75. rocznica deportacji kwietniowych

Archiwum Państwowe w Białymstoku
75. rocznica deportacji kwietniowych
Prezentujemy Państwu fragment bazy danych opracowywanej na podstawie akt Państwowego Urzędu
Repatriacyjnego Powiatowego Oddziału w Białymstoku z lat 1945-1950 (zespół numer 95). W aktach tych znalazły się
2 szczególnie interesujące jednostki aktowe (sygn. 84 i 86), w których – odnotowując osoby powracające do Polski –
umieszczono rubrykę (są to jednostki sporządzone w formie tabelarycznych wykazów) „Czy sam wyjechał/czy został
wywieziony” (!), co – w kontekście „poprawności” władz PRL względem wschodniego sąsiada i ówczesnych prób,
nazwijmy to, wybielania niektórych aspektów wspólnej historii – jest zapisem niemal sensacyjnym. Dodatkowo,
zastosowanie tych konkretnie sformułowań, umożliwiło opracowanie dokładnego spisu mieszkańców Białegostoku
przymusowo wywiezionych w latach 1939-1945 na Wschód. Nie jest to oczywiście pełna lista, a jedynie wycinek –
niestety na tyle tylko pozwalają obecnie posiadane przez nas informacje – niemniej wycinek bardzo konkretny, bo
zawierający nazwiska blisko 1200 Białostoczan (kilka przypadków odnosi się do mieszkańców Fast i Starosielc),
według przedmiotowych akt, deportowanych przez władze sowieckie.
W wyniku przegranej kampanii wrześniowej 1939 roku, terytorium II RP podzielone zostało między III Rzeszę i
Związek Sowiecki. Podpisany 28.IX.1939 r. przez obu agresorów układ ustalał linię graniczną okupowanych przez nich
terenów wzdłuż rzek Bug – Narew – San. Związek Sowiecki zajął obszar 201 tys. km² z 13, 4 mln mieszkańców, który
włączył do wchodzących w jego skład, graniczących z zajętymi terenami, republik – ukraińskiej i białoruskiej.
Białystok wraz z resztą woj. białostockiego (z wyjątkiem Suwalszczyzny) wszedł w skład Białoruskiej Socjalistycznej
Republiki Radzieckiej jako tzw. Zachodnia Białoruś. Bardzo szybko w mieście pojawili się funkcjonariusze NKWD,
rozpoczęły się aresztowania i represje ludności. W pierwszej kolejności sowieci swoją uwagę skupili na żołnierzach,
funkcjonariuszach innych służb (Policja, Służba Więzienna), urzędnikach administracji i sądownictwa, tj. na warstwach
społecznych związanych z administracją II RP, środowiskach opiniotwórczych, kultury (w zasobie Archiwum
Państwowego w Białymstoku znajdują się materiały potwierdzające fakt zatrzymania: Kazimierza Piotrowskiego –
Wiceprezydenta Białegostoku, Józefa Ostruszki (Ostróżki) – Prezesa Sądu Okręgowego w Białymstoku, Karola Wolisza
(Wolischa) – Wiceprezesa Sądu Okręgowego, Tadeusza Józefa Metza – Naczelnika I Wydziału Izby Skarbowej w
Białymstoku, Jana Bolesława Stokowskiego – Naczelnego Sekretarza Sądu Okręgowego, Juliana Powojskiego –
Komornika IV rewiru Sądu Grodzkiego, Romualda Banaszkiewicza – Burmistrza Starosielc i wielu innych[1]).
Po wstępnym opanowaniu sytuacji, władze sowieckie przystąpiły do kolejnego etapu bezwzględnego
podporządkowywania ludności zajętych terenów sowieckiej administracji. Obok dotychczasowych – co prawda
zakrojonych na szeroką skalę, ale jednak obejmujących poszczególne osoby, ewentualnie grupy zawodowe –
aresztowań, wprowadzono kolejny, bardziej odczuwalny dla zwykłych mieszkańców regionu, środek terroru w postaci
masowych akcji wysiedleńczych. Wywózki „elementu niepewnego” w głąb ZSRS rozpoczęto od napływających licznie
(w wyniku niemieckiej ofensywy) uciekinierów z Polski centralnej – tzw. bieżeńców (do końca października 1939 r.
wywieziono blisko 12 tys. osób). Pierwsza masowa wywózka rodzimych mieszkańców Białegostoku miała miejsce
10–11.II.1940 r., deportowano wówczas do Tajszetu 1582 osoby (z terenu całej Białostocczyzny prawie 12 tys. osób).
