Ekologiczna polityka przemysłowa jako kluczowy element stabilnej

MIĘDZYNARODOWA ANALIZA POLITYCZNA
MATTHIAS MACHNIG
Listopad 2011
Ekologiczna polityka przemysłowa jako kluczowy element
stabilnej gospodarki w Europie




Niemcy jak dotąd wychodzą obronną ręką z kryzysu światowej gospodarki. Ważnym
czynnikiem była tu silna pozycja przemysłu. Wysokie nadwyżki eksportowe dowodzą
stabilności polityki gospodarczej stawiającej na przemysł i usługi związane z przemysłem.
Także Niemcy stoją przed zadaniem przeorientowania swej struktury przemysłowej. Tylko te
gospodarki narodowe, które zawczasu nastawią się na wyzwania związane ze zmianami
klimatycznymi oraz konieczność zapewnienia efektywności energetycznej i efektywnego
wykorzystywania zasobów, będą trwale prosperować.
Kto chce czerpać korzyści z ogromnego potencjału wzrostu zielonych technologii, musi teraz
przestawić zwrotnice na ekologiczną politykę przemysłową. Do trzeciej rewolucji
przemysłowej konieczny jest nowy model postępu.
Sprawując rządy, SPD dała ważne impulsy do efektywnego wykorzystywania zasobów i
ekologicznej polityki przemysłowej. Wykorzystała przy tym szerokie instrumentarium
polityczne – od zachęt ekonomicznych i sygnałów cenowych po klasyczne przepisy
regulacyjne.
FRIEDRICH-EBERT-STIFTUNG
MATTHIAS MACHNIG
Listopad 2011
Sektor przemysłowy jako kotwica podczas kryzysu
Niemcy z większym powodzeniem niż wiele innych państw przeszły przez kryzys światowej
gospodarki, którego źródłem były rynki finansowe. Istotnym czynnikiem była tu silna pozycja
przemysłu. W Niemczech branża finansowa miała w 2010 roku tylko pięcioprocentowy udział w PKB.
Przemysł natomiast ma udział w tworzeniu wartości dodanej na poziomie 23,1 procent. Dochodzą do
tego usługi związane z przemysłem, takie jak konserwacja i serwis sprzedanych już maszyn i
produktów. W sumie udział przemysłu i usług związanych z przemysłem wynosi 35 procent produktu
krajowego brutto. W porównaniu z tym na przykład według OECD udział przemysłu Wielkiej Brytanii
czy Stanów Zjednoczonych wynosi zaledwie 12,3 względnie 13,3 procent. Oba te kraje muszą się
zmagać ze znacznie niższymi wskaźnikami wzrostu i rosnącym bezrobociem.
Sukces niemieckiej gospodarki narodowej w zglobalizowanej konkurencji, oparty na okrzykniętej
niegdyś „wczorajszą” branży przemysłowej, jest dostatecznie znany. W roku 2010 wyeksportowano
towary wartości 959,5 miliarda euro. Oznacza to, że Niemcy nie są już wprawdzie „mistrzem świata”,
jednak zajmują drugie miejsce bezpośrednio za Chinami. Wielkość importu wynosi zaś 806,2 miliarda
euro. Nadwyżka handlowa w wysokości 153,3 miliarda euro świadczy jednoznacznie o
konkurencyjności i sile niemieckiej gospodarki.
Dawne społeczeństwo przemysłowe dociera do granic swoich możliwości
Mimo tych sukcesów także Niemcy stoją przed zadaniem przeorientowania swojej struktury
przemysłowej. Nie lokalizacja przemysłu jako taka, lecz zrównoważona lokalizacja przemysłu musi być
wizją XXI wieku. Tylko te gospodarki narodowe, które zawczasu nastawią się na wyzwania związane
ze zmianami klimatycznymi oraz konieczność zapewnienia efektywności energetycznej i efektywnego
wykorzystywania zasobów, będą trwale prosperować. Stoimy przed wyzwaniem pogodzenia
masowego dobrobytu ze zdolnością naszej planety do absorpcji. Państwa uprzemysłowione muszą do
2050 roku obniżyć swoją emisję CO2 o 80–95 procent w porównaniu z rokiem 1990; w przeciwnym
razie grozi zapaść. Nie ułatwia tego boom demograficzny. Do 2050 roku liczba ludzi na ziemi będzie
wynosiła 9 miliardów, a już do roku 2030 liczba ludzi w społeczeństwach przemysłowych podwoi się i
będzie wynosiła cztery miliardy. W ramach obecnych struktur i procedur produkcyjnych oraz
dotychczasowych technologii to się nie uda, bowiem znakiem rozpoznawczym obecnych
społeczeństw przemysłowych jest przede wszystkim skrajnie wysokie zużycie energii i zasobów.
