy sobie dowolnie jeden punkt wyrokować poprzez pryzmat najbliższego otoczenia o całości. Zespół zjawisk występujących w nieusystematyzowanej twórczości artystycznej nie da się potraktować, że tak powiemy w czambuł, to jest nie dadzą się one wpasować i umieścić na jednej skali chronologicz nej ani też oznaczyć jednym wskaźnikiem,. Wiado mości o początkach ludowej twórczości artystycz nej, o występujących tu paralelach i o jej historycyzmie zawsze będziemy czerpać w każdym środo wisku z osobna. Jeżeli powyższe procesy oznaczy my w sposób już przyjęty, to ze wszystkich stron otoczą nas szeregi wskaźników, każdy oznaczając odrębne dzieje rozwoju twórczości ludowej. Oczy wiście im głębiej sięgniemy do przeszłości, kierując się ku punktom zwrotnym w dziele budowania kultury i sztuki, tym trudniej będzie odnaleźć w tych szeregach większą ilość elementów sobie współrzędnych. Z dotychczasowych bowiem wy wodów wynika, że sprzęganie się z obrotami koła historii i ustawianie się na równoległych torach dla przetwarzania wartości kulturowych nie prze biegało w jednym czasie i w sposób nie jednako wy. Czy pod tym względem zachodzą zmiany istot- wg. Bosserta niejsze, niejako w połowie drogi odmierzonej w czasie, tj. mniej więcej w końcowej fazie śred niowiecza. Otóż, wiele przemawia za tym, że w ów czesnej Europie kulturę najszerszych warstw ludo wych da się już podzielić na zespoły, gdzie proces uhistorycznienia poczynił postępy i na zespoły jak gdyby jeszcze nie tknięte. Mówiąc inaczej, jakkol wiek ekonomiczno-społeczna struktura średnio wiecza zwłaszcza w jego fazie końcowej nie sprzy jała żywszej wymianie treści kulturowych między zespołami o odmiennej dynamice rozwojowej, nie mniej tam gdzie proces uhistorycznienia kultury ludowej poczynił już postępy, krzepnący ustrój feudalny nie zdołał go zahamować. Narastające przegrody stanowe nie mogły zniweczyć skompli kowanego systemu połączeń, jakie zdołały się już uformować i ułożyć pomiędzy wszystkim tym, co było wytworzone i co tworzyło się nadal w pła szczyźnie życia historycznego a kompleksami wy tworów kulturowych, przetwarzanych bez jakiej kolwiek bądź dążności do systematyzacji. Stosunki kulturowe średniowiecza widziane od strony selek cji składników kulturowych na poszczególnych szczeblach drabiny społecznej niewątpliwie stano wią zagadnienie pasjonujące i temat do specjal nych dociekań. Jest to jednak zagadnienie złożone i wykracza poza ramy niniejszego artykułu. Dla dalszych rozważań wystarczy jeżeli uwypuklimy jeden z podstawowych elementów tego zagadnie nia, mianowicie tworzenie się klasy rzemieślniczej i werbunek do rzemiosła. Wprawdzie inaczej wy glądało to w Niemczech, inaczej we Francji i Ni derlandach, inaczej znów we Włoszech, Austrii, Czechach czy na Węgrzech. Niemniej utartym zwy czajem, wspólnym, dla wszystkich było sięganie po siły robocze do najszerszych warstw ludowych. W tej chwili nie interesuje nas strona socjologicz na podstawy rekrutacyjnej rzemiosła zachodnio i środkowo europejskiego w średniowieczu. Nato miast ważnym jest to, że przez zetknięcie się z rze miosłem a raczej z ,.peryferiami" rzemiosła szeroki ogół ludności z jego trzonem klasą chłopską zaw sze miał możność rejestrowania silniejszych wstrząsów wynikających z przeobrażeń w kultu rze organizowanej planowo. Ważnym jest również i to, że pomimo pogłębiania się różnić klasowych, właśnie dzięki kontaktom z rzemiosłem i jego pe ryferiami szeroki ogół ludności był także w jakimś sensie konsumentem dóbr wytwarzanych poza krę giem t. zw. kultury ludowej. W pierwszym rzędzie wypadnie tu wskazać na cały szereg umiejętności technicznych na narzędzia pracy a także na gotowe wyroby przemysłowe. Dalsze dociekania na temat w jakim stopniu kontakty z rzemiosłem i jego „peryferiami" wpły wały na kształtowanie się ludowej twórczości Я $ с . 