Druga, tytułowa, wywózka Białostoczan związana była z innym, niezwykle dramatycznym, punktem na mapie
sowieckiego terroru – rozstrzelaniem blisko 22 tysięcy obywateli polskich – określanym powszechnie mianem zbrodni
katyńskiej. 7.III.1940 r. NKWD wydało rozkaz 892/B mówiący o konieczności wysiedlenia na teren Kazachstanu rodzin
wszystkich osób uznanych za szczególnie niebezpieczne, osadzonych w obozach NKWD i skazanych na rozstrzelanie
(tajną uchwałą Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r.). Akcja wysiedleńcza miała być przeprowadzona z
początkiem kwietnia 1940 roku. Do przygotowania całego przedsięwzięcia przystąpiono w sposób niezwykle
metodyczny, opierając się na doświadczeniach pierwszej, lutowej, wywózki. Powołano tzw. trójki operacyjne, tj.
trzyosobowe zespoły odpowiedzialne za zorganizowanie wysiedleń. Zgodnie z rozkazem Ludowego Komisarza Spraw
Wewnętrznych ZSRS Ławrientija Berii nr 00308 za 1940 rok, do przeprowadzenia deportacji z terenów Białostocczyzny
wyznaczono, podobnie jak podczas wywózki lutowej, Szefa Zarządu NKWD obwodu białostockiego – Piotra
Andriejewicza Gładkowa, Zastępcę Naczelnika I Oddziału GEU kapitana bezpieczeństwa państwowego
—Suchodolskiego oraz Zastępcę Naczelnika 3 Oddziału UGB NKWD BSSR lejtnanta bezpieczeństwa państwowego —
1
Archiwum Państwowe w Białymstoku
Antipowa.[2] To właśnie ci funkcjonariusze opracowywali spisy osób objętych przesiedleniem, wydawali wyroki
umożliwiające wywózki i to ich podpisy znajdują się na wszystkich dokumentach deportacyjnych. 10.IV.1940 r. Rada
Komisarzy Ludowych ZSRS zatwierdziła ostatecznie decyzję o przeprowadzeniu akcji wysiedleńczej, której rozpoczęcie
wyznaczono na 13 kwietnia.
Na dwa dni przed planowanym rozpoczęciem deportacji (tj. 11.IV.1940 r.) osoby funkcyjne, odpowiedzialne
bezpośrednio za przebieg całego przedsięwzięcia, zobligowane zostały – z zachowaniem rygorów ścisłej tajemnicy –
do zajęcia przypisanych im stanowisk operacyjnych. O świcie 13-go przystąpiono do realizacji zadania, żołnierze
rosyjscy wyciągali z domostw rodziny ujęte na spisie, które następnie – wraz z podręcznym bagażem – eskortowano
do punktu zbornego. Jak już zostało wyżej wspomniane przesiedleniami objęte zostały rodziny osób uznanych za
„wrogów ustroju” – głównie urzędników, wojskowych, policjantów, nauczycieli, działaczy społecznych, etc. Osoby te
były już w większości osadzone w obozach NKWD i skazane, jeśli nie – czyniono to w momencie formowania
transportu, odłączając je w chwili zabierania z domu lub na stacji kolejowej i zsyłano do łagrów. 13.IV.1940 r. z
Białegostoku odesłano dwa transporty, w pierwszym skierowanym do Pawłodaru (Kazachstan) wywieziono 1190 osób,
w drugim – wysłanym do Tajnezy (Kazachstan) – znajdowały się 1893 osoby (w przypadku omawianej deportacji
wyjątkowo duży był odsetek kobiet i dzieci nią objętych, sięgał on bowiem blisko 80% całości transportu).[3] Sama
podróż odbywała się w ekstremalnie trudnych warunkach, pewną jej próbkę, być może bardziej oddziaływującą na
wyobraźnię współczesnego odbiorcy, może dawać relacja jednej z uczestniczek przymusowej wywózki: „...Tam [w
Białymstoku] umieszczono nas w wagonach pociągów towarowych. W wagonach tych znajdowały się piętrowe prycze,
zajmujące tyle miejsca, że nie możliwe było stanie na podłodze. Podróż trwała 28 dni. W czasie podróży odżywialiśmy
się tylko tym co wzięliśmy ze sobą z domów. […] Raz w tygodniu żołnierze rosyjscy dawali nam zupę, która bardzo
często była zepsuta z powodu upałów. Otrzymywaliśmy też raz dziennie wodę, lecz także często niezdatną do picia.