Konieczność innego sposobu gospodarowania nie jest zupełnie nowa, jednak się nasiliła. Od kiedy
Klub Rzymski opublikował w 1972 roku analizę pod tytułem The Limits of Growth, ekologiczne granice
wzrostu ekonomicznego znalazły się w centrum uwagi. Główne przesłanie brzmiało: Jeśli liczba
ludności, produkcja żywności i towarów przemysłowych oraz zanieczyszczenie środowiska będą nadal
rosnąć w niezmienionym tempie, to gospodarka światowa w przewidywalnym czasie ulegnie zapaści
1
FRIEDRICH-EBERT-STIFTUNG
MATTHIAS MACHNIG
Listopad 2011
z powodu niedoboru zasobów. Późniejsze badania wskazują, że postęp techniczny może wprawdzie
opóźnić zapaść, ale jej nie zapobiegnie. Ta ocena pozostaje słuszna, jednak z jednym ważnym
ograniczeniem: obowiązuje tylko dopóty, dopóki próbuje się rozwiązywać problemy społeczeństwa
przemysłowego za pomocą starych odpowiedzi.
Ekologiczna polityka przemysłowa jako motor wzrostu w przyszłości
Zdaniem autora sprawa jest zupełnie jednoznaczna politycznie: potrzebujemy wzrostu, ale wzrostu z
jakością. Zielonym rynkom przyszłości prognozuje się średnioterminowe wskaźniki wzrostu
wynoszące osiem procent rocznie. Oznacza to, że mogą one przez pewien czas podwajać się co
dziesięć lat. Do roku 2020 globalna wielkość rynku zielonych technologii wzrośnie z obecnych 1,4
biliona do 3,2 biliona. Ta dynamika gospodarcza rodzi również ogromne szanse zatrudnienia. Według
prognoz różnych instytutów badawczych możemy w tej dekadzie stworzyć w Niemczech nawet do
dwóch milionów nowych miejsc pracy w obszarze zielonych technologii. Najnowsza analiza
dotycząca gospodarczych korzyści działań na rzecz redukcji emisji gazów cieplarnianych została
wykonana przez Poczdamski Instytut Badań nad Skutkami Zmian Klimatycznych (PIK). Główny
wniosek brzmi: podniesienie celu redukcji emisji gazów cieplarnianych w UE do 2020 roku z 20 do 30
procent prowadzi do pozytywnych efektów w sferze wzrostu gospodarczego i zatrudnienia: roczny
wzrost PKB w UE zwiększy się o 0,6 punktu procentowego, stworzonych zostałoby do sześciu
milionów dodatkowych miejsc pracy. Stopa bezrobocia zmaleje do 5,3 procent (wobec 7,6 procent w
scenariuszu podstawowym), a udział inwestycji w PKB wzrośnie z 18 do 22 procent. Według analizy
PIK skorzystałyby wszystkie gałęzi gospodarki, a szczególnie silnie procentowo sektor budowlany
(plus 25 procent; przemysł plus 9 procent), m.in. dzięki modernizacji energetycznej budynków i
rozbudowie infrastruktury.