3, Ornament N i e m с у, Bawaria na drzwiach wg sza/j. Bosserla. artystycznej przedstawiają duże ryzyko. Wobec niezmiernie skąpych wiadomości, odnoszących się do omawianego okresu, każde bardziej szczegółowe wywody będą tu w gruncie rzeczy odzwierciedlały subiektywny punkt widzenia. Niemniej przy zacho waniu największej ostrożności, tam gdzie jesteśmy skazani na błądzenie po omacku, jednocześnie opie rając się na przesłankach, zaczerpniętych z kręgu wiadomości bardziej ugruntowanych ) możemy jednak wnosić, że w okresie średniowiecza, zwłaszcza na tle jego fazy końcowej nie" tylko da się przeprowadzić linię podziału w kulturze lu dowej, rozgraniczającą dziedziny i środowiska uhistorycznione od tych, które jeszcze nie weszły na tę drogę, lecz również, za pośrednictwem ele mentów sobie współrzędnych ustalić zarysy więzi już zespalającej większość środowisk kulturowych w Europie. 1 P R Z Y ') R e k o n s t r u u j ą c szeregi r o z w o j o w e w y t w o r ó w w y wodzących się z zespołów kulturowych środkowej i zachodniej E u r o p y stwierdzamy, że w i ę k s z o ś ć z nich r o z w i j a ł a s i ę stopniowo z z a c h o w a n i e m n a s t ę p c z o ś c i p r z e m i a n bez w i ę k s z y c h p r z e s k o k ó w z jednego po z i o m u n a drugi. P e w n a i c h i l o ś ć w o k r e s i e ś r e d n i o P I S Y wiecza uległa kolejnym przeobrażeniom, d a j ą c y m się u m i e j s c o w i ć w czasie ze w z g l ę d n ą d o k ł a d n o ś c i ą . P r z y k o m p l e t n y c h m r o k a c h o t a c z a j ą c y c h procesy kultu rowe w ś r e d n i o w i e c z u w wielu w y p a d k a c h p o w y ż s z e dane b ę d ą s ł u ż y ł y za j e d y n y drogowskaz. Я i; с. 4. K r z e s ł o we s e l n e p a n n y m ł o dej. Muzeum Górnej Hesji w i' Bos s e r i a L ' H I S T O R I C I S M E DANS L ' A R T P O P U L A I R E . it 9 о Nous ne s a v o n s pas grand'chose s u r les c o m m e n c e m e n t s de la f o r m a t i o n des p a r a l l e l e s de c i v i l i s a t i o n g ć o g r a p h i q u e m e n t p a r l a n t . I I est probable qu'ils se f o r m a i e n t a m e s u r e que l a roue a c c ć l e r e e de 1'histoire e n t r a i n a i t le reste des groupes de p e u p l a d e s en contact r e l a c h ć entre eux. D ' a p r e s les clonnees e t h n o g r a p h i q u e s les i n f l u e n c e s v e n a n t de l ' O c c i d e n t n'agissaient pas s u r toute u n e etendue u n i f o r m i m e n t . I I e n t r a i t ici e n ligne de compte 1 ' ć l ć m e n t de distance a i n s i que les obstacles de t e r r a i n de nos j o u r s n ć g l i g e a b l e s , m a i s q u i p o u r t a n t e n t r a v a i e n t n a g u e r e l ' e x p a n s i o n et d e c i d a i e n t de la d u r e e de 1'isolement de c u l t u r e . D ' a p r e s l a m a n i e r ę de l'extension des v a l e u r s de c u l t u r e on peut a r r i v e r p a r analogie a des conclusions s e m b l a b l e s a celles qui r e sultent de l'observation die l e u r mode de se superposer. I I s'agiit n o t a m m e n t de r e c o n n a i t r e que ,,1'historisation" ou l a f o r m a t i o n des bases pour l a decomposition de c u l t u r e , et a l'etape s u i v a n t e l a f o r m a t i o n de p a r a l l e l e s de c u l t u r e , porteront t o u j o u r s l a m a r q u e i n d i v i d u e l l e de l'histoire d u m i l i e u ou elles s'accomplissent. L e s i n d i cations -sur les c o m m e n c e m