[…] Pociąg zatrzymano 20 km od sowchozu. Te 20 km musieliśmy przebyć pieszo, tylko nasz bagaż przewieziono
furami…”.[4] Oba składy do swych stacji docelowych dotarły na początku maja 1940 r.
W kolejnych miesiącach przeprowadzono jeszcze dwie deportacje – w pierwszej z nich (przełom czerwca i lipca 1940
r.) ponownie wywieziono uchodźców przybyłych na tereny Białorusi Zachodniej – z Białegostoku łącznie wysłano
wówczas 5 transportów, tj. 4886 osób. Ostatnia wywózka Białostoczan miała miejsce w czerwcu 1941 r., jednak z
powodu wybuch wojny z Niemcami, nie została przeprowadzona do końca. W ciągu całej okupacji sowieckiej
(IX.1939-VI.1941) w głąb ZSRS deportowano łącznie ok. 30 tys. rdzennych mieszkańców Białostocczyzny, a całkowite
straty ludzkie regionu (wywiezieni, aresztowani, zwerbowani do Armii Czerwonej lub batalionów robotniczych, etc.)
mogły sięgnąć nawet 75 tys. osób – sam Białystok, według różnych szacunków, stracił 5 – 7 tys. mieszkańców.[5]
Opracował: Bartłomiej Samarski
Bibliografia
Źródła:
- Akta Sądu Grodzkiego w Białymstoku [1934-1939] 1944-1950 [1951-2007], APB, zespół numer 278;
- Akta Państwowego Urzędu Repatriacyjnego Powiatowego Oddziału w Białymstoku 1945-1950, APB, zespół numer 95;
Opracowania:
- Boćkowski Daniel, Białystok w latach okupacji sowieckiej (1939-1941), [w:] Białostocczyzna Nr 2 (42) 1996, Białystok
1996 r., ss. 52-64;
- Tenże, Białystok w czasie II wojny światowej, [w:] Historia Białegostoku, pr. zb. pod red. A. Dobrońskiego, Białystok
2012 r., ss. 405-453;
- Tenże, Rozkaz nr 00308, [w:] Dzieje Najnowsze nr 3, Rocznik XXVI, Warszawa 1994, ss. 133-135;
- Dobroński Adam, Białystok historia miasta, Białystok 1998 r.;
2
Archiwum Państwowe w Białymstoku
- Ostatnia droga..., pr. zb., Białystok 2006 r.;
- Samarski Bartłomiej, Zaginieni 1939-1945 w świetle akt Sądu Grodzkiego w Białymstoku, t. II – powiat białostocki,
Białystok 2011r.;
[1] Patrz: APB, Sąd Grodzki w Białymstoku [1934-1939] 1944-1950 [1951-2007], zespół numer 278, akta postępowań
o uznanie zaginionego za zmarłego lub o stwierdzenie zgonu (Zg.) lub B. Samarski, Zaginieni 1939-1945 w świetle akt
Sądu Grodzkiego w Białymstoku, t. II – powiat białostocki, Białystok 2011r.;
[2] D. Boćkowski, Rozkaz nr 00308, [w:] Dzieje Najnowsze nr 3, Rocznik XXVI, Warszawa 1994, ss. 133-135;
[3] Tenże, Białystok w latach okupacji sowieckiej (1939-1941), [w:] Białostocczyzna Nr 2 (42) 1996, Białystok 1996 r.,
ss. 58-59;
[4] Relacja ze zbiorów prywatnych;
[5] D. Boćkowski, Białystok w latach okupacji…, ss. 61-62;
3