Kto jednak chce czerpać korzyści z napędzającej wzrost ekotechnologii, ten musi teraz przestawić
zwrotnice na ekologiczną politykę przemysłową. Konkurencja nie śpi. Nowe ekologiczne klastry
technologiczne i produkcyjne tworzą się teraz, a nie dopiero za dziesięć lat. Do trzeciej rewolucji
przemysłowej potrzebujemy już dziś nowego, oświeceniowego modelu postępu. Należy do tego
również i przede wszystkim efektywne wykorzystanie zasobów. Efektywne wykorzystanie zasobów to
„śpiący olbrzym”, jak stwierdza Federalny Urząd Statystyczny. Zużycie surowców, wynoszące 46
procent wartości produkcji brutto, to największy czynnik kosztowy w produkcji niemieckiego
przetwórstwa przemysłowego. Niemiecka Agencja Efektywnego Wykorzystywania Materiałów
(demea) szacuje potencjał oszczędności gospodarki przedsiębiorstw w Niemczech na 100 miliardów
euro rocznie przy wzroście efektywności wykorzystywania materiałów i surowców o 20 procent! Na
całym świecie zaś politycy zachowują się tak, jak gdyby wynagrodzenia były jedynym narzędziem
regulacyjnym...
2
FRIEDRICH-EBERT-STIFTUNG
MATTHIAS MACHNIG
Listopad 2011
Dobrą nowiną jest to, że zrozumiano już w skali globalnej, iż przebudowa w kierunku green economy
niesie ze sobą ogromne szanse. Kto przyjrzy się globalnym programom ożywienia koniunktury,
wprowadzanym jako program antykryzysowy, ten stwierdzi rzecz następującą: globalne programy
ożywienia koniunktury przeznaczyły ni mniej, ni więcej tylko 450 miliardów dolarów na sferę
zielonych inwestycji, co stanowi około 16 procent wszystkich pakietów. Znaczenie tego tematu
rośnie. Wydaje się, że zrozumiano, iż musimy inwestować w przyszłość, w zmiany strukturalne
naszego społeczeństwa przemysłowego.
Dziesięć punktów na drodze do trzeciej rewolucji przemysłowej
„Imperatywy” ekologicznej polityki przemysłowej zostaną poniżej zdefiniowane oraz zilustrowane
przykładami i konkretnymi działaniami, zainicjowanymi przez kierowane przez SPD ministerstwo
środowiska. Działania te znacznie przyczyniły się do sukcesów niemieckiej gospodarki w dziedzinach
zielonych technologii w ostatnich latach i pokazują w formie przykładu także dla innych krajów, jakie
instrumenty prowadzonej przez państwo narodowe planowej polityki odnowy ekologicznej są do
dyspozycji.
1. Wzmocnienie instrumentów ekonomicznych
Z perspektywy zarządzania gospodarką instrumenty ekonomiczne odgrywają kluczową rolę, bowiem
cena danego towaru odwzorowuje istotne informacje. Ekologiczne daniny i podatki korygują
bezpośrednie kształtowanie cen i „doliczają do ceny” ekologiczne obciążenia finansowe. W ten
sposób przyczyniają sie do tego, by ceny mówiły ekologiczną prawdę lub przynajmniej zbliżały się do
tego ideału. Kolejnym instrumentem ekonomicznym jest handel prawami (do emisji). Wykorzystuje
on zasadę niedoboru do sterowania celami polityki ochrony środowiska. Inaczej niż w wypadku
podatków i danin to nie cena staje się bezpośrednią dźwignią, lecz ilość. Ekologicznej polityce
przemysłowej nie chodzi jednak o „nowe pieniądze”, lecz o to, by dalej rozwijać ekologiczną reformę
finansową, promować goods, a opodatkowywać i podrażać bads. W grę wchodzi redukcja subwencji
szkodliwych dla środowiska, ukierunkowane na zasoby dalsze rozwijanie odpisów podatkowych,
ekologiczne zróżnicowanie podatku VAT, rozszerzenie licytacji certyfikatów emisji i handlu nimi na
transport lotniczy i żeglugę oraz zmiany w systemie wspierania rolnictwa.