e n t s de l a c r e a t i o n artistique p o p u l a i r e , s u r 1'apparition des paralleles et sur l e u r h i s t o r i s a t i o n sont a e x a m i n e r dans c h a q u e m i l i e u s ć p a r ó m e n t . E x a m i n o n s p a r e x e m p l e une des ć t a p e s de developpement q u i nous interesse; a i n s i l a d e r n i e r e phase d u m o y e n - a g e . L e s r e l a t i o n s de c u l t u r e d u m o y e n - a g e a u point de v u e de l a selection des composants de c u l t u r e s u r les differents echelons de l'ec h e l l e sociale, presentent un s u j e t pour des r e c h e r c h e s speciales. N o t r e i n t e r e t est eveille p o u r u n des elements de base f o n d a m e n t a u x de cette r e l a t i o n , l a f o r m a t i o n d'une classe m a n u f a c t u r i e r e ct l a r e c r u t a t i o n a l a m a nufacture. E n E u r o p e occidentale et c e n t r a l e ces proces l a a v a i e n t u n c o u r s different Toutefois, l'usage g e n e r a l adopts p a r tous etait de c h e r c h e r l a m a i n d'oeuvre d a n s les p l u s larges couches p o p u l a i r e s . S a n s s'arreter a u c ó t ć sociologique de ce phenomene, i l nous i m p o r t e d'ofoserver que p a r le contact a v e c le m e t i e r , ou p l u t ó t a v e c sa p ć r i i p h e r i e , l a g r a n d e m a j o r i t e de l a p o p u l a t i o n a v e c son point d'appui, c'est a d i r e l a classe p a y s a n n e , a v a i t t o u j o u r s l a possibiliti- d'enregistrer les p l u s fortes secousses p r o v e n a n t des t r a n s f o r m a t i o n s d' l a c u l t u r e organisee d'apres u n p l a n p r e a l a b l e . 1 ИСТОРИЧНОСТЬ О началах формирования вестно не много. НАРОДНОГО циЕИлизационных параллелей В е р о я т н о они ф о р м и р о в а л и с ь ИСКУССТВА. в географическом о б ' е м е по м е р е того, как р а з о г н а в ш е е с я истории захватывало своими о б о р о т а м и находящиеся в слабом ные группы. В освещении этнографических охватывали всей территории о д и н а к о в о . графические препятствия, в нынешнем данных, нам из колесо взаимном контакте племен проникающие с запада влияния не З д е с ь имели з н а ч е н и е как расстояние, так и гео понимании даже мало существенные, но тем не м е н е е являющиеся некогда р е ш а ю щ и м и в з а д е р ж к е экспансии и для б о л е е или м е н е е про должительной культурной ценностей можно сделать с о б а их наслоения. изоляции. Поэтому, из выводы аналогичные Важно именно появление с е н о в культурной способа то, что их включение в историю декомпозиции, а на с л е д у ю щ е м ния цивилизационных параллелей, Есегда б у д е т носить той с р е д ы , в которой творчества, о оно происходило. выступающих пать из каждой с р е д ы нас этапов вековья, в отдельности. со Сведения или, иначе говоря, этапе — о с н о в для нароста- о истоках н а р о д н о г о Для примера художественного мы всегда будем чер рассмотрим один из и н т е р е с у ю щ и х средневековья. стороны селекции культурных индивидуальный отпечаток истории з д е с ь параллелях и о их историчности развития — п о с л е д н ю ю ф а з у наблюдаемые распространения тем, какие вытекали из наблюдения с п о Культурные отношения средне составных культурных э л е м е н т о в на разных ступенях о б щ е с т в е н н о й лестницы, составляют тему для специальных исследований. Нас ин т е р е с у е т один из основных и п р и в л е ч е н и е к ремеслу. э л е м е н т о в этих о т н о ш е н и й — появление р е м е с л е н н о г о о д и н а к о в о . Тем не м е н е е , по укоренившемуся р а щ е н и е за р а б о ч е й силой класса В з а п а д н о й и