2. Tworzenie zachęt do inwestycji
Ekologiczna polityka przemysłowa zmierza do rozbudowy energetyki odnawialnej oraz zastępowania
deficytowych surowców kopalnych przez surowce odnawialne, a także do zwiększenia efektywności
energetycznej i efektywności wykorzystania zasobów. Nie jest to wyłącznie kwestia postępu
3
FRIEDRICH-EBERT-STIFTUNG
MATTHIAS MACHNIG
Listopad 2011
technologicznego, lecz przede wszystkim również inwestycji w bardziej efektywne budynki,
urządzenia, procedury i sprzęt oraz lepszej organizacji, konserwacji i eksploatacji tych, które już
istnieją.
3. Ułatwienie finansowania
Aby promować rozwój ekotechnologii i umożliwić dalszy wzrost tej branży, ważne jest zapewnienie
finansowania inwestycji w ochronę środowiska i zakładania firm. W Niemczech istnieje płynność na
rynku, ale pieniądze nie zawsze trafiają w odpowiednie miejsca. Z tego powodu inwestycje
ekologiczne często kończą się niepowodzeniem z braku kapitału lub braku gotowości do ryzyka
instytucji kredytowych i pośredników na rynkach finansowych.
Utworzenie funduszu GreenTech powinno uwzględnić zwłaszcza wymogi innowacyjnych
przedsiębiorstw zajmujących się techniką ochrony środowiska w fazie seed. Fundusz GreenTech
powinien zostać zaprojektowany w ramach public private partnership jako ograniczony czasowo
fundusz early stage venture capital, skupiony na green technologies. Budżet funduszu w wysokości
500 milionów euro ma pochodzić z kapitału prywatnego i publicznego. Opracowanie modeli leasingu
dla działań na rzecz efektywności energetycznej oraz stworzenie indeksu giełdowego GreenTech
mogłyby dodatkowo uprościć problem finansowania.
4. Wykorzystanie przepisów regulacyjnych
Przepisy regulacyjne to klasyczny instrument polityki ekologicznej. Jest precyzyjny i obowiązuje
wszystkich w równym stopniu. Dzięki nakazom i zakazom oraz rozmaitym limitom przyczynił się nie
tylko do dużych sukcesów polityki ekologicznej w przeszłości, lecz również do tego, że GreenTech
made in Germany ma dziś dobrą opinię, a jego producenci należą w wielu wypadkach do liderów
światowego rynku. Nasze wysokie standardy polityki ekologicznej stymulowały rozwój
technologiczny. Przepisy regulacyjne będą przeżywały renesans. Powinny jednak nadać większą rolę
względom polityki innowacji, a przy tym przybrać formę dynamiczną. Należy do tego również
ambitny i przewidywalny limit emisji CO2 dla samochodów osobowych, podwyższenie wskaźnika
recyklingu odpadów oraz wiążące zobowiązanie do stosowania inteligentnych systemów liczenia i
pomiarów.
5. Nadanie przejrzystości benchmarks, utrwalenie etykiet i top-runners
Ekologiczna polityka przemysłowa stosuje swoje instrumenty zarówno po stronie podaży, jak i
popytu. Państwo, przedsiębiorstwa, organizacje gospodarcze i konsumenci w równej mierze stoją
4
FRIEDRICH-EBERT-STIFTUNG
MATTHIAS MACHNIG
Listopad 2011
przed zadaniem skierowania gospodarki na drogę zrównoważonego rozwoju i dawania impulsów do
innowacji. Siła popytu konsumentów jest wielka. Aby móc dawać świadome impulsy modernizacyjne,
konsumentki i konsumenci muszą dysponować pełnymi informacjami. Często tylko cena dostarcza
informacji o produkcie i nierzadko informacje te niezbyt wiele wnoszą z perspektywy ekologicznej.
Oznaczenia i etykiety dają ważne dodatkowe informacje, nadają rynkowi przejrzystość i pomagają
identyfikować top-runners w danej grupie produktów. Etykiety i oznaczenia stanowią zatem ważny
warunek strategicznej konsumpcji i popytu napędzającego innowacje. Aby dotrzymać kroku
rozwojowi technologicznemu, potrzebujemy dalszego dynamicznego rozwoju etykiet dotyczących
zużycia energii i efektywności. Bez ambitnych nabywców nie może być innowacyjnych rynków
pionierskich. Aby obszernie i niezależnie informować konsumentów, przydatne byłoby utworzenie
publicznej bazy danych dotyczących technologii ochrony środowiska i efektywności.
6. Wykorzystanie i rozszerzanie programów rozpowszechniających
Programy rozpowszechniające stanowią możliwość tworzenia nowych rynków lub nadawania
dynamiki starym. Programy zachęt rynkowych stymulują konkurencję o rozwiązania technologiczne i
poddają innowacje działaniu konkurencji. Programy rozpowszechniające wspierają popyt i rozwój
produktów, sprzyjają efektom skali, a produkty można oferować taniej. To z kolei sprzyja ich
rozpowszechnieniu. Dlatego kluczowe jest wzbogacenie obecnego programu zachęt rynkowych i
rozszerzenie go o takie komponenty jak program rozpowszechniania urządzeń końcowych o
najwyższej efektywności, elektromobilność oraz miniurządzenia do kogeneracji.
7. Połączenie sił za sprawą sojuszu inwestycyjno-zakupowego
Sektor publiczny z rocznym popytem na produkty i usługi na poziomie co najmniej 260 miliardów
euro ma w Niemczech ogromną siłę rynkową. Ta siła rynkowa nie jest dotychczas wystarczająco
wykorzystywana pod względem polityki innowacji: w wypadku zakupów sektora publicznego oraz
przedsięwzięć inwestycyjnych uwaga skupia się zwykle na samych tylko kosztach zakupu. Koszty cyklu
życia pozostają w wypadku zakupów często nieuwzględnione, tak samo jak koszty zewnętrzne. Dzięki
zakupowi produktów efektywnych energetycznie i przyjaznych dla środowiska nie tylko zmniejsza się
koszty utrzymania, lecz państwo staje się motorem rozpowszechniania GreenTech. Szczególna rola
przypada tu zwłaszcza samorządom, na które przypada około 50 procent zamówień wszystkich
podmiotów. Można sobie wyobrazić stworzenie sojuszu zakupowego federacji, landów i
samorządów: federacja, landy i samorządy uzgadniają, że w wypadku co najmniej 25 procent swoich
zakupów będą kupować już tylko takie usługi i produkty, które spełniają surowe i wspólnie
uzgodnione kryteria ekologiczne.
5
FRIEDRICH-EBERT-STIFTUNG
MATTHIAS MACHNIG
Listopad 2011
8. Poprawa oświaty i edukacji
Już od dawna Niemcy jako kraj ubogi w surowce muszą szczególnie efektywnie stosować czynnik
produkcyjny zwany wiedzą i optymalnie wykorzystywać zasoby ludzkie. Siła niemieckiej gospodarki
opiera się na inżynierach i dobrze wykształconych robotnikach wykwalifikowanych. Źródłem
innowacji i postępu technicznego są kwalifikacje, czyli człowiek. Inwestycje w oświatę i kształcenie to
warunki skutecznych innowacji, badań naukowych i technologii. Bowiem z jednej strony branża
ekologiczna stworzyła nowe miejsca pracy, dając pieniądze i chleb właśnie inżynierom i robotnikom
wykwalifikowanym, z drugiej zaś jej wzrost i sukces ekonomiczny zależą od tego, żeby dysponowała
dobrze wykształconymi pracownikami. Aby dotrzymać kroku wymaganiom nowych gałęzi gospodarki,
potrzeba dynamicznego i elastycznego ukierunkowania programów wsparcia i doskonalenia
zawodowego w ramach polityki rynku pracy.
9. Koncentracja wspierania badań naukowych, tworzenie latarni morskich
We wspieraniu badań naukowych ważną rolę odgrywa również państwo. Nie może ono zarządzić z
góry rozwoju technologicznego, ale może stworzyć takie warunki ramowe, by wysiłki badawcze
przedsiębiorstw uległy intensyfikacji. Może też poprzez wsparcie finansowe i projekty pilotażowe
przyczyniać się do promowania skoków efektywnościowych i technologicznych. W zakresie badań
energetycznych perspektywiczne wydają się przede wszystkim takie projekty jak inteligentne sieci
energii elektrycznej, wirtualne elektrownie i efektywna technologia magazynowania energii
elektrycznej. Ekotechnologiczne „projekty – latarnie morskie” to ważne drogowskazy w niepewnym
terenie. Wysyłają sygnały o wykonalności i dają orientację. Przyczyniają się ponadto do mobilizacji sił
społecznych i tworzenia akceptacji społecznej. Służą zatem również samorozumieniu społeczeństwa.