центральной Е в р о п е эти п р о ц е с с ы не проходили к наиболее п о в с е м е с т н о м у обычаю, в с е о б щ и м было о б широким народным слоям. Не касаясь социологи г ческой с т о р о н ы этого явления, д я нас в а ж н о то, что благодаря соприкосновению с реме слом, а в е р н е е с е г о „перифериями" широкие массы населения с е г о ядром — крестьянским классом — всегда имели в о з м о ж н о с т ь испытывать б о л е е сильные потрясения, вытекающие из п р е о б р а з о в а н и й в культуре, организуемой по плану. H I S T O R I C I S M I N P O P U L A R A R T . W e k n o w but little about the f o r m a t i o n of p a r a l l e l s of c i v i l i s a t i o n i n the g e o g r a p h i c a l scope. They were p r o b a b l y f o r m e d w h e n the a c c e l e r a t e d w h e e l of h i s t o r y d r e w in its orb the s t r a g g l i n g t r i b e - g r o u p s in loose contact w i t h one another. E t h n o g r a p h i c a l r e s e a r c h e s e n l i g h t e n us h a t the influences s p r e a d i n g f r o m the W e s t d i d not c o m p r i s e the w h o l e a r e a u n i f o r m l y . T h e m o m a n t of d i s t a n c e h a d to be r e c k o n e d w i t h a n d also the g r o u n d - o b s t a c l e s u n i m p o r t a n t n o w a d a y s but d e c i s i v e in the past as r e g a r d s the i m p e d i n g of e x p a n sion a n d the longer or s h o r t e r stage of c u l t u r a l isolation. T h e m a n n e r of s p r e a d i n g of c u l t u r a l v a l u e s h e l p s us to d r a w i n f e r e n c e s a n a l o g i c a l to these w h i c h w e r e the outcome of the study of the m a n n e r of t h e i r l a y e r s . T h e point is that the: ,historization", or in other w o r d s the f o r m a t i o n of the basis for c u l t u r a l d e c o m position a n d in the next stage the g r o w t h of p a r a l l e l s of c i v i l i s a t i o n w i l l a l w a y s b e a r the m a r k of the h i s t o r y of the c e n t r e i n w h i c h they occur. K n o w l e d g e of the beginnings of the a r t i s t i c f o l k - c r e a t i o n of p a r a l l e l s a p p e a r i n g h e r e a n d of its h i s t o r i c i s m w i l l a l w a y s be sought for i n e a c h centre s e p a r a t e l y . L e t us for e x a m p l e , consider a n interesting stage of developement, the e n d - p h a s e of the M i d d l e - a g e s . R e l a t i o n s of m e d i a e v a l c u l t u r e seen f r o m the point of v i e w of the selection of c u l t u r a l components on s e p a r a t e r u n g s of the s o c i a l ladder, a r e a s u b j e c t for a s e p a r a t e i n q u i r e . W e a r e interested in one of the b a s i c e l e m e n t s of this r e l a t i o n ; the f o r m a t i o n of a h a n d i - c r a f t class a n d the r e c r u i t i n g to this craft. I n W e s t e r n a n d C e n t r a l E u r o p e those processes differed i n t h e i r course. T h e c u s t o m c o m m o n for a l l w a s to look for w o r k m e n i n the largest l a y e r of the population. S e t t i n g aside the sociological f e a t u r e of this p h e n o m e n o n it is of i m p o r t a n c e to observe that t h r o u g h contact w i t h h a n d i c r a f t , or r a t h e r w i t h its „ p e r i p h e r i e s " , the great m a j o r i t y of the po p u l a t i o n w i t h its b a c k - b o n e the peasant class, a l w a y s h a d the possibility of r e g i s t e r i n g greater shocks w h i c h w e r e the outcome of t r a n s f o r m a t i o n s o c c u r i n g i n the p l a n n e d o r g a n i s a t i o n of c u l t u r e . Reprodukcje wykonał Stefan Deptuszewski 199