Pojęcia takie jak zielona biorafineria, urban mining i elektromobilność muszą stać się częścią naszej
codzienności.
10. Inicjatywy eksportowe i handel zagraniczny
Choć rynek krajowy dla przedsiębiorstw w Niemczech ma duże znaczenie, to eksport ekotechnologii i
technologii efektywnościowych musi być systematycznie wspierany. GreenTech made in Germany
oferuje rozwiązania poszukiwane i potrzebne w wielu miejscach. Jednocześnie dynamiczny rozwój
zatrudnienia w sferze ekotechnologii jest napędzany również przez eksport. Akurat w zakresie
dostarczania rozwiązań systemowych małym, innowacyjnym przedsiębiorstwom grozi znalezienie się
w gorszej sytuacji w porównaniu z wielkimi oferentami systemów. Dlatego ważne jest
przezwyciężanie trudności z koordynacją oraz tworzenie wspólnych pul kompetencji i usług.
Inicjatywy eksportowe to wypróbowany środek kojarzenia podaży z międzynarodowym popytem.
6
FRIEDRICH-EBERT-STIFTUNG
MATTHIAS MACHNIG
Listopad 2011
Ekologiczny wzrost – zrównoważony i prospołeczny
Ekologia staje się ekonomią XXI wieku, a ekologiczna polityka przemysłowa wyciąga z tego
konsekwencje. Daje ona ekonomiczną odpowiedź na kwestię ekologiczną. Ekologiczna polityka
przemysłowa to strategia modernizacji dla gospodarki i społeczeństwa w rozumieniu bardziej
zrównoważonej produkcji i rozwoju. Zmierza do przebudowy bazy energetycznej i materiałowej
naszej gospodarki narodowej poprzez zastąpienie surowców wyczerpywalnych przez odnawialne i
rozbudowę energetyki odnawialnej. Wnosi to wkład nie tylko w bardziej proekologiczne i
prospołeczne gospodarowanie w Europie, lecz również w tworzenie nowego globalnego modelu
rozwoju, który da się uogólnić.
Strategia ekologicznej polityki przemysłowej łączy zatem dwie rzeczy, o których myślano dotychczas
w opozycji zamiast razem: pragnie ona zmodernizować i przebudować społeczeństwo przemysłowe,
a zarazem położyć podwaliny pod nową falę wzrostu. Jest to szansa, którą powinniśmy wykorzystać –
w trosce o nasze środowisko, ale również po to, by utrzymać konkurencyjność naszej gospodarki,
zapewnić wzrost i zatrudnienie oraz tworzyć wysokiej jakości miejsca pracy.
Na wstępie postulowałem „trzecią rewolucję przemysłową”. W przeszłości takie przemiany
gospodarcze były zawsze związane z przełomami społecznymi. Pójście ścieżką wzrostu ekologicznego
nie będzie tu wyjątkiem. Zmiany społeczne i gospodarcze nastąpią i nie można już się od nich uchylić.
Stabilny zrównoważony wzrost będzie istniał tylko wtedy, kiedy poważnie potraktuje się przy tym
również społeczne siły odśrodkowe i je wyeliminuje. Często używane pojęcie „nowego wzrostu” musi
zostać wypełnione życiem. Zadaniem polityków jest określanie wizji przyszłości i budzenie w ludziach
entuzjazmu dla tych wizji. Celem musi być ekologiczne i społeczne współistnienie.
O autorze:
Matthias Machnig jest od 2009 roku ministrem gospodarki, pracy i technologii w Turyngii. W latach
2005–2009 był sekretarzem stanu w Federalnym Ministerstwie Środowiska, Ochrony Przyrody i
Bezpieczeństwa Reaktorów w Berlinie.
7